Literatura barokowa w Polsce zaczyna się od Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego.
Latami renesansowy, treścią barokowy… Ze względu na wymowę swoich sonetów zaliczany do baroku. Należy uważać go za poetę przełomu. Tytuły wierszy już świadczą o stylistyce baroku: O wojnie naszej, która wiedziemy z szatanem, światem i ciałem… albo O nietrwałej miłości rzeczy świata tego… Motyw vanitas, szatana, przemijalności i złudnej wartości ziemskich rozkoszy – to światopogląd typowy dla barokowej poezji metafizycznej. Tęsknota za życiem, żal przemijania – to rysy renesansowe Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego; zwą go niektórzy zachodzącym słońcem renesansu, lecz jest on raczej wschodzącym księżycem baroku. Niektórzy upatrują zwiastunów nowej pochmurnej filozofii już w Trenach Kochanowskiego – ale jego niepokój i zwątpienie mija, jeszcze za wcześnie na dysharmonie nowej epoki. Sęp – to co innego, to on zwiastuje barok.
Dwory szlacheckie
Jan Chryzostom Pasek – Pamiętniki
- Naczelny pamiętnikarz polskiego baroku.
- Według własnych relacji: dzielny żołnierz, patriota, człek prawy i świetnie gospodarujący.
- Według dokumentów: kłótnik i pieniacz, skazany na banicję, butny, chciwy.
- Z tego, co można wyczytać: samochwał, spryciarz, megaloman.
- Faktycznie brat udział w wojnach ze Szwecją – w zachowanie polskich żołnierzy i ich mentalność prezentowaną w pamiętnikach można wierzyć.
- Po powrocie i ożenku gospodarował w Olszówce — modelowym dworze szlacheckim.
- Byt wzorem, a jego pamiętnik źródłem dla Sienkiewicza przy tworzeniu Trylogii i postaci Onufrego Zagłoby.
- Daje pośredni i bezpośredni portret szlachcica-Sarmaty, zaświadcza o mentalności całej szlachty polskiej.
Co o nim pisać?
Temat: Portret Sarmaty i obyczajowości polskiej XVII w. w Pamiętnikach Paska.
- Szlachecki dwór to w polskiej literaturze polski dom — ważny temat, ostoja kultury. Takie ujęcie zapoczątkował Kochanowski sławą Czarnolasu. Kontynuatorem wieszcza okazuje się w baroku Jan Chryzostom Pasek — opisujący życie w swojej Olszówce. Symbol Polski szlacheckiej — dwór jest tu też obrazem mentalności szlachty i postrzegania swojej wolności. Mój dom — moja wola, nawet król nie może zagrozić szlacheckiej wolności. Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie — tę maksymę potwierdza Pasek bezdyskusyjnie.
- Następne ważne dwory to dziewiętnastowieczne Soplicowo i Korczyn, ich znaki to tradycja, praca zgodna z cyklem przyrody, pochwała natury, temat ojczyzny, spory i sądy sąsiedzkie.
- Typ szlachcica-Sarmaty Literackim portretem Paska będzie pan Zagłoba z Trylogii, ale też bohaterowie Fredry, szlachta soplicowska czy bohaterowie satyr Krasickiego. Twórcy dziewiętnastowieczni są mniej krytyczni niż ludzie oświecenia. Rysują portret Sarmaty pełen sentymentu, tęsknoty za dawną Polską i jej świetnością.
- Pamiętnikarstwo byto sztuką bardzo w Polsce szlacheckiej rozpowszechnioną. Zapisywano teraźniejszość — zdarzenia domowe, wyprawy, święta, chrzciny i śmierć członków rodziny Zapisywano z szacunku dla tradycji wiedzę o przodkach — uznawano, że trzeba utrwalić szlacheckie czyny. Pamiętniki Paska są najdoskonalszym owocem tej mody.
Wacław Potocki
– poezja ziemiańska i epos: Transakcja wojny chocimskiej.
- Poeta — Sarmata, arianin, który zmienił wyznanie, by móc po-zostać w Polsce.
- Walczył i gospodarował, podobnie jak Pasek, miał jednak bardzo wysokie poczucie powinności obywatelskich.
- Jego tomiki: Moralia, Ogród, ale nie plewiony.
- Każdy wiersz to poetycki… artykuł społeczno-polityczny.
- Temat kondycji człowieka podjął w znanym wierszu Człowiek — gdzie ilustruje ludzkie ciało w sposób turpistyczny, nie unika naturalistycznej, biologicznej obrzydliwości.
