Podstawy kulturowe

Wolna wola – Biblia i chrześcijaństwo.
Dając ją człowiekowi, Stwórca obdarzył go, podobną Boskiej, możliwością decydowania o sobie: możemy wybierać. Abyśmy nie pobłądzili i mogli się cieszyć wolnością dzieci Bożych, otrzymaliśmy też Dekalog oraz nowotestamentowe ­przykazanie miłości, które razem stanowią podstawowe normy postępowania człowieka i oznaczają dla nas zarówno drogowskaz, jak i zadanie. Zbawienie zależy więc od sposobu wykorzystania wolnej woli. Nawet Adamowi i Ewie, którzy, wyposażeni w nią, złamali jedyny i niezbyt ich ograniczający zakaz, jaki obowiązywał w Edenie (Księga Rodzaju), nie udało się wytrwać w wierności Bogu, a więc nie jest to takie proste. Dlatego w późniejszych wiekach Bogu nie zawsze dziękowano za przywilej wolnej woli.

Przeznaczenie – religia grecko-rzymska (mitologia).
Ludzkim postępowaniem kierują jednocześnie przeznaczenie, zamierzenia człowieka i jego wola. Nic jednak nie może się przeciwstawić Losowi – nawet bogowie. Przykładem może być historia potężnego Kronosa, ojca wszystkich bogów z Olimpu. Gdy poznał przepowiednię, że zginie z ręki swego dziecka, metodycznie połykał kolejne boskie noworodki. Zeus jednak wymknął się – i po latach rozpruł brzuch ojca, uwalniając rodzeństwo; a wszystko dlatego, że matka boskich dzieci, Rea, dała Kronosowi do połknięcia kamień zamiast niego. Bogowie nie są wszechwładni. Odyseuszowi udało się dotrzeć do Itaki mimo gniewu Posejdona; pomógł mu w tym przede wszystkim spryt. Choć tylko na pewien czas, udało się też oszukać bogów Syzyfowi; skończył jednak, jak wiemy, marnie. Z kolei świetnym przykładem bezsilności człowieka wobec potęgi przeznaczenia jest historia Edypa, który całe życie poświęcił na nieskuteczną ucieczkę przed przepowiednią, iż poślubi matkę i zabije ojca. W dodatku rzeczona bezsilność wcale nie „rozgrzesza” ludzi. Edyp, trawiony poczuciem winy, wykłuwa sobie oczy i udaje się na wygnanie, marząc już tylko o śmierci.

 

Człowiek w ręku Boga

  • Hiob (biblijna Księga Hioba) – człowiek sprawiedliwy i bardzo pobożny, poddany przez Boga (i to w dodatku, jak się zdaje, za namową szatana) straszliwej próbie: traci bogactwa, uśmiercone zostają jego dzieci, on sam zaś staje się trędowaty. Mimo to Hiob nie poddał się – i wytrwał w wierze. Według większości interpretacji, losy Hioba symbolizują Boską potęgę. Bóg jednak działa tu z niezbyt jasnych pobudek: wchodzi, za namową diabła, w coś w rodzaju zakładu. Carl Gustaw Jung uznał w związku z tym, że Hiob zatriumfował moralnie nad Bogiem, pokazując Mu z kolei siłę wolnej woli.
  • Treny Jana Kochanowskiego. Ciężko doświadczony poeta zarzuca w nich Bogu nieczułość i brak miłości. Można jednak interpretować je w kategoriach wolności – jako wyraz buntu humanisty przeciw ludzkim ograniczeniom, ciemnym stronom życia i sile tragicznych wydarzeń.
  • Poezja metafizyczna. Poeci tego nurtu, zwłaszcza Mikołaj Sęp Szarzyński, rozważają problem wolnej woli. Na pytanie, skąd czerpać siłę, by żyć wedle przykazań – odpowiedzią jest miłość Boga.

 

