Lalka Bolesława Prusa
-
Problematyka
- Wymiar filozoficzny: powieść o ludzkich dążeniach, idealizmie, złożoności natury ludzkiej i różnorodności charakterów.
- Wymiar społeczno–obyczajowy: obraz ówczesnego społeczeństwa, sytuacji i przemian warstw społecznych: arystokracji, mieszczaństwa, rodzącej się inteligencji, podziałów między nimi; opis życia i obyczajów ówczesnej stolicy.
- Wymiar patriotyczny: pamięć o powstaniu styczniowym, postulat reform społecznych.
- Wymiar psychologiczny: wielka powieść o miłości.
- Program pozytywizmu: obraz życia ubogich warstw społecznych, postulat organicyzmu, kwestia żydowska.
-
Kompozycja
- Powieść dojrzałego realizmu, wyrastająca jednak ponad tę konwencję dzięki nowatorstwu kompozycji.
- Cechują ją:
- prawdopodobieństwo akcji,
- realizm szczegółu,
- panoramiczność,
- wielowątkowość,
- epizodyczność,
- nowatorstwo narracji: oprócz narratora trzecioosobowego, wszechwiedzącego, funkcjonuje tu Rzecki jako autor Pamiętnika starego subiekta, przez co powstaje „dwugłos narracji” – te same wydarzenia zostają naświetlone z różnych stron.
-
Najważniejszy bohater
-
Z biografii Wokulskiego:
- Wątek powstańczy w młodości – zesłanie do Irkucka.
- Po powrocie do Warszawy żeni się z Minclową, a po jej śmierci dziedziczy sklep.
- W teatrze po raz pierwszy widzi pannę Izabelę Łęcką – dla niej postanawia zdobyć majątek i pozycję w świecie.
- Na wojnie rosyjsko-tureckiej zdobywa ogromną fortunę.
- Powraca do Warszawy i wchodzi w kręgi arystokratyczne, prowadzi interesy, stara się o rękę panny Izabeli; pomaga biedocie.
- Już jako narzeczony panny Łęckiej poznaje jej nieszczerość i zdradę.
- Próbuje popełnić samobójstwo – uratowany.
- Znika – dalsze losy nieznane.
-
Bohater realistyczny:
- Aktywny, energiczny, silny, pewien swych racji.
- Stoi na granicy dwóch światów: odchodzącej arystokracji i jej wartości oraz wkraczającego świata kapitału.
-
Bohater romantyczny:
- Motorem jego działań jest wielka romantyczna miłość do Izabeli.
- Wątek walki o wolność – udział w powstaniu w młodości (odwrócona kolejność etapów: najpierw powstanie, potem miłość).
- Tajemniczość: luki w biografii, niejasne późniejsze losy.
- Nieudana próba samobójstwa.
-
Pozytywista:
Pomoc bohaterom z warstw uboższych.
Przemiana w człowieka interesu – np. spółka do handlu z Rosją.
Szacunek dla nauki (wątek Ochockiego i Geista).
Potop Henryka Sienkiewicza
-
Problematyka
- Wymiar patriotyczny: utwór napisany ku pokrzepieniu serc – ukazuje czasy potęgi narodu, bohaterstwo Polaków, utrwala mit sarmacki.
- Wymiar historyczny: przybliża wiek XVII.
- Wymiar etyczny: dobro odnosi zwycięstwo nad złem, jedni bohaterowie zostają ukarani, inni nagrodzeni.
- Motyw romansu i przygody: prywatne perypetie bohaterów.
-
Kompozycja
- Powieść historyczna – połączenie typu walterskotowskiego z dokumentalnym: losy fikcyjnych postaci prezentuje na tle siedemnastowiecznej wojny ze Szwecją; jest wielowątkowa, panoramiczna. Ma cechy:
- epopei,
- romansu przygodowego,
- baśni,
- westernu.
-
Najważniejszy bohater
-
Z biografii Andrzeja Kmicica:
- Szalona młodość zabijaki – zatarg z Butrymami, mimo miłości Oleńka odprawia go ze względu na niemoralne postępowanie.
- Przy Radziwille – uczta w Kiejdanach. Magnat ujawnia swą przychylność Szwedom, cała szlachta opuszcza Kiejdany. Kmicic nie może związany przysięgą. Zyskuje miano zdrajcy.
- Próba porwania księcia Bogusława.
- Kmicic pod przebraniem Babinicza formuje oddział i walczy przeciw Szwedom.
- Wsławia się w obronie Częstochowy, ratuje króla Jana Kazimierza.
- Rehabilitacja wśród szlachty – ślub z Oleńką.
-
Bohater romantyczny:
- Młodość i posądzenie o zdradę, i rehabilitacja, podobnie jak w przypadku Jacka Soplicy.
- Przeistoczenie z hulaki w bojownika o wolność ojczyzny.
- Wielka i przez pewien czas nieszczęśliwa miłość do Oleńki.
- Uczucie do kobiety – motorem działań.
- Konflikt tragiczny – potrzeby kraju a przysięga dana Radziwiłłowi.
- Walka w przebraniu – poza ogółem szlachty (samotność).
