Bona Sforza (1494-1557)
W czasach, gdy od kobiety – także królowej – oczekiwano głównie urody i uległości, poślubiona Zygmuntowi Staremu mediolańska księżniczka nie ukrywała swego silnego charakteru. Dynamiczna, starannie wykształcona, nie chciała żyć w cieniu męża. Marzyła, by stać się władczynią z prawdziwego zdarzenia, bardziej niż dworskie rozrywki interesowała ją polityka i ekonomia. Zależało jej na wzmocnieniu państwa, stworzeniu silnej monarchii i utrzymaniu dynastii, dlatego starała się skupić wokół siebie stronnictwo dworskie. Kupowała też majątki ziemskie i tworzyła z nich tzw. królewszczyzny, a potem osobiście je wizytowała, żeby sprawdzić, czy ich dzierżawcy nie bogacą się kosztem państwa. Usiłowała przeprowadzić rewizję przywilejów szlacheckich i myślała o zapewnieniu Polsce korzystnych sojuszy, aranżowała więc małżeństwa swego jedynego syna, Zygmunta Augusta, z Habsburżankami: najpierw z Elżbietą, a po jej śmierci – z Katarzyną. Do legendy przeszła jej niechęć do Barbary Radziwiłłówny, na ślub z którą (po owdowieniu Zygmunta) nie chciała się zgodzić; także ze względów politycznych – obawiała się wzrostu potęgi Radziwiłłów. Legenda wykreowała ją nawet na trucicielkę Barbary. A przecież humanistka Bona zrobiła dla Polski tyle dobrego! Oprócz tego, że dbała o gospodarkę, propagowała włoską kulturę, opiekowała się uczonymi, a nawet wysyłała uzdolnioną młodzież na studia do Włoch (Akademia Krakowska znajdowała się wówczas w stanie upadku); nauczyła nas też… jeść pomidory i włoską kapustę! O tym wszystkim rzadko się jednak pamięta. Nawet literatura przedstawia Bonę zazwyczaj w mrocznych barwach. Alojzy Feliński w tragedii Barbara Radziwiłłówna wykreował ją na czarny charakter, a Wincenty Pol w wierszu Szajne Katarynka (z tomu Obrazki) opisał ją tak:
A to idzie stara Bona,
Zygmuntowa żona,
Wszeteczna nie po troszka,
Z piekła rodem Włoszka.
Życie tej wybitnej kobiety zakończyło się tragicznie: w roku 1558 otruł Bonę, za namową popieranych przez nią niegdyś Habsburgów, jej dworzanin i zausznik Pappacoda. Jak na ironię, stało się to w jej rodzinnym księstwie – Bari, dokąd przeniosła się w roku 1556.
.
Zygmunt II August (1520-1572)
Kojarzy się go przede wszystkim z namiętnym romansem z wdową po wojewodzie Stanisławie Gasztołdzie – Barbarą Radziwiłłówną. Rzeczywiście, była to wielka miłość, potwierdzona potajemnym ślubem w 1547 roku i, niestety, zakończona śmiercią Barbary. Postrzeganie jego osoby wyłącznie przez pryzmat tego wydarzenia bardzo ją jednak zubaża! Był przecież Zygmunt II August dobrym politykiem, kontynuującym posunięcia swego ojca, Zygmunta Starego (porządkowanie sądownictwa, lustrację królewszczyzn, czyli majątków należących do skarbu państwa). Nie sposób też przecenić jego roli jako mecenasa kultury. Jak na renesansowego władcę przystało, uczynił swym sekretarzem jednego z najwybitniejszych pisarzy epoki – Andrzeja Frycza Modrzewskiego (sekretarzem Zygmunta Starego był sam Jan Kochanowski). Gest to tym bardziej szlachetny i odważny, że Modrzewski nie cieszył się dobrą opinią u hierarchów kościelnych. Król, humanista, słynął wszakże z tolerancji religijnej, której wyrazem było podpisanie przez niego w 1570 roku edyktu o niesądzeniu za herezję. Był również znanym w Europie kolekcjonerem ksiąg (zgromadził bibliotekę liczącą około trzech i pół tysiąca woluminów) i arrasów, które do dziś możemy podziwiać na Wawelu.
