Realizm tendencyjny – powieści i nowele z tezą
- Cel utworu: udowodnić słuszność tezy i rozpropagować ją!
Przykład: Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza.
- W realizmie tendencyjnym – autorskim pomyśle pozytywistów warszawskich – utwór, cała jego treść i styl, służy ilustracji określonej tezy społecznej.
- W myśl utylitarystycznych zasad pozytywistów literatura ma służyć społeczeństwu, zwłaszcza idei pracy organicznej.
- Pisarz wykrywa wady systemu społecznego, aby następnie przerysować je nieco w swoim utworze i w ten sposób wskazać, co w społeczeństwie należy zmienić.
- Liczy się dla niego nie wartość artystyczna dzieła, lecz jego społeczna przydatność.
Powstało wiele utworów tendencyjnych, zarówno nowel, jak i powieści.
Przykład:
- Jedna z ulubionych tez pozytywistów dotyczyła ciężkiej sytuacji dzieci z najniższych warstw społecznych. Pojawia się w A… b… c… Elizy Orzeszkowej, Naszej szkapie Marii Konopnickiej, Antku Bolesława Prusa, utworach Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela i Janku Muzykancie Henryka Sienkiewicza.
- W noweli Janko Muzykant tytułowy bohater to dziecko – wiejski geniusz muzyczny, który zakrada się do dworskiego kredensu, by dotknąć skrzypiec. Przyłapany, zostaje tak zbity, że po trzech dniach umiera.
Wniosek: to przecież genialnemu Jankowi należy pomóc, a nie dzieciom z zagranicy. To on, a nie one, powinien mieć możliwość rozwoju. Niestety, w istniejącej sytuacji społecznej Janko nie ma szans na edukację.
Powieść realistyczna (dojrzały realizm)
- Cel utworu: stworzyć portret świata!
Przykład: Lalka Bolesława Prusa.
- W drugiej połowie lat 80. XIX stulecia polskie powieści zaczynają nadążać za europejskimi zdobyczami techniki realistycznej. Pisarze odchodzą od pisania utworów z tezą i biorą się do tworzenia wielkich epickich portretów rzeczywistości.
- Przedstawiają świat zgodnie z wzorcami wypracowanymi przez Balzaka, a przy tym korzystają z dokonań artystów i psychologów, którzy tworzyli później niż autor Komedii ludzkiej.
- Nie chodzi już o udowodnienie jakiejś teorii społecznej. Celem pisarza staje się stworzenie dzieła niezależnego od idei – będącego swoistym portretem świata, odzwierciedlającym całe jego bogactwo i zróżnicowanie.
Przykład:
Najwybitniejszym przykładem literatury dojrzałego realizmu w Polsce jest Lalka Bolesława Prusa.- Kunsztowna i logiczna konstrukcja utworu opiera się na niezwykle skomplikowanym pod względem psychologicznym wątku miłosnym.
- Oprócz tego jednak mamy całe bogactwo innych wątków – przewijających się przez świat problemów ideowych tamtego okresu i panoramę ówczesnego społeczeństwa, wszelkie jego kręgi i warstwy.
- Niemal każdy bohater jawi się jako oddzielna, niezależna, charakterystyczna postać.
- W Lalce nie ma uproszczeń i papierowych wyborów. Ludzkie motywacje są złożone i często zaskakujące – zupełnie jak w życiu.
- Wraz z postacią Rzeckiego pisarz wprowadza drugiego narratora (pierwszy jest wszechwiedzący), a poza tym w powieści odnaleźć można elementy narracji personalnej.
Wszystko to stawia Prusa w gronie największych nowatorów Europy okresu realizmu.
Powieść historyczna
- Przykład: Potop Henryka Sienkiewicza.
- Powieści historyczne Sienkiewicza przyniosły mu popularność, jakiej nie miał żaden twórca w historii literatury polskiej, wielką sławę, a także dochody od razu po publikacji.
- Na pytania o cel pisania powieści historycznych Sienkiewicz odpowiadał, że robi to ku krzepieniu serc. Czasem dodawał jeszcze, że pragnie przedstawić swoim czytelnikom historie i obyczaje dawnych czasów, że pracę swoją poprzedził gruntownymi studiami o kulturze portretowanych epok. Rzeczywiście, w jego dziełach widać sporą dbałość o historyczny szczegół. Głównie jednak w sferze obyczajowej i scenograficznej. Jeśli natomiast idzie o tak zwaną prawdę historyczną, pisarz pozwala sobie na spore manipulacje.
Akcja Potopu rozgrywa się w czasie najazdu szwedzkiego – wielkiej, cudem tylko odpartej inwazji, która wraz z powstaniami kozackimi i wielkim kryzysem politycznym w zasadzie dobiła polską obronność i gospodarkę. Bohaterowie tej powieści to najprawdziwsi Sarmaci, wręcz warchoły, jak młody Kmicic – zawsze wychodzą z opresji, nie są ideałami, ale potrafią naprawić swoje błędy.
Inne ważne powieści polskiego pozytywizmu
Bolesław Prus
- Faraon – to opowieść o czasach Ramzesa XIII i starożytnym Egipcie; jego obyczajach, oligarchii kapłanów, intrygach i walce politycznej. Powieść historyczna Prusa różni się w kompozycji od metody walterscotowskiej.
