Renesans
Podobnie jak w późniejszych epokach i w renesansie mamy do czynienia z buntem następców wobec poprzedników. Normalna sprawa. Tyle że stosunek myślicieli i twórców renesansu do kultury wieków średnich to przykład bodaj najostrzejszego takiego buntu w historii literatury. To wówczas powstały określenia „wieki ciemne” i „wieki średnie”, które oznaczać miały okres „w środku”, oddzielający dwie epoki prawdziwej, według twórców renesansu, kultury – czyli antyk i odrodzenie. To, co średniowieczne, uważano bowiem za barbarzyńskie, prymitywne, i opinia ta dotyczyła wszystkich dziedzin kultury. Mimo to jednak w literaturze odrodzenia można się dopatrzyć przykładów kontynuowania pewnych średniowiecznych wątków i motywów bądź nawiązywania do średniowiecznych wzorców literackich i kulturowych.
- Niewątpliwie to wiekom średnim zawdzięcza renesans popularność literatury parenetycznej, moralizatorskiej. Wymieńmy tu przede wszystkim Żywot człowieka poczciwego pióra Mikołaja Reja i Dworzanina polskiego Łukasza Górnickiego.
- Warto zauważyć, że większość dramatów Williama Szekspira odbywa się właśnie w scenerii średniowiecznej. Szekspir był niewątpliwie prekursorem romantycznej postawy wobec średniowiecza. Szukał fabuł w kronikach i eposach wieków średnich. Lubował się w starych, ponurych zamczyskach – doskonałych miejscach akcji dla ludzkiej tragedii i, oczywiście, działalności sił nieczystych i nadprzyrodzonych. To przecież w takiej właśnie atmosferze odbywa się akcja Makbeta i Hamleta.
Barok
Epoka określana jako duchowo pokrewna wiekom średnim. Poeci baroku stosują się do zupełnie innej poetyki, ale jeśli chodzi o tematykę utworów – obie epoki mają bardzo wiele wspólnego.
- Twórcy siedemnastego wieku często sięgają po tematykę religijną – Bóg znowu jest w centrum zainteresowania artystów.
- Motyw przemijania z kolei należy w poezji tego okresu do najważniejszych; często przewija się w utworach erotycznych: po przedstawieniu urody ukochanej następują wizje wyglądu jej ciała po latach, a nawet w trakcie rozkładu. Bardzo trwały jest też, bliski poprzedniemu, temat vanitas, czyli marności życia ludzkiego. Przypomnijmy tu choćby Wacława Potockiego wiersz Płodowi umarłemu w matce żywej, Jana Andrzeja Morsztyna sonet Do trupa czy Daniela Naborowskiego utwór Człowiek. Śmierć i diabeł – „srogi ciemności hetman” – to znów, tak jak w średniowieczu, „ulubione” postacie poetów tego czasu; wspomnijmy choćby sonety Mikołaja Sępa Szarzyńskiego.
- Także kultura średniowiecza interesowała barokowych twórców. Wystarczy wymienić trzy najsławniejsze dzieła, których akcja odbywa się w średniowiecznych realiach.
- Pierwsze z nich to tragedia Pierre’a Corneille’a Cyd, której bohaterem tytułowym jest hiszpański rycerz broniący przykazań etosu.
- Drugie to epicki poemat Torquato Tassa o wyprawie krzyżowej Jerozolima wyzwolona.
- Trzecie zaś to Don Kichot Miguela de Cervantesa. Akcja tej słynnej powieści rozgrywa się wprawdzie w czasach współczesnych autorowi, ale jej bohaterem jest na pół, a według niektórych całkiem szalony szlachcic, który postanowił wieść żywot błędnego rycerza.
Oœwiecenie
Twórcy tej epoki odnoszą się do średniowiecza z dużą rezerwą. Jest ono dla nich – już to znamy! – synonimem barbarzyństwa i głupoty. Racjonalistyczni myśliciele oświecenia co najwyżej kpią sobie ze średniowiecznej religijności i wiary w magię, jak Wolter w Traktacie o tolerancji.
- W pewnym sensie do średniowiecznych realiów nawiązuje Ignacy Krasicki w poemacie heroikomicznym Myszeis, który związany jest z legendą o królu Popielu.
Uwaga! W czasowych ramach oświecenia odnajdujemy początki nurtu zwanego gotycyzmem. Trzeba jednak pamiętać, iż nurt ten zaliczamy zdecydowanie do romantyzmu.