.
Stańczyk (ok. 1480-1560)
O jego życiu prywatnym nie wiadomo prawie nic. Nie jest nawet znana dokładna data jego urodzenia ani nazwisko (Stańczyk to pseudonim, zwano go również Stasiem Gąską). Na obrazie Jana Matejki przedstawiony został ze wszystkimi atrybutami królewskiego trefnisia, lecz choć ubrany jest w jaskrawy strój i czapkę z dzwonkami, to jego smutnie pochylona głowa i zatroskana mina przypominają raczej myśliciela niż błazna. I to zgadzałoby się z prawdą, bo nadworny komik trzech władców: Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta Starego (był jego szczególnym ulubieńcem) i Zygmunta Augusta – był rzeczywiście bardzo refleksyjny, obdarzony niezwykłym darem obserwacji i intuicją polityczną. Taki wizerunek Stańczyka utrwalony został przez dzieła współczesnych: Kronikę Marcina Bielskiego i Dworzanina polskiego Łukasza Górnickiego. Jego dowcipy stanowiły złośliwy, gorzki i najczęściej trafny komentarz bieżących wydarzeń. Nic więc dziwnego, że do historii przeszedł jako symbol patriotycznej, zabarwionej sceptycyzmem myśli politycznej.
Taki portret Stańczyka utrwaliła literatura
- Jan z Tęczyna Jana Ursyna Niemcewicza,
- Król zamczyska Seweryna Goszczyńskiego,
- Wesele Stanisława Wyspiańskiego).
W roku 1869 ukazał się pamflet Stanisława Tarnowskiego, Stanisława Koźmiana i Józefa Szujskiego zatytułowany Teka Stańczyka, atakujący wszelkie próby działalności narodowowyzwoleńczej – od niego stańczykami nazwano grupę dziewiętnastowiecznych konserwatystów krakowskich wzywających do lojalności wobec zaborcy. Błazen Jagiellonów do dziś patronuje konserwatystom: od 1986 roku, początkowo w drugim obiegu, w Krakowie ukazuje się pismo pt. Stańczyk, propagujące tę właśnie polityczną postawę.
.
Mikołaj Kopernik (1473-1543)
Czy wiesz, że kierował obroną Olsztyna? Intelektualiści na ogół nie grzeszą odwagą, ale nie Kopernik! W wojnie polsko-krzyżackiej z 1520 roku okazał się doskonałym żołnierzem. Nasz światowej sławy astronom był człowiekiem wszechstronnie uzdolnionym i wykształconym, z powodzeniem uprawiającym różne profesje. Studia w Akademii Krakowskiej zaczął od nauk ścisłych (matematyka, astronomia) i kontynuował je w Bolonii. Już w Padwie zainteresował się także innymi dziedzinami wiedzy: prawem (w 1503 roku uzyskał z niego doktorat) i medycyną (jako lekarz sprawdził się, pracując u swojego wuja – biskupa warmińskiego Watzenrodego). Jak większość uczonych epoki był duchownym, ale mimo święceń kapłańskich, a nawet uzyskania godności kanonika, nigdy całkowicie nie poświęcił się teologii. Miał tyle pasji! Niezwykle interesowała go ekonomia. Był autorem projektu ujednolicenia monety w Koronie i Prusach Królewskich (ułatwiłoby to handel); sformułował też jedną z podstawowych zasad ekonomicznych – prawo naturalnej dewaluacji (pieniądz lepszy, czyli zawierający więcej szlachetnego kruszcu, zawsze jest wypierany przez gorszy). Gdy w roku 1543 ukazało się jego przełomowe dzieło O obrotach sfer niebieskich, duchowni – nie tylko katoliccy, byli wśród nich także protestanci: Marcin Luter i Jan Kalwin – ostro potępili teorię podważającą zgodny z Biblią pogląd na budowę świata. W roku 1616 książka znalazła się nawet na indeksie dzieł zakazanych (notabene była na nim aż do początków XIX wieku.
