Filozofowie bardzo dużo mówią o szczęściu, zastanawiają się, czy zadaniem człowieka jest bycie szczęśliwym, ale w literaturze jest stosunkowo mało wizerunków ludzi w pełni szczęśliwych. Dlaczego? – jedna z możliwych odpowiedzi to ta, że nieszczęście jest… ciekawsze, bardziej frapujące od szczęścia; inna odpowiedź – nieszczęścia (zło, cierpienia) jest po prostu więcej, szczególnie we współczesnym świecie. Choć i z tym zdaniem można polemizować – niektórzy uważają, że nieszczęścia są przede wszystkim bardziej widoczne (bo to wielkie katastrofy, trzęsienia ziemi, często jakieś zupełnie nieobliczalne zdarzenia), podczas gdy szczęścia jest w życiu więcej, ale nie zauważa się go, jako czegoś bardziej zwyczajnego, codziennego, czegoś, czego nie warto w sztuce i literaturze przedstawiać.

  • Spośród różnych koncepcji szczęścia poznanych w szkole na pewno trzeba pamiętać o epikureizmie, wedle którego szczęście jest przeznaczeniem człowieka, ale osiąga się je, jeśli w umiarkowany sposób korzysta się z wszelkich uciech życiowych. Tzn. szuka się radości i sposobów cieszenia się życiem, ale nie za wszelką cenę (bez hedonizmu).
  • Ważny jest także stoicki stosunek do szczęścia, który zakłada pewną niewzruszoność zarówno wobec szczęścia, jak i nieszczęścia spowodowaną świadomością, że i jeden, i drugi stan są przyrodzone człowiekowi i że permanentnie szczęśliwym nikt nigdy nie jest. Obie koncepcje powstały w starożytnej Grecji, ale bywają wyrażane po dziś dzień.

Stoicyzm i epikureizm – dwie szkoły życia

Szczęście – najważniejsze utwory

• Księga Koheleta,
• hymn Czego chcesz od nas, Panie… Jana Kochanowskiego,
• sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego,
• Faust Johanna Wolfganga Goethego,
• Księga ubogich Jana Kasprowicza, ­
• Sonet szalony i Życie bez zdarzeń Leopolda Staffa,
• Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego,
• Prośba o wyspy szczęśliwe Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego,
• poezja ks. Jana Twardowskiego.

Obrazy

  • Przy okazji rozmyślania na temat mitycznej arkadii, szczęścia, poszukiwania go bądź rezygnacji z niego w imię idei często przywoływany jest obraz Nicolasa Poussina Et in Arkadia ego.
  • Bez obaw możesz wykorzystać go do wzbogacenia swoich rozważań na temat szczęścia. Nie powiedziano jeszcze o nim ani nie napisano wszystkiego. To zagadkowe i niepokojące dzieło. Niebo nad Arkadią jest ­raczej pochmurne, na twarzach przedstawionych postaci maluje się niepokój. Nikt się nie uśmiecha. Śmierć jest obecna także w Arkadii…

 

Konkretne sformułowania tematów

1. Jest taki czas i są takie miejsca, w których człowiek czuje się szczęśliwy. Zaprezentuj je, sięgając do literatury.

Ten temat można zrozumieć dwojako – po pierwsze jako sugestię, że szczęśliwym się bywa w pewnych sytuacjach, że nie jest to stan stały, zawsze przynależny człowiekowi, lecz związany z np. młodością czy przeżywaniem miłości. Po drugie – można poczucie szczęścia wiązać z jakimiś określonymi miejscami i czasami nieindywidualnymi (np. czas pokoju, szczęśliwy kraj bez wojen i nędzy). Dla potwierdzenia obu tych tez poszukać można przykładów w poezji, chyba krótkie utwory liryczne bardziej sprzyjają ukazaniu tego, jak intensywne, ale ulotne bywa szczęście – jednoznacznie szczęśliwy czuje się na pewno podmiot liryczny wczesnych wierszy Tuwima (Do krytyków) i Wierzyńskiego. Jeśli sięgniesz do prozy lub dramatu, znajdziesz bohaterów, którzy, owszem, bywają szczęśliwi, jednak w ich życiu po chwilach szczęścia przychodzi poczucie nieszczęścia – Elżbieta Biecka z Granicy, Joasia z Ludzi bezdomnych, Gustaw z IV cz. Dziadów – ci bohaterowie byli szczęśliwi, dopóki czuli miłość ukochanej osoby, jednak zostawszy odrzuceni – przestali stan szczęścia odczuwać.