- Placówka i historia dzielnego Ślimaka zwraca uwagę tym, że jest to pierwsza w polskiej literaturze powieść o chłopach, a dzieje wiejskiej rodziny walczącej z niemieckimi kolonistami są tu głównym tematem.
- W Emancypantkach śledzimy losy sympatycznej, choć trochę bezbarwnej Madzi Brzeskiej, która zresztą doznaje rozczarowania i w finale zamyka się w klasztorze. Poznajemy także dziewiętnastowieczną pensję dla panienek i postulaty emancypantek. Trudno jednak uznać Prusa zwolennika emancypacji – raczej powściągliwie sekunduje entuzjazmowi ruchu feministek – i w usamodzielnienie kobiety nie wierzy.
Henryk Sienkiewicz
- W nagrodzonej Noblem Quo vadis powracamy do czasów pierwszych chrześcijan i cesarza Nerona, osią fabularną są tu dzieje Ligii i Winicjusza a niewątpliwie postacią niezwykłą – Petroniusz: filozof, erudyta, esteta. Ideowość powieści, pragnienie ukazania moralnego zwycięstwa chrześcijan wpłynęła zapewne na obiektywizm obrazu historycznego, ale jest to dzieło niezwykle ważne w polskiej literaturze.
- Rodzina Połanieckich, Bez dogmatu.
Eliza Orzeszkowa
- Odwieczna autorka Nad Niemnem napisała jeszcze Chama, Meira Ezofowicza, Pana Grabę, Martę i wiele innych utworów mniejszych lub większych.W zależności od wiedzy – można przywołać dowolną z książek i przypisać do odpowiednich postulatów z programu pozytywistki.
- Marta np. ukazuje tragiczną sytuację kobiety, która mimo najlepszych chęci nie może znaleźć uczciwej pracy,
- Meir Ezofowicz przywoła tematykę żydowską,
- Cham – problem wsi i pracy u podstaw.
Zapamiętaj!
Realizm stworzył klasyczny kanon powieści.
Realiści wprowadzili do literatury:
- narratora wszechwiedzącego;
- różne tematy i rozmaite odmiany języka;
- zachowania bohaterów uzasadniali zarówno czynnikami społecznymi, jak i psychologicznymi;
- preferowali kompozycję zamkniętą.
Utwór realistyczny to taki, w którym:
- czas i miejsce akcji są prawdopodobne, typowe dla okresu, w którym rozgrywa;
- prawdopodobni – albo nawet typowi – są bohaterowie, będący przedstawicielami różnych warstw i grup charakterystycznych dla opisanego w utworze społeczeństwa;
- wszystko jest bogato charakteryzowane – bohaterowie, ich psychika, życiorysy, wygląd, ubiory, miejsca, w których przebywają – w związku z czym częste są wszelkiego rodzaju opisy.
Cechy powieści realistycznej
Milieu – zabieg prozatorski, który polega na tym, że charakteryzujemy postać, opisując jej otoczenie – np. pokój, wnętrze mieszkania itd. Zanim na scenę wkroczy sama osoba, czytelnik będzie miał już o niej wyrobioną opinię – na podstawie sprzętów, które gromadzi, barw, wśród których przebywa czy też porządku lub bałaganu. Zastosował milieu Balzak, chociażby w opisie pensjonatu pani Vauquer.
Realizm szczegółu – tę cechę eposu zastosowali pisarze w powieści realistycznej. Spotkamy zatem dokładny, wręcz fotograficzny opis przestrzeni, pejzażu, nawet osoby. Czasem zostanie wykonany „okiem kamery” – zbliżającym się z oddalenia, szerokiej perspektywy do interesującego nas detalu. Tę technikę znów możemy zaobserwować we wstępie do Ojca Goriot: Paryż, dzielnica, jej uliczki, pensjonat pani Vauquer.
Pozytywizm kontynuuje wątki romantyczne:
- nawiązanie do powstań i bohaterów walk jako do świętości narodowej (Orzeszkowa – Gloria victis, Nad Niemnem);
- temat dworku szlacheckiego jako ostoi polskości (Nad Niemnem);
- motyw pejzażu polskiego i jego urody (Nad Niemnem);
- cechy bohatera romantycznego w kreacji nowych postaci – u Sienkiewicza czy idealistów Prusa;
- kontynuacja tematu romantycznej miłości i jej niszczącej siły – Lalka Prusa.
Osiągnięcia kompozycyjne
Pozytywizm to epoka prozy. Poezję – owszem – też tworzono (Asnyk, Konopnicka), ale głównym trzonem literatury pozostała proza. Być może, bardziej utylitarna, lepiej pasuje do programu pozytywistów.
I tak praktykowano:
- powieść tendencyjną (np. Marta Orzeszkowej),
- powieść realistyczną (np. Lalka Prusa),
- powieść historyczną (np. Krzyżacy Sienkiewicza),
- nowelę (np. Antek Prusa),
- literaturę dla dzieci i młodzieży (np. W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza).
Zobacz:
Przedstaw Lalkę Bolesława Prusa jako powieść dojrzałego realizmu.
Jak w literaturze polskiej rozwijała się powieść historyczna?