Realizm tendencyjny – powieści i nowele z tezą

  • Cel utworu: udowodnić słuszność tezy i rozpropagować ją!
    Przykład: Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza.
  • W realizmie tendencyjnym – autorskim pomyśle pozytywistów warszawskich – utwór, cała jego treść i styl, służy ilustracji określonej tezy społecznej.
  • W myśl utylitarystycznych zasad pozytywistów literatura ma służyć społeczeństwu, zwłaszcza idei pracy organicznej.
  • Pisarz wykrywa wady systemu społecznego, aby następnie przerysować je nieco w swoim utworze i w ten sposób wskazać, co w społeczeństwie należy zmienić.
  • Liczy się dla niego nie wartość artystyczna dzieła, lecz jego społeczna przydatność.

Powstało wiele utworów tendencyjnych, zarówno nowel, jak i powieści.

Przykład:

  • Jedna z ulubionych tez pozytywistów dotyczyła ciężkiej sytuacji dzieci z najniższych warstw społecznych. Pojawia się w A… b… c… Elizy Orzeszkowej, Naszej szkapie Marii Konopnickiej, Antku Bolesława Prusa, utworach Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela i Janku Muzykancie Henryka Sienkiewicza.
  • W noweli Janko Muzykant tytułowy bohater to dziecko – wiejski geniusz muzyczny, który zakrada się do dworskiego kredensu, by dotknąć skrzypiec. Przyłapany, zostaje tak zbity, że po trzech dniach umiera.
    Wniosek: to przecież genialnemu Jankowi należy pomóc, a nie dzieciom z zagranicy. To on, a nie one, powinien mieć możliwość rozwoju. Niestety, w istniejącej sytuacji społecznej Janko nie ma szans na edukację.

Bolesław Prus – Lalka

Powieść realistyczna (dojrzały realizm)

  • Cel utworu: stworzyć portret świata!
    Przykład: Lalka Bolesława Prusa.
  • W drugiej połowie lat 80. XIX stulecia polskie powieści zaczynają nadążać za europejskimi zdobyczami techniki realistycznej. Pisarze odchodzą od pisania utworów z tezą i biorą się do tworzenia wielkich epickich portretów rzeczywistości.
  • Przedstawiają świat zgodnie z wzorcami wypracowanymi przez Balzaka, a przy tym korzystają z dokonań artystów i psychologów, którzy tworzyli później niż autor Komedii ludzkiej.
  • Nie chodzi już o udowodnienie jakiejś teorii społecznej. Celem pisarza staje się stworzenie dzieła niezależnego od idei – będącego swoistym portretem świata, odzwierciedlającym całe jego bogactwo i zróżnicowanie.
    Przykład:
    Najwybitniejszym przykładem literatury dojrzałego realizmu w Polsce jest Lalka Bolesława Prusa.

    • Kunsztowna i logiczna konstrukcja utworu opiera się na niezwykle skomplikowanym pod względem psychologicznym wątku miłosnym.
    • Oprócz tego jednak mamy całe bogactwo innych wątków – przewijających się przez świat problemów ideowych tamtego okresu i panoramę ówczesnego społeczeństwa, wszelkie jego kręgi i warstwy.
    • Niemal każdy bohater jawi się jako oddzielna, niezależna, charakterystyczna postać.
    • W Lalce nie ma uproszczeń i papierowych wyborów. Ludzkie motywacje są złożone i często zaskakujące – zupełnie jak w życiu.
    • Wraz z postacią Rzeckiego pisarz wprowadza drugiego narratora (pierwszy jest wszechwiedzący), a poza tym w powieści odnaleźć można elementy narracji personalnej.

Wszystko to stawia Prusa w gronie największych nowatorów Europy okresu realizmu.

Bolesław Prus – Lalka

Powieść historyczna

  • Przykład: Potop Henryka Sienkiewicza.
  • Powieści historyczne Sienkiewicza przyniosły mu popularność, jakiej nie miał żaden twórca w historii literatury polskiej, wielką sławę, a także dochody od razu po publikacji.
  • Na pytania o cel pisania powieści historycznych Sienkiewicz odpowiadał, że robi to ku krzepieniu serc. Czasem dodawał jeszcze, że pragnie przedstawić swoim czytelnikom historie i obyczaje dawnych czasów, że pracę swoją poprzedził gruntownymi studiami o kulturze portretowanych epok. Rzeczywiście, w jego dziełach widać sporą dbałość o historyczny szczegół. Głównie jednak w sferze obyczajowej i scenograficznej. Jeśli natomiast idzie o tak zwaną prawdę historyczną, pisarz pozwala sobie na spore manipulacje.

    Akcja Potopu rozgrywa się w czasie najazdu szwedzkiego – wielkiej, cudem tylko odpartej inwazji, która wraz z powstaniami kozackimi i wielkim kryzysem politycznym w zasadzie dobiła polską obronność i gospodarkę. Bohaterowie tej powieści to najprawdziwsi Sarmaci, wręcz warchoły, jak młody Kmicic – zawsze wychodzą z opresji, nie są ideałami, ale potrafią naprawić swoje błędy.

