Trzy podstawowe schematy romantycznej kreacji bohatera
Bohater werterowski
- Pierwowzór – Werter bohater powieści Goethego Cierpienia młodego Wertera. Kluczem do psychologii postaci jest w niemożność porozumienia się ze światem. Stan depresyjny, bolesny i trwały. Przekłada się na kłopoty z podejmowaniem decyzji i wykonywaniem jakichkolwiek bardziej radykalnych manewrów. Bohater werterowski wciąż pozostaje w tragicznej sprzeczności między racjami własnego „ja” a otaczającego go świata. Ta sprzeczność go paraliżuje i obezwładnia. Los bohatera werterowskiego na ogół kończy się nieszczęśliwie – na przykład tak jak w wypadku pierwowzoru (samobójstwo).
Bohater bajroniczny
- Bohater bajroniczny również pozostaje w tragicznej sprzeczności między racjami własnego ja a otaczającego go świata. Ta sprzeczność go jednak wyzwala. Nasz bohater niczym Bajronowski Giaur przekracza kolejne granice i wyobcowuje się coraz bardziej… I jego los kończy się jednak na ogół marnie. W tym wypadku najczęstszym skutkiem jest szaleństwo.
Polski bohater romantyczny
Zaczyna swą drogę życiową jako bohater werterowski lub bajroniczny. Zakochany, młody poeta – skupia on swe wysiłki na zdobyciu romantycznej ukochanej, bez powodzenia, co, doprowadza go do próby samobójczej. W niejasnych okolicznościach odradza się przemieniony. Nie wiemy, czy mamy do czynienia z duchem, czy po prostu bohater przeżył.Rolę dotychczasowej ukochanej kobiety będącej sensem życia i celem dążeń przejmuje jednak obiekt nowy – ojczyzna. Bohater wkracza na drogę kochanka i rycerza ojczyzny, dla której skłonny będzie do poświęcenia i grzechu.
Najważniejsi – Gustaw-Konrad z Dziadów Adama Mickiewicza i Kordian tytułowy bohater dramatu Juliusza Słowackiego. Nieco zmodyfikowanym typem będzie Jacek Soplica z Pana Tadeusza.
Bohater romantyczny i jego modyfikacje
Konrad Wallenrod
(tytułowy bohater powieści poetyckiej Mickiewicza) – przykład bohatera bajronicznego
Tajemniczy, dumny, walczący o swoje idee, obcy wśród otoczenia, gwałtowny w uczuciach. Jako polski wariant różni się od bohaterów Byrona wyjściem poza prywatne sprawy – poświęca się ojczyźnie, podporządkuje jej swoje szczęście i miłość. Młody Litwin, Walter Alf, porwany w dzieciństwie przez Krzyżaków, dzięki wajdelocie Halbanowi nie zapomniał, kim jest. Uciekł do rodzinnego kraju, tam ożenił się z córką litewskiego księcia – Aldoną, lecz „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”. Uznawszy, że tylko on może uratować Litwę przed krzyżacką niewolą, opuścił żonę. Został giermkiem Konrada Wallenroda, a po śmierci tego rycerza w tajemniczych okolicznościach przywłaszczył sobie jego imię. Po zdobyciu rycerskiej sławy został wybrany na wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. To właśnie było jego celem – odtąd tak dowodził wojskami zakonu, że wciąż ponosiły klęskę. Litwę udało się uratować, ale sam bohater popełnił samobójstwo. Wallenrod to bohater bajroniczny – jednostka nieprzeciętna, tajemnicza, zbuntowana przeciwko złemu światu. Za swoje poświęcenie Konrad zapłacił wysoką cenę: przeżywał rozterki wewnętrzne i nie miał życia osobistego (rozmawiał z zamkniętą w wieży Aldoną, ale już nigdy jej nie zobaczył).
Uwaga! Pisząc o tym bohaterze, używaj terminów: bajronizm, indywidualizm jednostki, mesjanizm, bunt, makiawellizm, desperacja.