Romantyzm
Romantyków ogarnął na punkcie średniowiecza kompletny szał. Nic dziwnego, w końcu realia wieków średnich doskonale sprzyjają szaleńczym czynom i romantycznej metafizyce. Twórców tego okresu fascynuje też średniowieczna architektura. Powstaje styl zwany neogotykiem, silnie nawiązujący do swego poprzednika. Buduje się w nim przede wszystkim wiejskie rezydencje i kościoły. Prócz tego w modzie są wszelkie średniowieczne ruiny. Ba, powszechne jest nawet budowanie w parkach pałacowych sztucznych ruin, które mają wywoływać odpowiedni nastrój. Budowle gotyckie są też miejscem akcji wielu ówczesnych utworów – to przecież doskonałe warunki do stworzenia nastroju tajemniczości i grozy.
Wybrane teksty tego okresu nawiązujące do średniowiecza:
- Pieśni Osjana Jamesa Macphersona;
- Zamek Otranto Henryka Walpole’a to pierwszy gotycystyczny utwór literacki;
- Rękawiczka Fryderyka Schillera i jego ballady;
- Katedra Marii Panny w Paryżu Victora Hugo;
- Konrad Wallenrod, Grażyna, ale i Pan Tadeusz Adama Mickiewicza;
- Balladyna, Lilla Weneda, Zawisza Czarny Juliusza Słowackiego.
Pozytywizm i realizm
To znów epoka o chłodnym stosunku do średniowiecza. Wyjątek stanowią tu wszakże powieści historyczne. Przecież to wtedy właśnie powstają Krzyżacy Henryka Sienkiewicza. Wówczas tworzy Józef Kraszewski, autor ponad dwustu (!) obszernych – i, niestety, najczęściej nudnych – powieści historycznych, których spora część dotyczy średniowiecza; najbardziej znana jest chyba Stara baśń.
Modernizm
W literaturze europejskiej ciągle trwały jest nurt gotycystyczny, zwłaszcza w utworach grozy. W polskiej – pojawia się fascynacja postaciami Zawiszy Czarnego (jest bohaterem Wesela Wyspiańskiego) oraz świętego Franciszka i jego doktryną (Leopold Staff tłumaczy Kwiatki świętego Franciszka, Jan Kasprowicz wydaje zbiory wierszy Ballada o słoneczniku, Księga ubogich). Żeromski natomiast pisze Powieść o Udałym Walgierzu, w której wykorzystuje średniowieczną legendę o dzielnym rycerzu.
Dwudziestolecie miêdzywojenne i czas wojny
Trudno wychwycić jakąś wspólną wszystkim artystom dwudziestego stulecia czy przynajmniej ich większości – postawę wobec średniowiecza. Różni twórcy w różny sposób nawiązują do tej epoki.
- Powieści historyczne:
- Krzyżowcy Zofii Kossak-Szczuckiej,
- Srebrne orły Teodora Parnickiego;
- •wybrane wiersze:
- Opowieść małżonki świętego Aleksego Kazimiery Iłłakowiczówny;
- Gotyk Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.
Literatura powojenna
- Przede wszystkim dwie absolutnie rewelacyjne powieści z literatury obcej, których akcja rozgrywa się w wiekach średnich: Imię róży Umberta Eco i Wybraniec Thomasa Manna;
- powieść Jarosława Iwaszkiewicza Czerwone tarcze;
- poezja Stanisława Grochowiaka, który bardzo często wykorzystuje średniowieczne motywy, a w swej poetyce niezwykle chętnie nawiązuje do średniowiecznego obrazowania, zwłaszcza do brzydoty, motywu przemijania oraz ideału ascezy: wiersze Chmura czy Święty Szymon Słupnik;
- wiersz Gotyk 1954 Tadeusza Różewicza.
Nawiązania filmowe
- Siódma pieczęć Ingmara Bergmana to film nawiązujący do Apokalipsy, opowiadający o dziwnych losach grupy wędrownych aktorów, bardzo ciężki, ponury i… zdecydowanie dający do myślenia!
- Andriej Rublow Andrieja Tarkowskiego to wielogodzinna, bardzo malarska, metafizyczna i tajemnicza opowieść o życiu średniowiecznego rosyjskiego malarza ikon – tylko dla wyrafinowanych kinomanów.
- Imię róży to, dokonana przez Jeana Jacques’a Annauda, filmowa adaptacja dzieła Eco. Zwykle „książka jest lepsza od filmu”, lecz tym razem adaptacja dorównuje pierwowzorowi.
- Pieśń słoneczna Franca Zeffirellego to, może trochę nazbyt sentymentalny, film o życiu świętego Franciszka z Asyżu.
- Święty Graal oraz Jabberwocky to dwa świetne filmy celującej w absurdalnym humorze grupy Monty Python. Pierwszy nawiązuje do historii o rycerzach króla Artura. „Akcja” drugiego rozgrywa się wokół staroangielskiej legendy o dość szczególnym smoku. Jak zawsze w wypadku Monty Pythona nie ma co liczyć na choćby chwilę powagi.
Zobacz:
Nawiązania do średniowiecza w późniejszych epokach literackich
Udowodnij, że twórcy literatury romantycznej nawiązywali do epoki średniowiecza