 

2. Szczęście człowieka na ziemi zaczyna się dlań wtedy, gdy zapominając o sobie, zaczyna żyć dla innych. Podaj przykłady literackie.

Tu trzeba odnieść się do bardzo konkretnej koncepcji szczęścia i poprzeć ją lub jej zaprzeczyć.

  • Potwierdzenie: Jacek Soplica (Ksiądz Robak), Andrzej Kmicic – obaj byli egoistami i hulakami, dopóki nie przeżyli wstrząsu i nie dostrzegli, że prawdziwe szczęście da im nie tyle charakterystyczne dla nich używanie życia, ile współpraca z ludźmi, a nawet rodzaj poświęcenia dla innych. Można też odwołać się do postaci nieliterackich, faktycznie istniejących – nie mamy pewności, czy był szczęśliwy Janusz Korczak, ale byłoby przyjemnie nam w to wierzyć. Natomiast Matka Teresa z Kalkuty wielokrotnie mówiła o tym, że czuła się szczęśliwa dopiero od czasu, w którym „zapominając o sobie, zaczęła żyć dla innych”.
  • Zaprzeczenie: Konrad Wallenrod – mimo poświęcenia dla narodu, szczęścia nie znalazł. Podobnie można myśleć o Tomaszu Judymie – on świadomie rezygnuje z osobistego szczęścia (zapomina o sobie), ale trudno stwierdzić, żeby czuł się szczęśliwy. Obaj bohaterowie odpowiedzialnie wykonują swoje obowiązki, czują, że mają misję do spełnienia, jednak najwyraźniej nie „zaczyna się wtedy ich szczęście”.

 

3. „W życiu nie chodzi o szczęście, lecz o dobre życie” (Barbara Skarga). Rozważ myśl, odwołując się do postaw wybranych bohaterów literackich.

Tu największa trudność to wgłębienie się w filozoficzną myśl Barbary Skargi. Co to znaczy „dobre życie”? Czy zdanie to sugeruje, że ktoś, kto „dobrze żyje”, nie może być szczęśliwy? Czy „lecz” występujące w tym zdaniu zwraca uwagę na wykluczające się możliwości? Rozważania na ten temat należałoby zacząć od próby odpowiedzi na powyższe i podobne pytania. Odpowiedzi wcale nie muszą być oczywiste, jednoznaczne i „jedynie słuszne”, mają dopomóc w interpretacji myśli zawartej w temacie. „Dobre życie” kojarzy się z życiem właściwym, przyzwoitym, takim, w którym nie ucieka się od odpowiedzialności, życiem, można powiedzieć, udanym. W imię tego „dobrego życia” rezygnuje się z chwilowego szczęścia na rzecz innych wartości. Literatura pokazuje raczej tych bohaterów, którzy nie zrezygnowali i tym samym przekreślili sobie szansę na takie „dobre życie” – Mąż z Nie-Boskiej komedii ulega złudzeniu szczęścia (uosobianemu przez Dziewicę) i niszczy życie swoje i rodziny; Emma Bovary przeżywa romanse, w których chwilami czuje się bardzo szczęśliwa, jednak jej życie udane nie jest. Stanisław Wokulski (Lalka) – poważany, szanowany, energiczny przedsiębiorca, nawet kochany przez kobiety (Stawską i Wąsowską) – spokojne mógłby mieć „dobre życie”, gdyby tak rozpaczliwie nie pragnął szczęścia z Izabelą. Z drugiej strony – Barbara Niechcicowa Noce i dnie) całe życie żałuje, że nie przeżywa niezwykłych uniesień i dlatego czuje się nieszczęśliwa, a przecież u schyłku życia uświadamia sobie, że było ono bardzo udane, może właśnie takie, jak w słowach Barbary Skargi – „dobre”.