.
Jan Zamoyski (1542-1605)
Żołnierz, dyplomata, intelektualista i mecenas sztuki w jednej osobie, w dodatku równie doskonały w każdej z tych ról! W latach 1578-1605 sprawował urząd wielkiego kanclerza koronnego, później – hetmana. Wspierał radą króla Stefana Batorego, poprowadził polskie wojska do zwycięstwa nad Austrią (w bitwie pod Byczyną w 1588 roku), walczył też w Inflantach przeciwko Szwedom. A co zrobił dla kultury? W Padwie zetknął się i zaprzyjaźnił z Janem Kochanowskim. To dzięki jego protekcji poeta dostał się na dwór Zygmunta Starego; on też zachęcił Kochanowskiego do napisania pierwszej polskiej tragedii – Odprawy posłów greckich, która miała uświetnić ślub Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną. Był również założycielem grodu, nazwanego od jego nazwiska Zamościem, i uczelni – Akademii Zamojskiej (powstała w 1594 roku, a w następnym przyjęła pierwszych studentów). Akademii przyświecały bardzo ambitne cele: miała to być uczelnia w pełni świecka, kształcąca w duchu humanizmu i tolerancji religijnej, przygotowująca absolwentów do pełnienia obowią- zków publicznych i, co najważniejsze, wychowująca ich na światłych obywateli. Nauka odbywała się na dwóch poziomach: studia wstępne obejmowały zajęcia z gramatyki polskiej, języków klasycznych (łaciny i greki) oraz retoryki, później zaś można było specjalizować się w medycynie, matematyce, filozofii naturalnej i moralnej, prawie lub polityce. W organizowaniu uczelni pomagał Szymon Szymonowic, a wykładowcami byli najznakomitsi uczeni epoki. Niestety, placówka nie wytrzymała próby czasu: niedługo po śmierci Zamoyskiego do programu wprowadzono teologię, poziom nauczania systematycznie się obniżał, odchodzili najlepsi wykładowcy, aż wreszcie w 1784 roku uczelnia upadła.
.
Andrzej Frycz Modrzewski (ok. 1503-1572)
Andrzej Frycz-Modrzewski przyjął niższe święcenia kapłańskie, do końca życia pozostał w celibacie, lecz nie przeszkadzało mu to wcale sympatyzować ze środowiskami protestanckimi. Dzięki kanclerzowi Janowi Łaskiemu trafił na studia do Wittembergi (jeden z najsłynniejszych w epoce renesansu uniwersytetów), gdzie poznał osobiście Marcina Lutra i Erazma z Rotterdamu! W pewnym momencie popadł nawet w konflikt z Kościołem: chciał bowiem, aby na sobór trydencki oprócz duchownych wysłano także delegację świeckich. Mimo polemik, jakie wywołało jego pierwsze dzieło – Łaski, czyki O karze za mężobójstwo (domagał się w nim sprawiedliwych, jednakowych dla wszystkich stanów kar za zabójstwo) – udało mu się w roku 1547, także dzięki protekcji Jana Łaskiego, zostać sekretarzem króla Zygmunta II Augusta. Służba dworska nie była jednak życiowym powołaniem Modrzewskiego – po ośmiu latach spędzonych na Wawelu porzucił ją i osiadł w Wolborzu jako jego wójt. Tu dokończył pracę nad swoim najważniejszym dziełem – traktatem O poprawie Rzeczypospolitej.