Wskaż w postaci Konrada typowe cechy bohatera romantycznego.
Gustaw
(Bohater IV części Dziadów Adama Mickiewicza)
W tej części bohater jest reprezentantem typu werterowskiego – odrzucony w miłości, zrozpaczony, bezradny, popełnia samobójstwo. Uwaga! Jeśli spojrzeć na bohatera w skali całego utworu – mamy do czynienia z wzorcowym przykładem bohatera romantycznego. W części IV przybywa jako upiorny gość do domu Księdza; nazwany pustelnikiem, potem okazuje się Gustawem – dawnym uczniem kapłana. Gustaw – to bohater nazywający siebie „umarłym dla świata” i cierpiącym z powodu nieszczęśliwej miłości. Kim jest? Może samotnikiem, który ucieka od ludzi. Może duchem, który powraca na ziemię po popełnieniu samobójstwa. Ukochana Maryla – imię nieprzypadkowe! – wyszła za innego, bogatszego. Gustaw ocenia ją surowo – uważa, że dla majątku zerwała łączące ich więzi przeznaczenia. Bohater z pewnością jest nadwrażliwy, samotny i przeżywa nieszczęśliwą miłość. Jest także w dużym stopniu egoistą, skupia się jedynie na własnych problemach.
Realizuje schemat bohatera romantycznego. Początkowo młody natchniony poeta, potem zbolały na wzór Wertera nieszczęśliwy kochanek. Popełnia samobójstwo na oczach księdza – po czym żyje nadal.
Uwaga! Pisząc o tym bohaterze, używaj terminów: werteryzm, wrażliwość, gorycz, ekspresywność uczuć, wyobcowanie (alienacja), bliskość natury.
Gustaw-Konrad
(Bohater III części Dziadów Adama Mickiewicza)
W części III w Prologu następuje metamorfoza – Gustaw przeistacza się w Konrada i teraz występuje w roli bojownika o naród i ojczyznę.
Umarł Gustaw, narodził się Konrad.
Jego nieetyczny czyn to bluźnierstwo – dla swojej misji gotów złorzeczyć Bogu, staje z Bogiem do pojedynku i żąda rządu dusz. Czuje się równy Bogu, tylko do Niego i natury kieruje swoje dzieła. Z Bogiem chce też walczyć o władzę nad światem. W Wielkiej Improwizacji krzyczy: „Daj mi rząd dusz!” i uważa, że lepiej rządziłby światem, bo kierowałby się uczuciem, nie tylko rozumem (dowodem bezduszności Boga jest to, że Polska utraciła niepodległość). Przed potępieniem ratują Konrada egzorcyzmy pokornego księdza Piotra (to jemu Bóg objawi wiedzę na temat przyszłości Polski), a także fakt, że kierował się szlachetnymi pobudkami.
Konrad to bohater dynamiczny, buntownik i zbawca narodu, niemal nadczłowiek. To jednostka wybitna, o niezwykłej sile ducha. W jego losach jest też wiele tajemniczości – nie wiemy, co się z nim stało. Czy został zesłany na Syberię i powróci jako zbawca? Istnieje taka sugestia.
Uwaga! Pisząc o tym bohaterze, używaj terminów: mesjanizm, mistycyzm, prometeizm, indywidualizm, bunt.
Kordian
(bohater tytułowy dramatu Juliusza Słowackiego)
Spełnia schemat bohatera romantycznego. Początkowo młody nadwrażliwy poeta, odrzuca go ukochana Laura. O wielkiej uczuciowości bohatera dramatu Słowackiego świadczy już imię pochodzące od łacińskiego cor – serce. Poznajemy go jako piętnastolatka, który skarży się na wewnętrzną pustkę, przeżywa rozterki miłosne – Laura go nie rozumie. To wszystko popycha młodzieńca do próby samobójczej. Żyje nadal.