 

Powtórka

1. Szczęście wg filozofów (kilka najbardziej znanych opinii o szczęś­ciu)

  • Epikureizm – zwany filozofią szczęścia – epikurejczycy radzili korzystać z życia, cieszyć się nim (słynne hasło „Carpe diem”), jednakże zalecali umiar. Swoistą mutacją epikureizmu jest hedonizm – szczęście to rozkosz, przyjemność.
  • Stoicyzm – i słynna zasada złotego środka, wolność od namiętności, spokój ducha, czyste sumienie, życie w zgodzie z naturą i cnota zapewnić miały szczęście – które tkwi w harmonii.
  • Schopenhauer – szczęście jest niemożliwe do osiągnięcia, każde działanie kończy się klęską.
  • Egzystencjalizm – człowiek „wrzucony w istnienie” i pozostawiony na pastwę losu nie może osiągnąć szczęścia.
  • Cynicy – człowiek będzie szczęśliwy, gdy zrezygnuje ze swoich potrzeb.
  • Franciszkanizm – afirmacja życia, ubóstwo, miłość do ludzi, Boga i mniejszych braci – zwierząt.

 

2. Szczęście – ze względu na kondycję człowieka – jest niemożliwe na ziemi.

  • Księga Rodzaju – Bóg, wypędziwszy naszych prarodziców z raju, zapowiedział im, że będą w pocie czoła uprawiać ziemię, a kobiety rodzić w bólach. Ciężarem grzechu pierworodnego są obarczeni do tej pory wszyscy ludzie.
  • Księga Koheleta – mędrzec, zdawałoby się, miał wszystko: rozum, władzę, pieniądze… A jednak powtarza, że marność nad marnościami i wszystko marność – dopiero końcowe partie księgi są trochę bardziej optymistyczne.
  • Człowiek wg mitologii greckiej ulepiony z gliny i łez przez Prometeusza jest istotą w gruncie rzeczy słabą i kruchą. Bez pomocy mądrego tytana ludzie nic by nie osiągnęli. Weźmy także pod uwagę moc ciążącego nad bohaterami niektórych mitów Fatum – nawet wartościowi ludzie, tacy jak Edyp i Antygona, nigdy nie osiągną szczęścia.
  • Człowiek jest istotą o dwoistej naturze („wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”). Skazany jest na ciągłą walkę wewnętrzną, tak więc pokój, szczęśliwość nigdy nie przypadną mu w udziale, gdyż „bojowanie byt nasz podniebny”. Oparcie w Bogu, całkowite oddanie się mu wydają się trudne – taki obraz człowieka wyłania się z sonetów Sępa-Szarzyńskiego.

 

3. Szczęściem jest osiągnięcie stanu nirwany.

Młodopolscy dekadenci nie widzieli innego sposobu osiągnięcia szczęścia, czuli się zagubieni – sami w sobie i w otaczającym świecie – Hymn do Nirwany i Nie wierzę w nic… Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Chwilowe zapomnienie o cierpieniu miały też przynieść alkohol i narkotyki – tzw. sztuczne raje. Jako szczęście bywa postrzegana także śmierć – O, przyjdź Stanisława Koraba-Brzozowskiego.

 

4. Rezygnacja z osobistego szczęścia…

  • …W imię szczęścia wiecznego i radości w niebie – to żywoty świętych średniowiecznych znanych choćby ze Złotej legendy, oczywiście także Legenda o świętym Aleksym.
  • …W imię wyższych wartości, idei, szczęścia ogółu – Prometeusz, Konrad z III cz. Dziadów Adama Mickiewicza, Judym z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego (symboliczna rozdarta sosna).