W pięciu księgach (O obyczajach, O prawach, O wojnie, O Kościele, O szkole) poruszył wszystkie najważniejsze problemy życia państwowego. Krytykę ustroju Polski połączył z utopijnymi wizjami (wpływ angielskiego humanisty Tomasza More’a!) i stworzył trudny do zrealizowania, przepojony głębokim humanizmem program naprawy kraju. Znajdziemy tu i troskę o utrzymanie pokoju (renesansowy irenizm), i głos w sprawie zniesienia pańszczyzny, i obronę wolności sumienia i wyznania. Ten ostatni wątek był wykorzystywany przez przeciwników pisarza, oskarżających go o herezję (w ich gronie znajdował się Stanisław Orzechowski, oczywiście już po swym duchowym przełomie). A przecież Modrzewski nigdy nie zerwał z katolicyzmem, tylko interpretował tę religię w szeroki, wolny od fanatyzmu i doktrynerstwa sposób. Wyrazem takiej właśnie postawy są pisywane przez niego, zbliżone do formy eseju Sylwy, poświęcone teologii, etyce chrześcijańskiej i humanistycznym interpretacjom Biblii.
Co mu zawdzięczamy?
- Stworzył projekt reformy Rzeczypospolitej, który zawarł w dziele O poprawie Rzeczypospolitej.
- Wsławił się jako publicysta epoki na skalę europejską.
- Propagował irenizm – ideę pokoju i zgody, głoszoną także przez Erazma z Rotterdamu.
Wybrane dzieła Frycza Modrzewskiego:
- Łaski, czyli O karze za mężobójstwo;
- O poprawie Rzeczypospolitej.
.
Piotr Skarga (1536-1612)
Naprawdę nazywał się Piotr Pawęski. Ten pisarz polityczny i nadworny kaznodzieja Zygmunta III Wazy, jezuita, przeszedł do historii jako niemal prorok. Jego Kazaniom sejmowym, wydanym w zbiorze Kazania na niedzielę i święta, przypisano bowiem rolę profetyczną. Był niewątpliwie ksiądz Skarga patriotą. Był zwolennikiem silnej władzy królewskiej, występował więc przeciw szlacheckiemu rozpasaniu i wzrastającym przywilejom tego stanu. Poglądy swoje ujawniał w kazaniach otwierających obrady sejmu. Pełnych emocji, bogatych w metafory, stanowiących wzór retoryki. W uniesieniu przemawiał do współziomków, by myśleli o kraju, wyzbyli się „chorób”, jak kłótliwość, chciwość, obojętność na sprawy publiczne. Takiego malował go Matejko. Takiego Skargę przypomniano, gdy ojczyzna popadła w niewolę – i wtedy głos jego wydał się proroctwem. Przyznać jednak trzeba, że wiele wad społecznych spośród tych, które nazwał Skarga czterysta lat temu… Ale to już inny temat.
Co mu zawdzięczamy?
- Kazania sejmowe ze zbioru Kazania na niedzielę i święta.
- Nazwał wady społeczeństwa polskiego, określając je jako ,,sześć chorób Rzeczypospolitej”.
- Przewidywał wizję upadku ojczyzny, jeśli Polacy nie zrewidują swoich postaw.
- Wprowadził do literatury ujęcia alegoryczne, między innymi ojczyzny jako Matki oraz ojczyzny jako tonącego okrętu i społeczeństwa jako jego pasażerów.
.
Mikołaj Rej (1505-1569)
Mikołaj Rej – wzór poczciwego ziemianina, upowszechnienie tradycji wiejskiej, przeciwstawienie Polska – Europa na korzyść ojczyzny – wszystko to efekty myśli i pracy Reja. Był człowiekiem operatywnym, energicznym gospodarzem, umiał zarządzać pieniędzmi. Założył nawet miasto Rejowiec. Wcale nie pasuje do portretu uduchowionego artysty, prawda? Bo i nie był taki. Uważał, że literatura to dziedzina, która służyć powinna oświecaniu i wychowywaniu odbiorcy. Rej pisał dużo. Pisał po polsku. Wiele zawdzięcza mu literatura renesansowa i cała późniejsza. Potrafił ostro i dowcipnie krytykować stany – w rozprawie między Panem, Wójtem a Plebanem, portretować ludzi, oceniać sytuację państwa – w Figlikach. Był zwolennikiem reformacji – propagował w Polsce kalwinizm. Model człowieka poczciwego, który ukształtował, symbolizuje nie tylko wizję życia renesansowego. Reprezentuje też poglądy filozoficzne – epikurejskie i stoickie pojmowanie czasu, starości, śmierci.