 

Inne ważne powieści polskiego pozytywizmu

Bolesław Prus

  • Faraon – to opowieść o czasach Ramzesa XIII i starożytnym Egipcie; jego obyczajach, oligarchii kapłanów, intrygach i walce politycznej. Powieść historyczna Prusa różni się w kompozycji od metody walterscotowskiej.
  • Placówka i historia dzielnego Ślimaka zwraca uwagę tym, że jest to pierwsza w polskiej literaturze powieść o chłopach, a dzieje wiejskiej rodziny walczącej z niemieckimi kolonistami są tu głównym tematem.
  • W Emancypantkach śledzimy losy sympatycznej, choć trochę bezbarwnej Madzi Brzeskiej, która zresztą doznaje rozczarowania i w finale zamyka się w klasztorze. Poznajemy także dziewiętnastowieczną pensję dla panienek i postulaty emancypantek. Trudno jednak uznać Prusa zwolennika emancypacji – raczej powściągliwie sekunduje entuzjazmowi ruchu feministek – i w usamodzielnienie kobiety nie wierzy.

Henryk Sienkiewicz

  • W nagrodzonej Noblem Quo vadis powracamy do czasów pierwszych chrześcijan i cesarza Nerona, osią fabularną są tu dzieje Ligii i Winicjusza a niewątpliwie postacią niezwykłą – Petroniusz: filozof, erudyta, esteta. Ideowość powieści, pragnienie ukazania moralnego zwycięstwa chrześcijan wpłynęła zapewne na obiektywizm obrazu historycznego, ale jest to dzieło niezwykle ważne w polskiej literaturze.
  • Rodzina Połanieckich, Bez dogmatu.

Eliza Orzeszkowa

  • Odwieczna autorka Nad Niemnem napisała jeszcze Chama, Meira Ezofowicza, Pana Grabę, Martę i wiele innych utworów mniejszych lub większych.W zależności od wiedzy – można przywołać dowolną z książek i przypisać do odpowiednich postulatów z programu pozytywistki.
    • Marta np. ukazuje tragiczną sytuację kobiety, która mimo najlepszych chęci nie może znaleźć uczciwej pracy,
    • Meir Ezofowicz przywoła tematykę żydowską,
    • Cham – problem wsi i pracy u podstaw.

Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej

Zapamiętaj!
Realizm stworzył klasyczny kanon powieści.

Realiści wprowadzili do literatury:

  • narratora wszechwiedzącego;
  • różne tematy i rozmaite odmiany języka;
  • zachowania bohaterów uzasadniali zarówno czynnikami społecznymi, jak i psychologicznymi;
  • preferowali kompozycję zamkniętą.

Utwór realistyczny to taki, w którym:

  • czas i miejsce akcji są prawdopodobne, typowe dla okresu, w którym rozgrywa;
  • prawdopodobni – albo nawet typowi – są bohaterowie, będący przedstawicielami różnych warstw i grup charakterystycznych dla opisanego w utworze społeczeństwa;
  • wszystko jest bogato charakteryzowane – bohaterowie, ich psychika, życiorysy, wygląd, ubiory, miejsca, w których przebywają – w związku z czym częste są wszelkiego rodzaju opisy.

Cechy powieści realistycznej

Milieu – zabieg prozatorski, który polega na tym, że charakteryzujemy postać, opisując jej otoczenie – np. pokój, wnętrze mieszkania itd. Zanim na scenę wkroczy sama osoba, czytelnik będzie miał już o niej wyrobioną opinię – na podstawie sprzętów, które gromadzi, barw, wśród których przebywa czy też porządku lub bałaganu. Zastosował milieu Balzak, chociażby w opisie pensjonatu pani Vauquer.

Realizm ­szczegółu – tę cechę eposu zastosowali pisarze w powieści realistycznej. Spotkamy zatem dokładny, wręcz fotograficzny opis przestrzeni, pejzażu, nawet osoby. Czasem zostanie wykonany „okiem kamery” – zbliżającym się z oddalenia, szerokiej perspektywy do interesującego nas detalu. Tę technikę znów możemy zaobserwować we wstępie do Ojca Goriot: Paryż, dzielnica, jej uliczki, pensjonat pani Vauquer.

Pozytywizm kontynuuje wątki romantyczne:

  • nawiązanie do powstań i bohaterów walk jako do świętości narodowej (Orzeszkowa – Gloria victis, Nad Niemnem);
  • temat dworku szlacheckiego jako ostoi polskości (Nad Niem­nem);
  • motyw pejzażu polskiego i jego urody (Nad Niemnem);
  • cechy bohatera romantycznego w kreacji nowych postaci – u Sienkiewicza czy idealis­tów Prusa;
  • kontynuacja tematu romantycznej miłości i jej niszczącej siły – Lalka Prusa.

Osiągnięcia ­kompozycyjne

Pozytywizm to epoka prozy. Poezję – owszem – też tworzono (Asnyk, Konopnicka), ale głównym trzonem literatury pozostała proza. Być może, bardziej utylitarna, lepiej pasuje do programu pozytywistów.

I tak ­praktykowano:

  • powieść tendencyjną (np. Marta Orzeszkowej),
  • powieść realistyczną (np. Lalka Prusa),
  • powieść historyczną (np. Krzyżacy Sienkiewicza),
  • nowelę (np. Antek Prusa),
  • literaturę dla dzieci i młodzieży (np. W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza).

 

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Przedstaw najważniejsze nowele pozytywizmu

Przedstaw Lalkę Bolesława Prusa jako powieść dojrzałego realizmu.

Jak w literaturze polskiej rozwijała się powieść historyczna?

Techniki pisarskie w prozie pozytywistycznej

Realizm – dominująca kategoria twórcza

Kiedy narodził się realizm?

Proza europejskiego realizmu

Gatunki literatury pozytywizmu

Nad Niemnem – powieść realistyczna czy tendencyjna?