 

5. Szczęście to realizacja własnych planów i marzeń – miłość, praca, aktywne życie

W pracy, pomocy innym, realizacji pragnień znaleźli szczęście bohaterowie

  • Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – Justyna, Jan, Witold;
  • Stasia – bohaterka Siłaczki Stefana Żeromskiego;
  • Bogumił Niechcic z Nocy i dni Marii Dąbrowskiej.

 

6. Pogoń za szczęściem. Tragiczne zakończenia

Poszukiwanie szczęścia, pomyłki popełniane na drodze do niego i determinacja doprowadziły do samobójstwa Emmę Bovary, tytułową bohaterkę powieści Flauberta. Inna tragiczna bohaterka to Anna Karenina, która poświęciła stabilizację, jaką zapewniało jej małżeństwo, pozycję towarzyską i ukochanego synka dla miłości do Wrońskiego. Niewłaściwego wyboru dokonał także tytułowy bohater Ojca Goriot Balzaka, który najwyższego szczęścia upatrywał w swoich córkach, choć nieraz zawiódł się na nich. Dopiero na łożu śmierci zaczyna jednak rozumieć swój błąd.

 

7. Arkadia dzieciństwa, ojczyzny, stron rodzinnych

Liczni pisarze mitologizują swoje rodzinne strony, przedstawiają je jako miejsce magiczne i pełne uroków, słowem – idealizują je. Ojczyste strony, do których nie przestają tęsknić, z którymi – mimo upływu czasu – są bardzo silnie związani emocjonalnie, przedstawiane są przez nich jako swoiste arkadie.

Taką małą ojczyzną są:

 

8. Szczęściem jest „zgoda z Bogiem”, proste radości i przyjemności, codzienne zdarzenia.

Pogodzenie się z losem – z tym, że życie nie zawsze będzie radosne i arcyciekawe, ze śmiercią, z ograniczeniami ludzkiej wiedzy i ludzkich możliwości i poprzestanie na małym – może być źródłem szczęścia. Łatwo to pokazać na przykładzie późnych utworów Kasprowicza i Staffa. Szczęście to w nich piękna pogoda, spacer, rozmowa z bliską osobą, uroczy krajobraz.

 

9. Sielankowe szczęście

Życie zgodne z naturą, zachwyt nad pięknem przyrody, spokój, błogie chwile wytchnienia na wsi – to obraz bardzo mocno podkoloryzowany i wyidealizowany.
Przykłady to Pieśń świętojańska o sobótce Jana Kochanowskiego, sielanki Franciszka Karpińskiego. Wieś i natura to raj na ziemi, zdaje się twierdzić także Rej w Żywocie człowieka poczciwego. „Odpowiedzią” na te wizje jest sielanka (a właściwie antysielanka!) Szymona Szymonowica pt. Żeńcy.

 

Pojęcia do zapamiętania

Arkadia – to kraina peloponeska, zamieszkana przez ubogich pasterzy, słynąca z pięknej przyrody i łagodnego klimatu. Rozumiana jest jako kraina wiecznej szczęśliwości, ideał, za którym można tylko tęsknić.

Mitologizacja – przypisywanie niezwykłego, symbolicznego nieraz znaczenia osobom, faktom i miejscom. Tak współcześni pisarze mitologizują swoje ojczyste strony – Litwę, Gdańsk czy Kraków.

 

Zobacz:

Szczęście – motyw literacki

Arcydzieła – ich cechy i rola w życiu człowieka i społeczeństw

Starożytne pomysły na szczęście

„Współczesny stan szczęścia” Co dziś uszczęśliwia ludzi? Jak wyglądałoby współczesne wyobrażenie krainy szczęśliwości?

Czy dobro i szczęście muszą się wykluczać? ­Odwołaj się do postaw wybranych bohaterów literackich.

Recepty na szczęście zawarte w literaturze renesansu