- Jego poezja to swoista publicystyka wierszowana, podejmował problematykę społeczną, głosił w wierszach postulaty — byt bardziej walczącym reformatorem niż poetą — filozofem.
- Najpłodniejszy poeta — zostawił ponad cztery tysiące wierszy.
- Jest twórcą polskiego barokowego eposu. W Transakcji wojny chocimskiej opisał zwycięską bitwę Polaków, wykreował typ wodza-Sarmaty (Karola Chodkiewiczal, odwołał się do najlepszych cech rycerskich, czyli wskrzesił mit sarmacki w pozytywnym znaczeniu. Napisał swój epos heroiczny na cześć 50. rocznicy obrony Chocimia, oparł się na diariuszu Jakuba Sobieskiego (ojca Jana). Jego opis bitwy jest równie naturalistyczny i wstrząsający, co opis ciała ludzkiego w Człowieku. Potocki zdradza wy-raźną tendencję turpistyczną — brzydota, rozkład, okrucieństwo pojawiają i nie stanowią dla niego bariery.
- Drugi po Kochanowskim zbolały ojciec — stracił trójkę dzieci.
Co o nim pisać?
Temat: Postulaty obywatelskie w literaturze baroku lub portret szlachty, jaki wyłania się z poezji baroku.
- Dziś pisałby żarliwe artykuły lub prowadził programy społeczno -polityczne w telewizji. Potocki był po prostu publicystą, tyle że wyrażał swoje poglądy w całkiem zgrabnych wierszach. Piętnował: opilstwo, lenistwo, butę i pychę. Żądał tolerancji, spełniania powinności wobec ojczyzny, religijności, nie dewocji i tolerancji dla innych wyznań. I tylko tyle. Aż tyle.
- Jaki portret szlachty polskiej wyłania się nam z wierszy Potockiego? Niestety, niezbyt budujący. „O czymże Polska myśli i we dnie i w nocy? Żeby sześć zaprzęgano koni…” Opilstwo, pycha dewocja, niesprawiedliwość. Upadek cnót rycerskich — zapał do walki zastąpił pijacki sen.
- Potocki daje wyraz swojej trosce o ojczyznę w sposób plastyczny i wartki. Zdradza zmysł obserwacji, ma cięte pióro satyryka, wskazuje zagrożenia, jakie niesie anarchia, chaos, nierząd w ojczyźnie. Jego wiersze to świetne sceny obyczajowe, niestety, jak- na dłoni obnażają odwieczne wady polskie.
Sarmatyzm – model polskiej kultury szlacheckiej
- dom polski – dwór szlachecki
- wiara katolicka
- miłość ojczyzny
- pielęgnowanie tradycji rodowych
- wystawność życia — uczty, obrzędy, święta
- strój — kontusz, szabla, pas słucki
- niechęć do obcych mód i wzorów
- sarmackie wzorce postępowania: żołnierz, obywatel, dobry gospodarz
- moda na pamiętnikarstwo
- poezja ziemiańska
- sarmackie portrety trumienne
Dwory magnackie
Poezja dworska
Jan Andrzej Morsztyn
- Poeta dworak, dyplomata, tłumacz.
- Pisał w duchu poety włoskiego – Marina, jest więc polskim marinistą.
- Jest jednym z najlepszych polskich poetów baroku – nie miał sobie równych, jeśli chodzi o koncept, pomysł, zabawę poezją.
- Temat główny to miłość, lecz miłość Morsztyna to konwencja, zmysły, ziemska rozkosz. Nie stroni od erotyki.
- Napisał sonet Do trupa – pokazując, że miłość podobna jest do śmierci, Nagrobek Perlisi, czyli pieska – i na przykład Lament na zdechłego gila.
- To on jest polskim poetą stylistyki barokowej – poezji czułego serca, flirtu, pomysłu – czyli najlepszym polskim konceptystą.
- A jednak nie traktował swojego pisania poważnie – poezja to byt dla niego rodzaj pałacowej rozrywki, popis kunsztu, sposób na flirt, odkryty został dużo później, dopiero w XIX w.
- Został oskarżony o zdradę, uciekł do Francji, do swych dóbr pod Paryżem – był bardzo bogatym człowiekiem.
- Jego tomiki to Kanikuła, czyli psia gwiazda i Lutnia.
- Został sekretarzem Króla Słońce – czyli Ludwika XIV.
Co o nim pisać?
Pewny temat: Miłość w baroku.
