Motyw ojca w literaturze. Omów na podstawie dzieł polskich i obcych.
Określenie problemu
Problem ojcostwa, zwłaszcza w społeczeństwie patriarchalnym, jest bardzo złożony. Autorzy prezentowanych lektur zwrócili uwagę na różne aspekty ojcostwa: rozpacz ojca po stracie dzieci, jego poświęcenie dla dzieci i ślepą nieraz miłość oraz na jego tragizm. Możemy także mówić o ojcach – tyranach i despotach, autorytetach i czułych opiekunach oraz o postaci ojca ukazanej groteskowo.
Kolejność prezentowanych argumentów
- Rozpacz ojca po stracie dziecka – ta tragedia stała się udziałem osób mówiących w Trenach i w Ance. Także autorzy tych dzieł, Jan Kochanowski i Władysław Broniewski, przeżyli taką tragedię. Opisowi rozpaczy ojca, który stracił siedmioro dzieci, poświęcony jest również Ojciec zadżumionych Juliusza Słowackiego.
- Ojciec tragiczny, przeklęty – do tej grupy możemy zaliczyć Edypa, na którego dzieciach, jak i na nim samym, ciążyła klątwa, oraz Hrabiego Henryka, ojca – poetę opętanego przez siły zła, dla którego ojcostwo jest piętnem.
- Ojciec poświęcający się dla swoich dzieci – Dominik Cedzyna (Doktor Piotr), aby umożliwić synowi edukację, okrada biednych robotników, zaś tytułowy bohater powieści Balzaka Ojcicc Goriot odmawia sobie wszystkiego i żyje bardzo skromnie, aby jego córki mogły mieć wszystko, o czym zamarzą. Za to poświęcenie żadnego z bohaterów nie spotyka nagroda.
Wnioski
Problem ojcostwa to zagadnienie wieloaspektowe. Wbrew pozorom nie tylko matki mogą być wzorami poświęcenia i oddania dzieciom. Rozpacz ojca po stracie dziecka może być równie silna, jak rozpacz matki.
Ujmij w prezentacji tematu
Ojciec – rywal w walce o władzę
Przykłady takich ojców znajdziemy już w mitologii greckiej: Kronos obalił ojca Uranosa, a sam z kolei zostanie obalony przez własne dzieci… Wcześniej jeszcze, w obawie o utratę władzy, połknął noworodki. Tego losu uniknął jedynie Zeus (późniejszy zaciekły wróg ojca!) dzięki podstępowi swej matki Rei, która podała Kronosowi owinięty w pieluszki kamień. Rywalizują ze sobą także Maciej i Antek Borynowie, bohaterowie Chłopów. Dzierżący silną władzę i czujący się jeszcze dość młodo Maciej wcale nie chce ustąpić synowi. Wolał wykorzystywać go jako parobka.
Ojciec zbyt surowy
To na pewno apodyktyczny i nieznoszący sprzeciwu Maciej Boryna. Narzuca swą wolę nie tylko małej jeszcze Józi, ale i dorosłemu, żonatemu Antkowi. Zawsze stawia na swoim; to typowy przykład zwolennika patriarchatu. Dzieci to dla niego ktoś w rodzaju… parobków na jego ziemi (ziemia jest dla niego ważniejsza od ich szczęścia). Surowy, ale też pełen kompleksów jest także Kaziuk, wieśniak ukazany w Konopielce Edwarda Redlińskiego. Takim ojcem jest także Andrzej Jurewicz z Bożej podszewki – sprawuje rządy twardej ręki, bije dzieci za byle co. Uważa, że żona urodziła mu zbyt wiele synów i córek i nie dba zbytnio o ich edukację. Żona wywalczyła wysłanie ich do szkół. Dzieci to dla niego zło konieczne – ten stary erotoman bardziej zainteresowany jest kolejnymi romansami niż problemami dzieci. Poza tym odrzuca swoją najmłodszą córkę, przedwcześnie urodzoną Mariannę. Chorobliwie skąpym tyranem jest Harpagon, bohater komedii Moliera pt. Skąpiec.