Mikołaj Rej jest pierwszym propagatorem arkadii ziemiańskiej – twórcą mitu o krainie szczęśliwości wiejskiej. Pisał o życiu w szlacheckim dworku, gdzie, z dala od miasta i światowego niepokoju, czas płynie spokojnie i w dostatku. Oprócz pochwały życia wiejskiego zaprezentował model wzorowej rodziny, wychowywania dzieci (nie muszą się przemęczać nauką). Ujawnił sposób myślenia szlachcica polskiego tamtych lat. Rejowa filozofia życia znajduje uspokajającą odpowiedź na wszelkie życiowe problemy. Z choroby można się wyleczyć, śmierć to sprawa naturalna i nieodzowny element porządku wszechświata ustalonego przez Boga. Myśl Reja jest koncepcją realisty, twardo stąpającego po ziemi, dalekiego od wzorców renesansowego umysłu uczonego. Jest jednak ważna. Echo tej myśli pobrzmiewać będzie przez stulecia. Nie oprą się jej wpływowi Mickiewicz, Sienkiewicz, Gombrowicz.
Co mu zawdzięczamy?
- Rej stworzył mit polskiej arkadii ziemiańskiej – zapoczątkował motyw szlacheckiego dworku w literaturze.
- Ukształtował wzór ziemianina i model życia wiejskiego, jaki przystoi polskiemu szlachcicowi.
- Propagował harmonię, ład, rytm pracy zgodnej z naturą – jako sposób na szczęśliwe życie.
- Tradycję polską przeciwstawił europejskiej.
- Ustalił model edukacyjny młodego szlachcica.
- Skrytykował szlachtę i kler, zarzucając im niesprawiedliwość wobec chłopstwa.
Wybrane dzieła Reja:
- Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem;
- Figliki;
- Zwierzyniec;
- Zwierciadło, którego najobszerniejszą częścią jest Żywot człowieka poczciwego.
.
Jan Kochanowski (1530-1584)
Myśl Jana Kochanowskiego i jego dzieła wpłynęły na kształt i rozwój polskiej literatury tak jak nic już chyba potem. Może jeszcze romantyzm będzie tak silnym impulsem jak twórczość Kochanowskiego. W każdym razie w literaturze staropolskiej twórca ten zajmuje pierwsze miejsce we wszelkich hierarchiach. Jest uważany za ojca literatury polskiej. Bez niego nauka o polskiej literaturze obejść się nie może. Dlaczego? To pierwszy twórca polski, który zasługuje na miano umysłu renesansowego. Bywał w świecie, zdobył wykształcenie, studiował historię i języki starożytne, wypracował własny system poglądów filozoficznych. Co więcej, myśli swoje zawarł w utworach o przemyślanej kompozycji, napisanych niezwykle pięknym językiem. Rej pisał uczuciowo, gwałtownie, stylem wartkim, pełnym zdrobnień – charakterystycznym i przekonywającym, ale nie artystycznym. Tymczasem omawiając dzieła Kochanowskiego, mówić będziemy o kunszcie, mistrzostwie słowa, misternej strukturze dzieł, o wykorzystaniu starożytnych gatunków, jak pieśń czy tren, o nawiązaniach do mitologii, o bogatym podłożu kulturowym dzieł. A zatem Kochanowski to pierwszy polski mistrz poezji, artysta i wieszcz.
Co mu zawdzięczamy?
- Wzór artysty: samotnego, obdarzonego talentem, oddanego muzom, lecz niezrozumianego przez ludzi. Ten bardzo ważny model, przejęty od Horacego, podchwycony zostanie później przez romantyków i modernistów.
- Propaguje, tak jak Rej, ideał sielskiej arkadii, pochwałę życia wiejskiego, i zapoczątkowuje w tradycji polskiej mit Czarnolasu, ,,wsi spokojnej, wsi wesołej”, święta sobótki i szlacheckiej lipy – drzewa rozsławionego dzięki fraszkom.