-
Odstępstwa od schematu romantycznego:
- Szczęśliwe zakończenie.
- Brak związku z poezją lub mistycyzmem.
- Przemiana bez próby samobójstwa.
Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej
-
Problematyka
- Wymiar patriotyczny: symbolizowany przez miejsca święte – mogiłę powstańców (wspomnienie powstania), legendarny grób Jana i Cecylii.
- Wymiar społeczny i obyczajowy: szlachty ziemiańskiej, zaścianka, arystokracji.
- Kontynuacja tradycji Mickiewiczowskiej: motyw epopei szlacheckiej.
- Program pozytywistyczny: postulat zreformowanej pracy na polskiej ziemi, emancypacji kobiet, kultu pracy, krytyka postaw romantycznych.
-
Kompozycja
- Powieść realistyczna z wszelkimi jej cechami: realizmem szczegółu, opisami pejzaży, kompozycją zamkniętą, wielowątkową, bogatą w osoby i charaktery.
- Elementy tendencyjności:
- akcja dowodzi wartości pracy,
- postacie reprezentują postawy jednoznaczne, co klasyfikuje je jako pozytywne lub nie.
-
Najważniejszy bohater
-
Z biografii Justyny Orzelskiej:
- W młodości romantyczna miłość do Zygmunta Korczyńskiego – związek niemożliwy z racji różnic społecznych.
- Mieszkając w Korczynie, Justyna stoi u progu życiowych decyzji – musi określić swoją rolę w społeczeństwie.
- Odrzuca propozycję romansu z Zygmuntem i małżeństwa z Różycem.
Poznaje Bohatyrowiczów, ich tryb życia. - Decyduje się na ślub z Jankiem i życie oraz pracę w zaścianku.
-
Justyna – bohater realistyczny:
- jest aktywna, energiczna, silna i zdecydowana.
- Podobnie jak Wokulski stoi na granicy dwóch światów – szlacheckiego Korczyna i zaściankowych Bohatyrowiczów.
- Jej decyzja jest wyzwaniem rzuconym konwenansom świata.
-
Z bohatera romantycznego
- „dziedziczy” romantyczną miłość z młodości, upokorzenie odrzucenia przez rodzinę arystokraty.
- Jej metamorfoza kieruje się jednak ku nowym ideałom i nowej miłości.
Pozytywizm kontynuuje wątki romantyczne:
- nawiązanie do powstań i bohaterów walk jako do świętości narodowej (Orzeszkowa – Gloria victis, Nad Niemnem);
- temat dworku szlacheckiego jako ostoi polskości (Nad Niemnem);
- motyw pejzażu polskiego i jego urody (Nad Niemnem);
- cechy bohatera romantycznego w kreacji nowych postaci – u Sienkiewicza czy idealistów Prusa;
- kontynuacja tematu romantycznej miłości i jej niszczącej siły – Lalka Prusa.
Realizm stworzył klasyczny kanon powieści
Realiści wprowadzili do literatury:
- narratora wszechwiedzącego;
- różne tematy i rozmaite odmiany języka;
- zachowania bohaterów uzasadniali zarówno czynnikami społecznymi, jak i psychologicznymi; preferowali kompozycję zamkniętą.
Utwór realistyczny to taki, w którym:
- czas i miejsce akcji są prawdopodobne, typowe dla okresu, w którym rozgrywa;
- prawdopodobni – albo nawet typowi – są bohaterowie, będący przedstawicielami różnych warstw i grup charakterystycznych dla opisanego w utworze społeczeństwa;
- wszystko jest bogato charakteryzowane – bohaterowie, ich psychika, życiorysy, wygląd, ubiory, miejsca, w których przebywają – w związku z czym częste są wszelkiego rodzaju opisy.
Cechy powieści realistycznej
Milieu – zabieg prozatorski, który polega na tym, że charakteryzujemy postać, opisując jej otoczenie – np. pokój, wnętrze mieszkania itd. Zanim na scenę wkroczy sama osoba, czytelnik będzie miał już o niej wyrobioną opinię – na podstawie sprzętów, które gromadzi, barw, wśród których przebywa czy też porządku lub bałaganu. Zastosował milieu Balzak, chociażby w opisie pensjonatu pani Vauquer.
Realizm szczegółu – tę cechę eposu zastosowali pisarze w powieści realistycznej. Spotkamy zatem dokładny, wręcz fotograficzny opis przestrzeni, pejzażu, nawet osoby. Czasem zostanie wykonany „okiem kamery” – zbliżającym się z oddalenia, szerokiej perspektywy do interesującego nas detalu. Tę technikę znów możemy zaobserwować we wstępie do Ojca Goriot: Paryż, dzielnica, jej uliczki, pensjonat pani Vauquer.
Zobacz:
Jakie gatunki literackie odnaleźć można w Potopie Henryka Sienkiewicza?
Jak w literaturze polskiej rozwijała się powieść historyczna?
Na czym polega różnica między nowelą a powieścią? Omów różnice na konkretnych przykładach.
Czy Nad Niemnem jest powieścią tendencyjna czy realistyczną?