Średniowiecze bardzo długo było traktowane jako epoka pozbawiona własnej tożsamości kulturowej, jako czas „pośredni” między doskonałym antykiem i kontynuującym te idealne antyczne wzorce renesansem. Ów lekceważący stosunek z czasem się zmienił – o ile jeszcze twórcy oświecenia uważali wieki średnie za epokę ciemnoty, o tyle dla romantyków okazała się ona fascynującym źródłem inspiracji. W kulturze na stałe zagościły wywodzące się ze średniowiecza motywy i tematy (etos rycerski, asceza, Matka Boska pod krzyżem).
Wciąż inspiruje sztuka i architektura tej epoki, zwłaszcza gotyckie katedry! Do dorobku wieków średnich twórcy późniejsi nawiązują w różny sposób: są nie tylko kontynuatorami, ale też interpretatorami, czasem krytykami. Motywy i tematy tej epoki bywają przedstawiane parodystycznie, czego przykładem mogą być filmy grupy Monty Pythona. Zależy to po części od epoki, po części od samego twórcy. Jak każda epoka średniowiecze daje różne możliwości interpretacji.
Książki, które pomogą lepiej poznać średniowiecze:
- Jesień średniowiecza Johana Huizingi;
- Polska Piastów i Polska Jagiellonów Pawła Jasienicy;
- Sztuka i piękno w średniowieczu Umberta Eco;
- Symbolika świątyni chrześcijańskiej J. Hani;
- Średniowiecze Jerzego Starnawskiego;
- Średniowiecze Teresy Michałowskiej;
- Historia filozofii średniowiecznej pod red. Jerzego Legowicza;
- Zrozumieć średniowiecze. Wypisy, konteksty i materiały literackie dla uczniów, studentów i nauczycieli, wybór i opracowanie R. Mazurkiewicza;
- Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej Clive’a Lewisa.
Gdzie przede wszystkim szukać nawiązań?
Barok
Na przełomie renesansu i baroku tworzył William Szekspir, który w średniowieczu umieszczał akcję swoich dramatów, np. Makbeta czy Hamleta. Sceneria starych zamków pomagała zbudować w tych utworach niezwykłą, poruszającą atmosferę.
W tym czasie powróci też filozofia wieków średnich, np. wywodząca się z pism św. Augustyna dualistyczna wizja człowieka podzielonego na ciało i duszę (w poezji metafizycznej, sonetach Sępa-Szarzyńskiego). Twórcy baroku obsesyjnie przypominają o nietrwałości ludzkiego życia (motyw vanitas) i nieuchronności umierania. Powracają tzw. tańce śmierci, często występuje motyw umierania (Do trupa Morsztyna).
Kontrreformacja przywraca do życia ideał rycerza walczącego za wiarę chrześcijańską, postępującego zgodnie z etosem rycerskim (Jerozolima wyzwolona Tassa, Wojna chocimska Potockiego, Cyd Corneille’a). Ideały rycerskie nie zawsze są pokazywane na poważnie, czego dowodem Don Kichot Cervantesa.
Romantyzm
Już w drugiej połowie XVIII w. pojawia się neogotycyzm – szczególne zainteresowanie stylem gotyckim, którego wyrazem była między innymi tzw. powieść gotycka (jej akcja toczy się w opuszczonych zamkach, których sceneria dobrze współgra z wielkimi namiętnościami) oraz naśladowanie średniowiecza w architekturze (neogotyk). Sami romantycy uznali średniowiecze za jedno z ważniejszych źródeł inspiracji. Fascynowała ich mroczna, tajemnicza atmosfera tej epoki, dylematy rycerzy itp. Rozgłos zyskały np. rzekomo średniowieczne Pieśni Osjana Jamesa Macphersona.
Do wieków średnich nawiązywali wielcy twórcy romantyzmu: Schiller w swoich balladach, np. w Rękawiczce; Mickiewicz w Konradzie Wallenrodzie, Grażynie; Słowacki w Balladynie czy Lilli Wenedzie.
Współczesność
Mimo że trudno uznać średniowiecze za epokę, do której współcześni artyści nawiązują najczęściej, łatwo wskazać przykłady takich nawiązań.
Wieki średnie okazały się fascynujące dla twórców filmu. Liczne dzieła filmowe pokazują na wszelkie sposoby legendę o królu Arturze i jego rycerzach Okrągłego Stołu czy historię Joanny d’Arc. Za dowód ciągłego zainteresowania średniowieczem można uznać plany kolejnych ekranizacji Krzyżaków Sienkiewicza. Inne ciekawe dzieła to np. Siódma pieczęć Ingmara Bergmana, Imię róży Jeana Jacquesa Annauda, Pieśń słoneczna Franca Zeffirellego (opowieść o życiu św. Franciszka), Pieśń o Rolandzie w reżyserii Cassentiego.
W literaturze także ważnym tytułem jest Imię róży – to fascynująca powieść Umberta Eco, której akcja rozgrywa się w średniowiecznym opactwie. Warto również sięgnąć po Wybrańca Thomasa Manna, Czerwone tarcze Iwaszkiewicza czy Bolesława Chrobrego Antoniego Gołubiewa. Ciekawym zjawiskiem jest poezja Stanisława Grochowiaka, nawiązująca do średniowiecznej estetyki (eksponowanie brzydoty) i typowych dla tej epoki motywów (np. ascezy).