- Propaguje ideał patriotyzmu. W Pieśniach wzniosłym tonem poucza o nieśmiertelności patriotów: „A jeśli komu droga otwarta do nieba – tym, co służą ojczyźnie”. Przedstawiając w Odprawie posłów greckich wątek z wojny trojańskiej, mówi o bolączkach Rzeczypospolitej, o postawach ludzi wobec ojczyzny.
- Kreuje filozoficzną wizję świata, Stwórcy i miejsca człowieka we wszechświecie. Bóg w tym ujęciu postrzegany jest jako Mistrz, genialny Architekt. Świat jako niezwykła, misterna maszyneria. Człowiek – jako wspaniałe dzieło Boga, ale także jako marionetka w Bożych rękach. Warto zapamiętać tę – harmonijną, funkcjonującą zgodnie z określonym planem, dzieło wielkie jak najznakomitsza budowla – strukturę. Wiara w doskonałość tego systemu zachwiała się w duszy poety tylko raz. Po śmierci Orszulki, kiedy to poczuł się ,,ze stopniów ostatnich zrzucony”, jakby odepchnięty sprzed Boskiego oblicza, wtrącony na samo dno ludzkiego cierpienia i rozpaczy.
- Zaprezentował wizję człowieka, kondycji ludzkiej, żywotu ludzkiego. Zobrazował kruchość istnienia, ale był też piewcą życia. Kazał cieszyć się jego urokami: kochać, ucztować, po epikurejsku chwytać dzień. Z umiarem wszakże. Jak nakazywał Horacy – pamiętając o idei złotego środka. A także, jak chcieli stoicy, nie ulegając zbytnio namiętnościom. ,,Ludzkie przygody – ludzkie noś” – radzi poeta, choć sam nie umiał spokojnie znieść tragedii. Według renesansowej wizji to człowiek jest panem swojego losu.
- Wprowadził do literatury bohatera dziecięcego, czyniąc Orszulkę bohaterką Trenów, a ojcowski ból głównym tematem cyklu – także po raz pierwszy w literaturze polskiej.
- Bogactwo obserwacji dotyczących świata, ludzi, wartości trwałych i przemijalnych zawarł we fraszkach – przeróżnych: od głęboko patriotycznych po ,,alkowiane”, czyli takie, o jakie nie podejrzewalibyśmy szacownego wieszcza.
- Wprowadził do literatury polskiej tragedię nowożytną; pieśń, która zapoczątkowała rozwój liryki polskiej; tren, poświęcony nie znakomitości, lecz dziecku, a także doskonałe tłumaczenia biblijnych psalmów.
- Ujął w ramy tragedii starożytny mit o wojnie trojańskiej, tworząc zarazem wielką metaforę, alegorię spraw ojczyzny.
Wybrane dzieła Kochanowskiego:
- Zgoda; Satyr albo Dziki mąż – poematy polityczne;
- Odprawa posłów greckich – tragedia utrzymana w konwencji klasycznej;
- Psałaterz Dawidów – tłumaczenie biblijnej Księgi psalmów;
- Treny – cykl trenologiczny złożony z dziewiętnastu utworów;
- Fraszki – około trzystu krótkich utworów;
- Pieśni: Księgi pierwsze i Księgi wtóre, po dwadzieścia pięć utworów w każdej księdze, oraz Pieśń świętojańska o Sobótce.
.
Łukasz Górnicki (1527-1603)
Wykształcił się ów mieszczanin we Włoszech, i w ojczyźnie zaczął krzewić kulturę włoską i starożytną. Co najważniejsze: przetłumaczył na nasz język dzieło Baltazara Castiglione Il Cortegiano, czyli: dworzanin. Powstał w ten sposób dialog dworzan, prowadzony w willi biskupa Maciejowskiego pod Krakowem, pt. Dworzanin polski. Wzór parenetyczny, stanowiący jakby przeciwwagę dla Rejowego wzoru ziemianina. Bo, zaiste, gdzie dworek, a gdzie dwór! Co innego szlachcic na zagrodzie, a co innego dworak! Jaki więc być powinien ten ostatni?