Jednostka wobec władzy

  • Problem wolności jednostki w Antygonie Sofoklesa. Tutaj już mamy do czynienia z ograniczeniem wolności jednostki przez państwo czy, jak kto woli, władcę. Wydając zakaz pogrzebania poległego w wojnie domowej brata Antygony, Polinejkesa, który najechał własny kraj, Kreon działa w interesie państwa. To typowa kara dla przykładu, aby nikt więcej nie odważył się na wszczynanie konfliktów wewnętrznych. Antygona jednak chce postępować w zgodzie z sumieniem – ono i religia nakazują pogrzebać zwłoki, aby zapewnić bratu życie pozagrobowe. Sytuacja jest tragiczna, bo interes państwa i zgoda z własnym sumieniem to w ówczesnej kulturze racje prawie równorzędne. Dziś zresztą podobne sytuacje też nie są proste. Czyż nie?
  • Doświadczenie wojny i totalitaryzmu: człowiek pozbawiony wolności w najbardziej dosłowny sposób. Można by rzec: eksperyment – gdyby to nie była historia. Historia to siła, z którą niełatwo walczyć pojedynczemu człowiekowi.
    • W opowiadaniach Tadeusza Borowskiego człowiek poddany obozowym doświadczeniom staje się maszyną, której jedynym celem jest przetrwanie – o wolności nawet nie myśli.
    • Gustaw Herling-Grudziński w Innym świecie przedstawia nieco bardziej optymistyczną wizję, zgodnie z którą można ocalić się od upodlenia kosztem maksymalnego wysiłku woli. Niewątpliwie jednak totalitaryzmu nie można pokonać i obronić fizycznej wolności. Można przetrwać. Kwestia tylko, w jakim stanie moralnym wyjdzie człowiek z tego doświadczenia.
    • Jeszcze przed wojną inną wizję totalitaryzmu zawarł George Orwell w słynnej antyutopii pt. Rok 1984. Bohater, Winston, jest dosłownie gnieciony przez potęgę totalitarnego państwa i choć bardzo się stara zachować resztki wolności, nie ma na to żadnych szans. Wszystkie dziedziny życia są bowiem sterowane przez Wielkiego Brata i jego aparat władzy.

 

Wolność i odpowiedzialność

  • Niebezpieczeństwa wolności – Ikar.Spełnił swe marzenia. Za jaką jednak cenę! Czy pragnienie wolności wystarczy, by nie myśleć o konsekwencjach? Może rację mają starsi i bardziej doświadczeni… A może gdyby nie tacy jak Ikar, ludzkość stałaby w miejscu… Do przemyślenia.
  • Wybór egzystencjalny – pojęcie zaczerpnięte z filozofii egzystencjalistycznej. Jednym z podstawowych jej założeń jest to, że człowiek odpowiada wyłącznie przed sobą samym: stwarza siebie i swe życie sam, dokonując niezliczonych wyborów. Nic w życiu człowieka nie dzieje się „samo” – wszystko jest efektem wyboru: „Człowiek składa się z wyborów”. W literaturze wyraźnie do egzystencjalizmu nawiązywał Albert Camus. W jego Dżumie wyboru dokonują wszystkie postaci. Chodzi o postawę wobec epidemii. Większość bohaterów, wraz z najważniejszym – doktorem Rieux, przyłącza się do akcji ratunkowej w imię ludzkości i „etyki bez Boga”, która jest jedną z egzystencjalistycznych propozycji moralnych, umożliwiających właśnie dokonywanie sensownych wyborów.

 

Człowiek wobec społeczeństwa

  • Człowiek wobec etosu. W średniowiecznym myśleniu ogromną rolę odgrywało pojęcie etosu – zestawu norm i zachowań, któremu podlegał przedstawiciel danej grupy społecznej. Bohater literacki mógł być w pełni „pozytywny” tylko wtedy, gdy spełniał wymagania wzorca osobowego. Asceta „nie mógł” zjeść pieczonej gęsi i popić paroma litrami piwa. Rycerz zaś „musiał” być dzielny, prawy i oddany władcy. Z tym ostatnim miał problem Tristan, do szaleństwa zakochany w Izoldzie, żonie swego seniora, króla Marka. Miłość była silniejsza niż obowiązek lojalności. W naszych czasach nikogo to zbytnio nie gorszy. Wtedy jednak było to złamanie niezwykle ważnych zasad. Dlatego właśnie w Boskiej Komedii Dantego bohater spotyka Tristana w piekle…
  • Miłość wbrew zakazowi. Temat uniwersalny, aktualny do dziś. Prawie każdemu rodzice choć raz usiłowali zabronić spotykania się z kimś lub przynajmniej chcieli mu to utrudnić; bywa to zresztą moment, w którym nawet najmniej refleksyjne osoby zaczynają się zastanawiać nad pojęciem wolności. Na szczęście zapobiegliwym rodzinom niezbyt często się to udaje. Czasem jednak… tak jak w wypadku Romea i Julii, przedstawicieli zwaśnionych werońskich rodów Capuletich i Montekich, może się to skończyć tragicznie.
  • Próba ucieczki od moralności – Raskolnikow. Życie wedle moralności innej niż biblijna okazuje się niemożliwe (patrz: Bohaterowie lub ich typy).
  • Gombrowiczowskie „upupienie” i „gęba”. Bohater Ferdydurke, trzydziestoletni mężczyzna, przeniesiony zostaje do szkoły, w której traktowany jest jak nastoletni uczeń. W zasadzie wygląda na trzydzieści lat, ale wszyscy uważają go za chłopca. Skoro zaś wszyscy tak uważają – sam się nim staje i uciec od tego nie może. To właśnie „upupienie” i przyprawienie „gęby”, czyli niewola ludzkiej opinii. Zupełna ucieczka od „gęby” jest, wedle Gombrowicza, niemożliwa. A pomysł, że szkoła symbolizuje niewolę – oceńcie sami.