Dobry ojciec
Do nich należą: Seweryn Baryka (przekazuje synowi pamięć o ojczyźnie i tradycje niepodległościowe), Bogumił Niechcic (czuły i opiekuńczy, rozbudza w dzieciach miłość do przyrody), Benedykt Korczyński (dostrzegł w synu kontynuatora swoich ideałów z lat młodości).
Ojciec zbolały po śmierci dziecka
Postać wykreowana w Trenach to złamany nieszczęściem ojciec. Śmierć córki odbiera mu radość życia i wiarę w optymistyczną filozofię renesansową. Jeśli wierzyć Trenom, prowadzi do kryzysu światopoglądowego. Treny, aż do Kochanowskiego, zarezerwowane były dla zasłużonych zmarłych, władców, polityków, uznanych twórców. Podobny gest rozpaczy powtórzył Władysław Broniewski w cyklu utworów poświęconych córce Ance, która zginęła tragicznie.
Ojciec ponoszący ofiarę dla dziecka
Dumny rycerz Jurand (Krzyżacy) upokarza się przed znienawidzonymi członkami zakonu krzyżackiego, aby odzyskać ukochaną córkę Danusię. Ale i tak nie udaje mu się odzyskać dziecka – zakonnicy zadrwili z niego w okrutny sposób. Na największe wyrzeczenia dla córek zdobył się tytułowy bohater Ojca Goriot. Poświęcenie ojca we wzruszający i zarazem pełen humoru sposób ukazane jest również w filmie Życie jest piękne w reżyserii Roberta Benigniego. Bohater filmu robi wszystko, aby synek myślał, że pobyt w obozie koncentracyjnym jest zabawą. Ginie z uśmiechem na ustach, aby oszczędzić chłopcu stresu.
Pantoflarz
To bez wątpienia Felicjan Dulski (Moralność pani Dulskiej) – żona wydziela mu kieszonkowe i cygara.
Demiurg
Niekiedy słaby, zależny od wszechwładnej służącej Anieli ojciec ukazany w Sklepach cynamonowych przypomina artystę, wielkiego kreatora, niemal Boga, starotestamentowego Jahwe lub jednego z proroków.
Ojciec – normalny, miły człowiek
Tak ukazany został w cytowanych wierszach Anny Świrszczyńskiej, Tadeusza Różewicza i Zbigniewa Herberta.
Ojciec utracjusz i głuptas
Taki jest zdziecinniały ojciec Justyny Orzelskiej z Nad Niemnem i Zenona Ziembiewicza z Granicy (ten w dodatku jest erotomanem).
Cytuj
Żaden ojciec podobno barziej nie miłował
Dziecięcia, żaden barziej nad mię nie żałował.
(Jan Kochanowski, Treny)
Mój ojciec bardzo lubił France’a
i palił Przedni Macedoński
w niebieskich chmurach aromatu
smakował uśmiech w wargach wąskich
i wtedy w tych odległych czasach
gdy pochylony siedział z książką
mówiłem: ojciec jest Sindbadem
i jest mu z nami czasem gorzko
(Zbigniew Herbert, Mój ojciec)
Idzie przez moje serce
stary ojciec
nie oszczędzał w życiu
nie składał
ziarnka do ziarnka
nie kupił sobie domku
ani złotego zegarka
jakoś nie zebrała się miarka
Żył jak ptak
śpiewająco
z dnia na dzień
ale
powiedzcie czy może
tak żyć niższy urzędnik
przez wiele lat
idzie przez moje serce
ojciec
w starym kapeluszu
pogwizduje
wesołą piosenkę
i wierzy święcie
że pójdzie do nieba
(Tadeusz Różewicz, Ojciec)
– Co ty robisz – mówi córka. –
Dziadek umarł, a ty śpiewasz
tak głośno, słychać na schodach.