Wzorowy dworzanin ma odpowiednie maniery – przestrzega dworskiej etykiety; włada językami obcymi; kształcił się za granicą i zna się na poezji i historii; dba o piękno mowy; pisze piękne listy!; zna się na muzyce; szczyci się swym szlachectwem, dba o dobre imię; jest taktowny, dowcipny; cieszy się sprawnością fizyczną, jest pełen wdzięku, naturalny i zaprawiony w rzemiośle rycerskim.
Przyznać trzeba, że wymyślił Górnicki prawdziwy ideał, który nader światowo wypada przy swojskim hreczkosieju, co to gruszeczki i jabłeczka zbiera, a syna w polowaniu ćwiczy, do podróży po świecie dość sceptycznie się odnosząc. Czy kiedykolwiek napotkał Górnicki idealnego dworaka? A dlaczego wyrobił sobie tak niepochlebne zdanie o Polkach, że ideał dwornej pani sprowadza się u niego do tego, by nie być hardą, zawistną, kłótliwą, kłamliwą plotkarą. A gdzież ambicje intelektualne? Kto wie. W każdym razie mistrz Ignacy Chrzanowski pisze: „Nie miał Górnicki umysłu ani głębokiego, ani samodzielnego, ale, jako człowiek rozsądny i bardzo wykształcony, rozumiał doskonale, jakim dobrodziejstwem jest dla narodu nauka i cywilizacja”. Komplement to, obelga czy spojrzenie realisty?
.
Szymon Szymonowic (1558-1629)
Zapisał się w naszej literaturze jako twórca Sielanek. Jest to więc jeszcze jeden głos o wsi, jeszcze jeden autor tworzący mit wiejskiej arkadii. Uwaga jednak! Oprócz sielanek sławiących żywot wiejski napisał też realistyczne, między innymi sielankę niekonwencjonalną pt. Żeńcy. Zawarł tu obraz odwrotny: nie radości, lecz trudu pracy, nie wzajemnej przyjaźni, lecz okrucieństwa dozorcy.
.
Mikołaj Sęp Szarzyński (ok. 1550-1581)
Mikołaj Sęp-Szarzyński – poeta późnego renesansu, „przeczuwający” już nadejście baroku. Żył samotnie, często chorował, wcześnie zmarł. Pozostawił zbiór sonetów. Z wielkich sonety pisali: przed nim Petrarka, a niedługo po nim Szekspir. Jego wypowiedź należy do tych filozoficznych: dotyczy życia, śmierci, nietrwałej miłości do dóbr ziemskich, wewnętrznego rozdarcia człowieka i walki, którą wciąż toczymy z szatanem. Interesujący krąg tematów, nieprawdaż? Wydaje się zawieszony we mgle pomiędzy życiem a śmiercią, nierealny, a przy tym głęboko prawdziwy. I ambiwalentny. Sęp Szarzyński ukazuje kruchość, marność życia, a zarazem ujawnia niezwykłą tęsknotę za nim. Pokazuje potęgę sił wyższych, a jednocześnie wierzy w zwycięstwo człowieka.
Co mu zawdzięczamy?
- Zbiór sonetów pt. Rytmy abo wiersze polskie.
- Należy do poetów przełomu: pielęgnuje ideały renesansu, ale wprowadza już poetykę i atmosferę baroku.
- Przeciwstawia wartości ziemskie Boskim, miłość zwykłą – miłości do Boga; wprowadza topos przemijalności, kruchości istnienia.
- Wprowadza motyw poety rozdwojonego, pełnego sprzeczności, niespokojnego i zagubionego pośród tajemnic egzystencji.
Zobacz:
Wymień czynniki, które sprzyjały rozwojowi kultury w renesansowej Polsce
Wymień czynniki, które sprzyjały rozwojowi kultury w renesansowej Polsce