- Etap dojrzewania:
Później Kordian podróżuje po Europie. To jego droga do poznania samego siebie i zdobycia duchowej dojrzałości: przekonuje się, że wszystko można kupić, nawet miłość (epizod z Wiolettą), rozczarowuje się do papieża, który radzi: „Niech się Polaki modlą, czczą cara i wierzą”.
- Metamorfoza:
Momentem przełomowym jest monolog na górze Mont Blanc – swoisty odpowiednik Wielkiej Improwizacji. Kordian odnajduje ideę – jest nią walka o wolność ojczyzny. Przestaje myśleć o sobie, jest zdolny do największego poświęcenia – przywołuje wzór szwajcarskiego bohatera Winkelrieda, który wbił w swą pierś włócznie wrogów, by swoim towarzyszom utorować przejście. Hasło „Polska Winkelriedem narodów” jest w kontraście do mesjanizmu w Dziadach (Polska Chrystusem narodów) – mesjanizmem historycznym.
- Czyn nieetyczny:
Próba królobójstwa, sam próbuje zabić cara, ale mdleje pod progiem monarszej sypialni. Co go pokonało? Strach i Imaginacja. Od tej chwili Kordian staje się przykładem polskiego Hamleta – symbolem niezdecydowania, rozterek moralnych, które powstrzymują złe czyny.
- Finał:
Niewiadomy. W ostatniej scenie obserwujmy egzekucję Kordiana i biegnącego z listem posłańca. Słowacki w tym miejscu urywa akcję. Czy list był ułaskawieniem i czy posłaniec zdążył – można się tylko domyślać.
Uwaga! Pisząc o tym bohaterze, używaj terminów: hamletyzm, niepokój wewnętrzny, wrażliwość, niezgoda na świat, bunt, winkelriedyzm, mesjanizm historyczny.
Kreacja bohatera romantycznego w twórczości Juliusza Słowackiego.
Przełamanie schematu, modyfikacje, parodie
Hrabia Henryk
(bohater Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego)
Jest przykładem bohatera romantycznego, choć już nieco zmodyfikowanym. Bohater Nie-Boskiej komedii jest poetą i też poświęca życie idei, ale – tu różnica – broni swej grupy społecznej, nie ojczyzny czy całego narodu. Jest kimś nieprzeciętnym: jako jedyny z arystokratów woli zginąć z honorem, niż się poddać. Odrzuca też propozycję szanującego go wodza rewolucjonistów Pankracego, by przeszedł na jego stronę. Jednocześnie w kreacji tego bohatera wyraźniej niż gdzie indziej widzimy egoizm, skupienie na sobie. Następna różnica – jest żonaty! Hrabia Henryk ożenił się, bo szukał inspiracji. Przeświadczony o swej wyjątkowości mówi: „Zstąpiłem do ziemskich ślubów”. Jego żona Maria była zwyczajną kobietą, więc rozczarowany mąż szybko zaczął marzyć o „kochance młodości”. Nie doceniał oddania Marii, która doprowadzona do rozpaczy zmarła w szpitalu dla obłąkanych. Była pewna, że powodem oziębłości męża jest to, iż nie jest poetką – przed śmiercią wymodliła sobie ten dar. Pycha Hrabiego Henryka doprowadziła go do zguby. Zarówno Dziewica, jak i widmo sławy okazały się wytworem sił szatańskich – nieetyczny czyn Hrabiego – to po prostu zdrada, uległość pokusie szatańskiej. Krasiński pokazuje, że poezja może być także siłą niszczącą ludzkie życie. Hrabia Henryk popełnia samobójstwo – skacze w przepaść z okrzykiem: „Poezjo, bądź mi przeklęta!”.
Uwaga! Pisząc o tym bohaterze, używaj terminów: poeta przeklęty, prowidencjalizm, egotyzm, indywidualizm.