Co z dorobku średniowiecza inspiruje?
I. Średniowieczne filozofie i ich twórcy
Święty Augustyn (dualizm świata i człowieka)
Owoce inspiracji:
- O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem Sępa-Szarzyńskiego
- Poezja metafizyków angielskich, np. Dialog Duszy i Ciała Marvella
Święty Franciszek z Asyżu (miłość świata i bliźniego)
Owoce inspiracji:
- Ptaszki św. Franciszka Jerzego Lieberta;
- Biedaczyno asyski! Leopolda Staffa;
- Przed kazaniem, Biedaczyna Beaty Obertyńskiej;
- Inne Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu czy Powrót do Asyżu Romana Brandstaettera;
- Św. Franciszek Baczyńskiego;
- Do świętego Franciszka Jana Twardowskiego i liczne inne wiersze tego poety;
- Modlitwa do św. Franciszka Anny Kamieńskiej;
- Przypowieść fatalistyczna Józefa Barana.
II. Średniowieczne motywy i tematy
Etos rycerski
Owoce inspiracji (niekoniecznie muszą to być utwory dotyczące bezpośrednio średniowiecza):
- Konrad Wallenrod, ale też Śmierć Pułkownika czy Reduta Ordona Mickiewicza;
- Krzyżacy, ale także Trylogia Sienkiewicza;
III. Życie codzienne wieków średnich
Owoce inspiracji:
- Stara baśń Kraszewskiego – opowieść o życiu dawnych Słowian;
- Historia żółtej ciżemki – przeznaczona dla młodzieży powieść Antoniny Domańskiej, mówiąca m. in. o powstawaniu ołtarza Wita Stwosza.
IV. Bohaterowie średniowiecznych utworów i podań
Asceci
Owoce inspiracji:
- Opowieść małżonki świętego Aleksego Kazimiery Iłłakowiczówny;
- Święty Szymon Słupnik Stanisława Grochowiaka;
Kochankowie
Owoce inspiracji:
- Powieść o Udałym Walgierzu Żeromskiego;
- Tristan 1946 Marii Kuncewiczowej;
- Tristan i Izolda – dramat Ernesta Brylla;
Rycerze
Owoce inspiracji:
- Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza;
- Rycerz Baczyńskiego;
- Rycerze Okrągłego Stołu Jacka Kaczmarskiego;
- Honor rycerski Andrzeja Bursy – ujęcie parodystyczne.
V. Wywodząca się ze średniowiecza upersonifikowana Śmierć
Owoce inspiracji:
- Wywiad Mirona Białoszewskiego;
- Do… Adama Zagajewskiego.
VI. Matka Boska stojąca pod krzyżem
Gatunki literackie
- Sonet – kunsztowna forma literacka, wywodząca się ze średniowiecznej poezji miłosnej i chętnie wykorzystywana przez poetów następnych epok. Sonety pisali: Sęp-Szarzyński, Morsztyn, Mickiewicz, Kasprowicz, Tetmajer, Staff.
- Moralitet – literatura późniejsza chętnie wykorzystuje charakterystyczny dla tego gatunku typ bohatera. Everymanem można nazwać np. Józefa K. z Procesu Kafki, postacie z Kartoteki Różewicza czy Rzeźni numer pięć Vonneguta, przedstawicielami całego pokolenia są bohaterowie wierszy Baczyńskiego czy Różewicza (np. Ocalony, Zostawcie nas). Typową dla moralitetu walkę przeciwstawnych sił o ludzką duszę odnajdziemy np. w dramatach romantycznych (III cz. Dziadów, Kordian), Pannie Nikt Tomka Tryzny.
Architektura i sztuka
Fascynacja gotykiem
Owoce inspiracji:
- Fioletowy gotyk Białoszewskiego;
- Gotyk (Impresja) Baczyńskiego;
- Chartres Mieczysława Jastruna;
- Katedra w Lozannie, Widzenie katedry w Chartres i Notre Dame Juliana Przybosia;
- Gotyk 1954 Tadeusza Różewicza;
- Kamienie wołać będą Hanny Malewskiej – powieść o średniowiecznych budowniczych katedry w Beauvais.
Sztuka
Owoce inspiracji:
- Miniatura średniowieczna Wisławy Szymborskiej, inspirowana miniaturą braci de Limbourg;
- Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha) Tadeusza Różewicza;
- Drewno Różewicza – przejmujący i wieloznaczny komentarz do „drewnianego Chrystusa”.
Wydarzenia i postaci historyczne
Owoce inspiracji:
- w malarstwie Bitwa pod Grunwaldem Matejki;
- Święta Joanna – dramat George’a Bernarda Shawa o Joannie d’Arc;
- Królowie przeklęci Maurice’a Druona – cykl powieści poświęconych tragicznym losom ostatnich królów francuskich z dynastii Kapetyngów;
- Bolesław Chrobry Gołubiewa;
- Czerwone tarcze Iwaszkiewicza – powieść dotycząca losów dwunastowiecznego księcia Henryka Sandomierskiego;
- Krzyżowcy – powieść Zofii Kossak-Szczuckiej o pierwszej wyprawie krzyżowej, pokazująca dokładnie jej tło historyczne.
Zobacz:
Nawiązania do średniowiecza w późniejszych epokach literackich