- Jan Andrzej Morsztyn podejmuje temat miłości w sposób wyszukany, typowy dla barokowej poezji dworskiej. To ujęcie kunsztowne, wymyślne, godne odczytania przed królową i damami dworu. Sama miłość – ginie i tonie w kaskadach słów. W poezji tej prawdziwych emocji i ognia Petrarki brak – to chłodny dworak poeta popisuje się pomysłowością i stylem. Zresztą to tylko miłostki dworskie, miłość zmysłowa, pochwała kobiecej urody. Kiedy Morsztyn poważnieje – wówczas zestawia miłość ze śmiercią.
- Najlepszą poetycką wykładnią motywu miłości i śmierci jest sonet Do trupa. Apostrofa zakochanego, który porównuje „stany” osoby zmarłej i zakochanej, imponuje paradoksalną trafnością. Wniosek, że lepiej być martwym niż zakochanym, może szokować, po to jest ten wiersz – ale poruszy wyobraźnię poetów. Współcześni, Grochowiak czy Poświatowska, staną się kontynuatorami tematu.
- W wierszach Morsztyna w ogóle nie ma natury! Poeta tworzy sztuczny świat, przetwarza go grą słów, bawi się słowami. Poezja staje się salonową grą.
Poezja metafizyczna
Daniel Naborowski
- Poeta – mistyk, najbardziej z polskich poetów baroku filozoficzny.
- Poeta kultury – wykształcony, nawiązujący w poezji do Biblii i antyku, twórca poezji intelektualnej.
- Motyw vanitas (przemijania i kruchości ludzkiego życia) był głównym tematem jego rozważań.
- Doszedł do wniosku, iż jedyną receptą na życie jest możliwość pogodzenia się z regułami istnienia.
- W duchu epoki zajmował się tematem przemijania, śmierci, sprzeczności świata.
- Jak na poetę baroku przystało, szukał modnego i jak najefektowniejszego sposobu na przekazanie myśli – używał całego arsenału poetyckich chwytów: oksymoronów, hiperboli, parafraz, spiętrzonych porównań.
- Najważniejszy – choć nie najdłuższy wiersz poety – to Krótkość żywota – zgrabna, uderzająca refleksja o przemijaniu, następstwie pokoleń i dążeniu do śmierci. Życie ludzkie ujęte w dwunastu strofach wydaje się absurdem. Jego definicja – dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt. Ale odwoływał się też poeta do symbolu róży–znaku życia i odrodzenia, modnego w epoce. Inny słynny wiersz Naborowskiego to Na oczy królewny angielskiej…, w którym to popisał się kaskadą narastających porównań, dających obraz urody pięknej królewny.
Co o nim pisać?
Pewny: Motyw vanitas w poezji barokowej!
- Daniel Naborowski jest najznakomitszym reprezentantem polskiej poezji metafizycznej – a ta, jak wiadomo, obsesyjnie krąży wokół tematu przemijania, kruchości ludzkiego życia, upływu czasu. Refleksja o znikomości życia staje się bodźcem do poszukiwania odpowiedzi na pytanie: co jest właściwie wartością stałą? Jak żyć? Naborowski dochodzi do podobnych wniosków co Szarzyński – ostoją może być tylko Bóg. Metodą na lęk – pogodzenie się z losem.
- Daniel Naborowski – erudyta, władający pięcioma językami i bywały w świecie, znawca antyku, nadworny lekarz nie zajmował się swoją codziennością. Refleksje o przemijalności i marności losu ukazywał, odwołując się do mitologii i Biblii.
- Dwanaście wersów Krótkości żywota to jego najlepszy wiersz podejmujący motyw vanitas. Po prostu mistrzostwo słowa. Poeta przywołuje znane metafory: koło czasu, kolebka grobem, matka mogiłą. Czym jest życie – czwartą częścią mgnienia. Stosuje poetykę wyliczenia (dźwięk, punkt, dym), definiuje ludzkie istnienie w duchu epoki.
Magnateria
- kosmopolityzm
- siedziby magnackie — pałace, zamki
- hołdowanie obcym modom
- kontakty z zagranicznymi dworami
- moda na francuski strój, fryzury i język
- przepych dworskiego życia
- intrygi dworskie i polityczne
- poezja dworska — zwłaszcza na wzór włoskiego poety Marina
- spektakle teatralne
- tolerancja wyznaniowa
- otwarcie na obce wzory
- przepych siedzib — rywalizacja magnatów (Czartoryscy, Zamojscy, Radziwiłłowie) z dworem królewskim
Zobacz:
Świat dworski i świat ziemiański w literaturze renesansu polskiego
Co oznaczają słowa Koheleta – vanitas vanitatum et omnia vanitas
Motywy przemijania, marności świata i śmierci w literaturze polskiego baroku.