Jacek Soplica – Ksiądz Robak
(bohater Pana Tadeusza Adama Mickiewicza)
Jacek Soplica jest pewną modyfikacją bohatera romantycznego. Nie jest już jednostką wybitną, poetą czy wizjonerem. To zwyczajny szlachcic, mający całkiem przyziemne upodobania: lubił zjeść i wypić, świetnie władał bronią. Jest patriotą, ale zamierza pomóc ojczyźnie inaczej: jako zakonnik-emisariusz namawia do powstania, a zatem nie pragnie zbawiać Polski sam, jak Konrad czy Kordian. Podobnie jednak jak oni przeżywa wewnętrzną przemianę. Początkowo jest paliwodą i hulaką (co nietypowe w losach bohatera romantycznego!), który zakochuje się w córce Stolnika Horeszki (to z kolei typowe – nieszczęśliwa miłość). Perspektywa czarnej polewki (symbol odmowy) staje się przyczyną rozpaczy i wielu nierozważnych czynów: Jacek pije, żeni się z dziewczyną, na której mu nie zależy. W końcu też pod wpływem wielkiego wzburzenia zabija ojca ukochanej Ewy w czasie oblężenia zamku Stolnika przez Moskali, w związku z czym zostaje posądzony o współpracę z wrogiem. To zabójstwo i zdrada to jego czyn nieetyczny. Wyrzuty sumienia prowadzą do zmiany osobowości. Soplica staje się pokornym, cichym księdzem – mamy do czynienia z metamorfozą. Losy Soplicy są zamknięte – kończą się rehabilitacją i śmiercią bohatera – to także odstępstwo od schematu.
Uwaga
Bohaterem tytułowym swojej epopei uczynił Mickiewicz postać odmienną od bohaterów romantycznych – to jakby zapowiedź nowych czasów! Tadeusz Soplica to zwyczajny, przeciętny, młody człowiek, choć odważny i kochający ojczyznę (walkę o wolność kraju uznaje za swój obowiązek). Dowodem jego dojrzałości jest końcowa decyzja, by po ślubie z Zosią uwłaszczyć chłopów w swoim majątku.
Beniowski
(Bohater poematu dygresyjnego Juliusza Słowackiego Beniowski)
Ja sam się dziwię, że za bohatera
wziąłem takiego prostego szlachcica
– mówi narrator o Maurycym Kazimierzu Zbigniewie Beniowskim, tytułowym bohaterze. Utwór opowiada o losach młodego szlachcica, który straciwszy majątek przez hulanki i liczne procesy, postanawia opuścić dom i walczyć w konfederacji barskiej. Nie jest to żaden romantyczny kochanek – aby jego wybranka Aniela, notabene z wysokiego rodu, mogła się z nim pożegnać, jej piastunka musi Beniowskiego doprowadzić siłą…
Bohaterowie komedii Aleksandra Fredry Śluby panieńskie
W tym utworze mamy parodię romantycznego kochanka.
- Albin wciąż wzdycha i płacze, pragnie przychylić nieba ukochanej Klarze, a jednak nie zyskuje wzajemności. Panna jest znudzona takimi zalotami – a widownia wybucha śmiechem, gdy zapłakany, jęczący Albin wchodzi na scenę. Jest to parodia typu werterowskiego, Fredro ośmiesza wylewną uczuciowość, potoki słów i łez romantycznego kochanka.
- Sukces odnosi za to drugi z bohaterów – Gucio (tę zdrobniałą formę imienia Gustaw należy odczytywać jako aluzję do IV części Dziadów!). Nie zalewa się łzami, czekając na cud, lecz działa. Serce niechętnej mu początkowo Anieli zdobywa dzięki chytrej intrydze, a przy tym sam się zakochuje. Komedia Fredry pokazuje, że przeżył się już typ romantycznego kochanka, który w obiekcie swoich uczuć widzi anioła i boginię. Miłości nieszczęśliwej, niszczącej przeciwstawia szczęśliwą miłość małżeńską.
Zobacz:
Co oznacza termin werteryzm? Podaj charakterystyczne cechy tej postawy.
Polski bohater romantyczny i jego przeobrażenia w utworach Adama Mickiewicza
Polski bohater romantyczny i jego przeobrażenia w utworach Adama Mickiewicza