A ja śpiewałam po kolei
to, co on śpiewał, gdy był młody
i gdy miał dziewięćdziesiąt lat
i śmierć
czekała w kącie za obrazem
w pracowni tak samo ubogiej
jak za młodu.
(Anna Świrszczyńska, Śpiewał przez całe życie)
Długo jeszcze patrzał na syna, aż ręce jego z żelaznego dotąd uścisku uwalniając, obie dłonie ku czołu podniósł i wyszeptał:
– Krwi moja! młodości moja! Falo, która nas niosłaś… powracająca falo…
Z głową schyloną, z dłońmi u czoła, ze zgmatwaną gęstwiną włosów, odchodził ku biurku, niby we śnie powtarzając:
– Powracająca fala! Powracająca fala!
(Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem)
Już wtedy Maryśka wiedziała, że coś z nią nie tak. Ojciec wracał z Ejszyszek, z rynku, wyciągał przed siebie wielkie buty z cholewami. Dopadały do nich dzieci, ściągały z nóg, ona też.
– Idź, ty nieudałoto! – krzyczał ojciec.
– Idź ty! – krzyczały dzieci.
A potem siedziały wszystkie dookoła i czekały na cukierki. Ojciec wyciągał z kieszeni szeleszczącą paczuszkę i każdemu dawał po jednym karmelku, a kiedy dochodził do Maryśki, cofał rękę.
– A mnie, tatko?! – wołała. – Mnie?!
– Tobie się nie należy – mówił.
(Teresa Lubkiewicz-Urbanowicz, Boża podszewka)
Literatura
• Biblia (praojciec Adam, ofiara Abrahama, Józef – ziemski „ojciec” Jezusa, ojciec z przypowieści o synu marnotrawnym, Jair proszący o uzdrowienie córki)
• Mitologia grecka (Kronos pożerający swoje dzieci, Dedal, Lajos i Edyp, Prometeusz – ojciec ludzkości)
• Sofokles, Antygona (Kreon jako tyran próbujący narzucić Hajmonowi swoją wolę i skazujący na śmierć jego ukochaną)
• Sofokles, Król Edyp (ojciec przeklęty – dzieci Edypa narodziły się z jego związku z własną matką)
• William Szekspir, Hamlet (ojciec zza grobu kieruje życiem syna)
• Jan Kochanowski, Treny (ojciec rozpaczający po śmierci córki)
• Molier, Skąpiec (ojciec – potwór)
• Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła (Starosta Gadulski jako karykatura ojca)
• Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz (Jacek Soplica nie wyjawił nigdy Tadeuszowi, że jest jego ojcem)
• Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia (poeta przeklęty przeklętym ojcem)
• Honoriusz Balzak, Ojciec Goriot (ojciec bez reszty poświęcający się dla córek)
• Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (głęboka więź między synem a ojcem, podobne ideały w młodości)
• Henryk Sienkiewicz, Krzyżacy (Jurand jako ojciec, który stracił jedyną córkę)
• Stefan Żeromski, Doktor Piotr (Dominik Cedzyna jako uosobienie ojcowskiej miłości)
• Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej (Felicjan Dulski jako pantoflarz, bierny i obojętny na wszystko mężczyzna, niebiorący udziału w życiu rodziny)
• Władysław Reymont, Chłopi (Maciej Boryna – przywódca rodu)
• Stefan Żeromski, Przedwiośnie (Seweryn Baryka jako autorytet, ojciec wskazujący życiowe cele i budzący marzenia)
• Zofia Nałkowska, Granica (Walerian Ziembiewicz – bardzo zły ojciec)
• Witold Gombrowicz, Ferdydurke (inżynier Młodziak – ojciec groteskowy)
• Maria Dąbrowska, Noce i dnie (Bogumił Niechcic – autorytet i opoka dla dzieci)
• Władysław Broniewski, Anka
• Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe, Sanatorium Pod Klepsydrą (ojciec – prorok, autorytet, mistrz duchowy)
• Sławomir Mrożek, Tango (ojciec – antywzór)
Zobacz: