Jak pisać o domu?

Dom (rodzina) w lekturach

Biblia

  • Adam i Ewa – pierwsi rodzice
    Gdy Bóg stworzył pierwszych ludzi, Adam nazwał swoją towarzyszkę Ewą, co oznaczało dająca życie. Po zerwaniu jabłka z drzewa wiadomości dobrego i złego Adam i Ewa zostali wygnani z raju. Rozgniewany Bóg przepowiedział przyszłej matce wszystkich ludzi i jej następczyniom, że będą rodziły w ciężkich bólach. Ogromny ból towarzyszący rodzącej kobiecie jest więc karą, ale wraz z nim otrzymuje ona najpiękniejszy dar – dziecko.
  • Kain i Abel
    Pierwszym dzieckiem Adama i Ewy był Kain, drugim Abel. Ponieważ szatan miał już ludzi pod swoim wpływem, chciał zepsuć Boży dar, jakim była rodzina. Udało mu się złamać charakter Kaina, który był chłopakiem leniwym, zazdrosnym, gwałtownym i podejrzliwym. Nie znosił, gdy rodzice chwalili jego młodszego brata Abla.Pewnego razu obaj składali ofiary Bogu – Kain ofiarowywał dary ziemi: rośliny i owoce, a Abel bydło. Kainowi wydawało się, że ofiara młodszego brata bardziej podoba się Bogu. Ta myśl rozgniewała go tak bardzo, że postanowił pozbyć się Abla. Wyprowadził go w pole i zabił. Ukrył prawdę przed rodzicami, ale nie udało mu się tego zrobić przed Bogiem, który nakazał Kainowi opuścić rodzinę. Młodzieniec bał się, że każdy napotkany człowiek będzie miał prawo go zabić jako syna wygnanego z domu rodziców. Bóg zlitował się więc nad nim i naznaczył go piętnem – znamieniem na czole, które miało go strzec przed zemstą obcych.

Uwaga! Krewni Kaina!

    • W nowotestamentowych przypowieściach odnajdujemy historię syna marnotrawnego, który opuścił dom rodzinny, a po latach do niego powrócił, żałując za grzechy i przepraszając ojca za zło, którego był winien.
    • Przypomnij sobie Balladynę, która zabiła siostrę (w dramacie Balladyna Juliusza Słowackiego). Ona także nosiła piętno kainowe.
  • Hiob – człowiek pozbawiony rodziny
    Na ciężką próbę Bóg wystawił swojego wiernego sługę Hioba. Pozbawił go całej rodziny składającej się z trzech córek i siedmiu synów. Mimo to Hiob nie wyrzekł się swojej wiary.
  • Święta Rodzina
    Takim określeniem nazywa się rodzinę Jezusa Chrystusa. Jego matką jest Maryja, a opiekunem Józef (cieśla). Ten wkrótce po narodzeniu Jezusa musiał wyprowadzić rodzinę z Betlejem – ukrył ją w Egipcie, gdyż obawiał się, by dziecko nie zostało zgładzone przez Heroda.

 

Homer, Iliada

Hektor i Andromacha – małżeństwo doskonałe.
Hektor – trojański królewicz, mąż Andromachy. Jego szczęście rodzinne przerwała wojna z Grekami. Hektor musi bronić Troi przed ich atakami. Jego pożegnanie z Andromachą i małym synkiem Astyanaksem jest jedną z najpiękniejszych scen rodzinnych opisanych w starożytnych dziełach. Hektor nie wróci już do rodziny – zostaje zabity przez Achillesa.

.

Homer Odyseja

Powrót do domu po 20 latach.
Odyseusz opuszcza swoje gościnne i spokojne królestwo (wyspę Itakę), matkę, żonę i małego synka, bo musi udać się na wojnę z Troją. Oblężenie miasta trwa 10 lat – Grekom udaje się w końcu pokonać Trojańczyków. I to dzięki fortelowi Odyseusza z koniem (w brzuchu drewnianego konia kryją się greccy żołnierze, którzy nocą atakują miasto-państwo od środka)! Po zwycięstwie Greków Odyseusz cieszy się, że w końcu wróci do domu. Niestety, rozgniewany bóg morza, Posejdon, oraz opiekunka Trojan, Atena, karzą Odyseusza jeszcze dziesięcioletnią tułaczką.

Mimo wielu przygód (i zdrady małżeńskiej) Odyseusz wciąż tęskni do swej żony Penelopy. Świadczą o tym słowa nimfy Kalipso, u której Odyseusz spędził siedem lat:

Odyseusz wierzy, że w domu czeka na niego żona. Ma także nadzieję, że Penelopa na jego powrót przygotowuje syna Telemacha. Nie myli się. Penelopa dochowuje wierności mężowi, a nawet przegania zalotników, kiedy wszyscy twierdzą, że Odyseusz na pewno zginął i nigdy nie wróci. Nie jest to takie proste, gdyż po śmierci króla jego żona powinna wybrać nowego męża, który zastąpiłby Odysa. Kandydatów nie brakuje, ale Penelopa zwodzi ich zmyślnym fortelem. Udaje, że robi żałobny całun dla swojego męża – w dzień rzeczywiście go tka, ale w nocy pruje. Trwa to trzy lata. Penelopa troszczy się także o to, żeby pamięć o ojcu pielęgnował jego syn – Telemach z tęsknotą i nadzieją wyczekuje powrotu rodzica.

Skojarz! Penelopa jest wzorem wiernej żony. Stąd – porównanie: wierna jak Penelopa.

.

Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego

Małżeństwo i rodzina to wspaniały dar od Boga.
Uczciwe życie szlachcica może być wzbogacone, jeśli uda mu się znaleźć skromną i dobrą żonę, która pomoże mu w prowadzeniu domu i gospodarstwa. Znalezienie takiej towarzyszki jest „zacnym klejnotem” od Boga – darem Bożym, za który trzeba dziękować i starać się, by go nie zmarnować. Należy doceniać zalety małżonki i samemu stanowić dla niej dobry przykład. By zachować szczęście domu i rodziny, trzeba unikać pożądliwości cielesnych, nie pysznić się, nie popadać w gniew, nie mścić się, nie obżerać i nie upijać. Dopełnieniem szczęścia są dzieci.

.

William Szekspir, Romeo i Julia

Wielka nienawiść rodziców, ogromna miłość dzieci.
Dwie weneckie rodziny: Kapulettich i Montekich – dwa najważniejsze w Weronie rody, które dzieli nienawiść rodziców, a łączy miłość i śmierć dzieci. Zarówno Romeo, jak i Julia rezygnują z lojalności wobec rodzin w imię swoich uczuć. Nieszczęście przepowiada już Chór (w Prologu):

Gdy w sercach ojców nienawiść szaleje,
Dzieciom, wiedzionym przez los ku zagładzie,
Miłość podsuwa daremną nadzieję –
Śmierć ich dopiero koniec waśniom kładzie.
W finale tragedii książę uznaje, że winnymi nieszczęścia dzieci są ich rodzice i wyraża nadzieję, że śmierć Romea i Julii pogodzi zwaśnione rodziny:
I gdzież są ci wrogowie? Capuletti,
Montecchi, spójrzcie, jaka plaga spada
Na wasze domy; karą za nienawiść
Jest to, że niebo zabija wam dzieci
Miłością.

.

Molier, Skąpiec

Dom sterroryzowany przez ojca – skąpca.
Nikt nie chciałby mieć tak chciwego, skąpego i podłego ojca, jakim jest Harpagon. Dom stworzony przez niego stanowi całkowite zaprzeczenie wartości, które uosabia rodzina. Brak zaufania domowników, notoryczna podejrzliwość, brak więzi rodzinnych, brak poczucia bezpieczeństwa, zero przywiązania! W takim domu nie może być mowy o miłości rodzicielskiej.

.

Molier, Świętoszek

Uwaga! Intruz w domu!
W rodzinie składającej się z ojca Orgona, jego żony Elmiry i ich dwojga dorosłych dzieci – Damisa i Marianny – pojawia się obcy: Tartuffe, a wraz z nim kłopoty. Zauroczony gościem ojciec nie zauważa, że daje się omamić oszustowi. Pod jego wpływem niemalże wyrzeka się rodziny, a świętoszka czyni swoim spadkobiercą. W końcu jednak prawda wychodzi na jaw. Tyle że cwany Tartuffe ani myśli zrezygnować z przepisanego na niego domu i majątku. Na szczęście jednak król unieważnia umowę darowizny, którą Orgon przekazał oszustowi.

.

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz

Wspomnienia o domu lekarstwem dla emigranta
Kłótnie wśród emigrantów w Paryżu – „w świecie nieproszonych gości”, poczucie wyobcowania utrudniają zadomowienie się wielu Polakom, którzy nie mogą wrócić do kraju. Przetrwać pomagają wspomnienia „kraju lat dziecinnych” – beztroskich zabaw, zapamiętanych krajobrazów litewskich i domu rodzinnego. Obrazów z przeszłości nie pamięta się takich, jakimi były w rzeczywistości. We wspomnieniach są one wyidealizowane – przedstawione jako czasy bez trosk, zmartwień, kłopotów, wypełnione radością i szczęściem.

Rodzinne dramaty
Nie układają się sprawy rodzinne w rodzie Sopliców. Jacek zakochuje się w Ewie Horeszko, ale na ich ślub nie zgadza się jej ojciec. Żeni się więc z inną kobietą, która rodzi mu syna Tadeusza. Jest to jednak związek, w którym brakuje miłości rodzinnej. Gdy żona Soplicy umiera, Jacek oddaje syna na wychowanie bratu (Sędziemu), a sam wyjeżdża, by odkupić swoje winy, służąc ojczyźnie. W przebraniu Księdza Robaka walczy u boku Napoleona, a potem wraca na Litwę, by przygotować szlachtę do wojny z Moskalami. Tadeusz dopiero po śmierci ojca poznaje jego tajemnicę. Tak się składa, że zakochał się w Zosi – córce Ewy Stolnikówny, w której za młodu tak zakochany był Jacek Soplica.

.

Karol Dickens, Opowieść wigilijna

Życie w samotności, bez rodziny i bliskich.
Czy można sobie wyobrazić święta Bożego Narodzenia w samotności – i to nie z konieczności, lecz z wyboru? Taki jest Ebenezer Scrooge, zanim spotka się z duchami. Wizja jego pogrzebu zmienia tego zrzędliwego i skąpego staruszka w człowieka dobroczynnego, chętnego do pomocy. Dzięki tej zmianie uratowana zostaje rodzina kuzyna Ebenezera – Boba Cratchita. Scrooge uratuje od śmierci ukochanego syna Cratchitów – Tima, który był chłopcem chorym, poruszającym się o kulach.

.

Maria Konopnicka, Nasza szkapa

Miłość do matki ponad wszystko.
Felek, Wicek i Piotruś to wspaniali synowie. Mają kochających rodziców, ale żyją w straszliwej nędzy, którą potęguje choroba mamy. Ojciec musi wyprzedawać meble i sprzęt domowy, żeby kupić leki, pożywienie dla żony i ogrzać dom. Chłopcy bez żalu rezygnują z łóżka, poduszki, kołdry – śpią na materacu przykryci płaszczem ojca. Odstępują mamie jedzenie – sami głodują. Poświęca się także ich ojciec – musi sprzedać wszystko, żeby przedłużyć życie żony. Największym poświęceniem jest sprzedaż ukochanego konia dzieci, a tym samym pozbycie się „narzędzia” pracy – ojciec najmował się sezonowo jako woźnica, więc stracił możliwość zarobkowania. Poświęcenie całej rodziny jest daremne – matka umiera.

.

Stefan Żeromski, Syzyfowe prace

Rodzina parasolem ochronnym.
Marcin Borowicz – główny bohater powieści – jest jedynakiem bardzo rozpieszczonym przez rodziców i bardzo do nich przywiązanym. Ciężko jest mu opuścić dom i przenieść się na stancję po to, by chodzić do szkoły. Ogromny ból sprawia mu strata matki, która nauczyła go wrażliwości. Bez niej chłopiec czuje się bardzo samotny. Żeromski wyposażył Marcinka w swoje doświadczenia i uczucia, których doznał po stracie matki.

.

Małgorzata Musierowicz, Kwiat kalafiora (i kolejne części Jeżycjady)

Borejkowie, czyli najsłynniejsza poznańska rodzina.
Wszystkie części Jeżycjady (do których należą m.in. Kwiat kalafiora, Ida sierpniowa, Opium w rosole, Brulion Bebe B., Noelka, Pulpecja, Dziecko piątku, Nutria i Nerwus, Córka Robrojka, Imieniny, Tygrys i Róża, Kalamburka) tętnią rodzinną atmosferą. W mieszkaniu Borejków każdy dobrze się czuje. Mieszkańcy kamienicy przy ulicy Roosevelta 5 w Poznaniu potrafią stworzyć przytulny dom, choć borykają się z wieloma kłopotami – zarówno z zabawnymi perypetiami, błahymi w sumie sprzeczkami rodzinnymi, jak i z poważnymi problemami, które ma wiele współczesnych rodzin. Dorośli martwią się o utrzymanie domu, zarobienie na życie, a nastolatki przeżywają problemy miłosne. Poważną próbą dla rodziny jest na przykład choroba mamy (Kwiat kalafiora) – gdy w pewien sylwestrowy wieczór pogotowie zabiera matkę do szpitala, dziewczynki muszą pomóc tacie w domowych obowiązkach. Bez mamy dom dosłownie staje na głowie. Kłopoty kończą się z dniem jej powrotu ze szpitala.

 

Temat pracy

Dom rodzinny… idealizowany i ten karykaturalnie przedstawiony w wybranych przez Ciebie utworach literackich. Wyjaśnij przyczyny tak różnorodnego rozwinięcia przez twórców tego motywu.

Przykładowy wstęp:

Idealizacja oraz karykaturalne przerysowanie to nie jedyne sposoby, za pomocą których twórcy piszą o domu i rodzinie. Nie można chyba nawet powiedzieć, że są to sposoby wykorzystywane w utworach literackich najczęściej. Są to techniki skrajne i dlatego budzą one emocje u czytelnika – mogą zachwycać, ale też irytować. Zdajemy sobie przecież sprawę, że rodzinne domy nie są ani idealne, ani „zwichnięte” w sposób, w jaki pokazuje to na przykład Witkacy czy Gombrowicz. Jednak poprzez takie właśnie, skrajnie różne ujęcia tego znanego motywu pisarze czy w ogóle artyści szukają sposobu, żeby nie tylko zaciekawić odbiorcę, ale przede wszystkim go poruszyć, powiedzieć mu coś ważnego.

Proponowane rozwinięcie tematu:

Domy idealizowane:

  • Wzorce idealnych rodzin, domów:
    – Biblia (Józef i Maryja – Święta Rodzina),
    – Powrót posła.
  • Idealizowane są domy rodzinne, w których bohaterowie spędzili dzieciństwo:
    – Pan Tadeusz,
    – Lalka (wspomnienie rodzinnego domu Rzeckiego),
    – Dolina Issy.

Domy przedstawione karykaturalnie:

  • Żona modna (wyśmiewanie pewnych zachowań, sposobu funkcjonowania przedstawionej rodziny),
  • W małym dworku (parodia dramatu Rittnera – kpina ze sposobu, w jaki dom był przedstawiany przez teatr realistyczny, ale też ukazanie absurdalności niektórych związków czy zachowań w rodzinie),
  • Ferdydurke (kpina z „nowoczesności” Młodziaków, w dodatku pozornej),
  • Tango (ośmieszenie idei buntu wobec wszelkich konwenansów w rodzinie; pokazanie rodziny, której członków nie łączą żadne więzi emocjonalne).

Zakończenie:

Dlaczego tak często spotykamy się w tekstach literackich z idealizacją rodzinnych domów? Jest to w dużej mierze, jak sądzę, efekt patrzenia w przeszłość. Po latach własny dom (tzn. dom pisarza, ale też bohatera), a wraz z nim dzieciństwo, wydają się sielskie, nawet jeśli w rzeczywistości takie nie były. Nasza pamięć lubi idealizować przeszłość. Czasem nawet, do czego przyznał się w jednym z wywiadów z okazji 90. urodzin Czesław Miłosz, człowiek nie jest w stanie określić, co jest idealizacją, a co faktem.
Z drugiej strony pisarze chcą nam po prostu pokazać, jaki może być dom albo raczej jaki być powinien. Któż z nas nie chciałby, aby wszystkie rodziny były pełne ciepła, harmonii i wzajemnej miłości? Problem w tym, że dawanie wzorów to cecha literatury parenetycznej lub moralizatorskiej, która raczej nie przemawia do współczesnego czytelnika. Potrzeba dużo taktu, umiaru i talentu, aby przedstawiany w utworze wzór nie odpychał, ale zachwycał. Udało się to na przykład, jak sądzę, Małgorzacie Musierowicz w jej cyklu powieści dla młodzieży Jeżycjada.
Nie wszystie rodziny są jednak doskonałe, z czego pisarze świetnie zdają sobie sprawę. Mogą skrytykować pewne sytuacje czy postawy bohaterów wprost, ale taka krytyka jest raczej mało przekonująca, a często zwyczajnie nudna. Właśnie dlatego literaci wyśmiewają pewne zachowania, pokazują je w sposób karykaturalny. Dzięki temu smutna prawda o tym, że nasze domy w gruncie rzeczy od ideału są bardzo dalekie, jest łatwiejsza do przyjęcia.
Nie ulega też wątpliwości, że współczesna literatura w ogóle odchodzi od dosłowności. Pisarze coraz częściej tworzą postaci, sytuacje przerysowane, nierealistyczne, pokazują problemy wyolbrzymione i doprowadzone do absurdu. Właśnie po to, żeby w ten sposób zwrócić nam uwagę na pewne sprawy.
Czy to jednak skuteczne? Moim zdaniem dwie omówione wyżej skrajne realizacje motywu rodziny (idealizacja i karykatura) już się przeżyły. Poza nielicznymi wyjątkami te utwory odstraszają współczesnych czytelników – albo przez swą naiwność, albo przez zbytnie skomplikowanie.
Jakiś czas temu oglądałem piękny film Co gryzie Gilberta Grape’a, opowiadający o rodzinie w sposób niewydumany, daleki od naiwności, schematyzmu, po prostu – w sposób mądry. Z tego filmu zostało we mnie więcej niż ze wszystkich przytoczonych wyżej lektur.

Zobacz:

Dom – motyw literacki

Dom

 

Motyw domu i rodziny w literaturze

Dom, rodzina – motyw literacki