 

Kwestia wolności narodu

  • Problemy rzeczypospolitej szlacheckiej. Piękny sarmacki ideał złotej wolności szlacheckiej okazał się zgubą dla państwa. W oświeceniu podejmowano próby powstrzymania rozpadu – nawoływano do odpowiedzialności za postępowanie polityczne. Okazało się jednak, że od wolności politycznej w wydaniu polskiej szlachty bardzo blisko do anarchii i chaosu.
  • Koncepcje romantyczne. Idee epoki niosą mit walki, jawnego powstania zbrojnego, które zniesie niewolę. Mickiewicz przeciwstawia mu w Konradzie Wallenrodzie pogląd (zwany wallenrodyzmem) o konieczności działania skrytego, podstępnego i wyzbycia się skrupułów w walce o dobro najwyższe, jakim dla romantyków jest wolność narodowa. Po klęsce powstania listopadowego pojawiają się koncepcje bardziej wyszukane, które mają uzasadnić porażkę (mesjanizm) bądź przynajmniej ją uwznioślić (winkelriedyzm Słowackiego). Krasiński natomiast w Psalmie przyszłości formułuje tezę: „jeden tylko, jeden cud – z polską szlachtą, polski lud”.
  • Propozycje pozytywistów. Zerwanie z romantyzmem: zamiast wyniszczającej walki, rozsądna praca nad wzmacnianiem społeczeństwa. Należy przygotować się na długi okres przetrwania, chronić polskie tradycje i stan posiadania.
  • Sen zamiast wyzwolenia. W Weselu zawarta jest dość pesymistyczna opinia na temat zdolności Polaków do odzyskania niepodległości. Wśród bohaterów wciąż żywe są idee romantyczne, ale raczej w postaci sloganów i pojękiwań niż rzeczywistej woli walki. Inteligencja i szlachta poddają się nastrojom dekadenckim. Niemożność porozumienia się różnych grup społecznych (rozpad mitu Krasińskiego!) to czynnik pogłębiający jeszcze stan apatii. Diagnoza postawiona w Weselu jest do pewnego stopnia słuszna, bo choć zaledwie kilkanaście lat po premierze dramatu spełniły się marzenia romantyków, trudno twierdzić, że odzyskanie wówczas wolności było wyłącznie zasługą Polaków. Zdarzył się raczej – w postaci pierwszej wojny światowej – od stu lat wyczekiwany „cud”.

 

Wolność

Antyk: Grecja i Rzym

Człowiek w niewoli przeznaczenia – Edyp.

Jednostka wobec władzy – sytuacja tragiczna.

Wolność i odpowiedzialność: Ikar – niebezpieczeństwa wolności.

  • Mitologia grecka

 

Biblia

Wolna wola – Adam i Ewa.

  • Księga Rodzaju

Człowiek w rękach Boga – Hiob.

  • Księga Hioba

 

Średniowiecze

Człowiek wobec społeczeństwa – wymagania wzorca społecznego.

 

Renesans

Człowiek w rękach Boga – humanizm tragiczny.

  • Treny Jana Kochanowskiego

Człowiek wobec społeczeństwa – miłość wbrew zakazowi.

 

Barok

Człowiek w rękach Boga – poezja metafizyczna.

 

Oświecenie

Wolność i odpowiedzialność – problemy rzeczypospolitej szlacheckiej.

 

Romantyzm

Problem wolności narodu – koncepcje romantyczne.

 

Pozytywizm i realizm

Człowiek wobec wymagań społeczeństwa – próba ucieczki od moralności.

Problem wolności narodu – propozycje pozytywistów.

  • Aleksander Świętochowski, My i wy; Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem

 

Modernizm

Problem wolności narodu – sen zamiast próby wyzwolenia narodowego.

  • Stanisław Wyspiański, Wesele

 

Dwudziestolecie międzywojenne

Człowiek wobec społeczeństwa – „upupienie”.

Jednostka wobec państwa – doświadczenie totalitaryzmu.

 

Po roku 1939

Wolność i odpowiedzialność – wybór egzystencjalny.

Jednostka wobec państwa – doświadczenie totalitaryzmu.

 

Zobacz:

Wolność – motyw