Literatura tego okresu jest niezwykle różnorodna. Kierunki artystyczne, które wyraźnie odwołują się do tradycji, sąsiadują z tendencjami awangardowymi, zrywającymi z dorobkiem poprzednich epok.
- Do pierwszej grupy należy neoklasycyzm daleki od eksperymentów, proponujący poezję intelektualną o kunsztownej formie.
- Kierunki awangardowe – takie jak dadaizm czy surrealizm – dążą do czegoś przeciwnego, do wyzwolenia literatury spod władzy rozumu, proponując zapis swobodnych skojarzeń, snów, wizji, halucynacji.
Tendencje te, obserwowane w literaturze europejskiej, miały wpływ na dorobek polskich poetów tego czasu.
- Część twórców pozostaje w kręgu oddziaływania tradycji, np. poeci Skamandra (Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz) czy Władysław Broniewski. Do tradycji będą się także odwoływać poeci, którzy debiutowali w okresie Młodej Polski – (Leopold Staff, Bolesław Leśmian).
- Inni twórcy będą wyraźnie zrywali z tradycją, jak
- futuryści (Bruno Jasieński),
- poeci Awangardy Krakowskiej (Tadeusz Peiper, Julian Przyboś),
- Józef Czechowicz
- czy tzw. żagaryści (Czesław Miłosz, Jerzy Putrament).
Wyraźny podział na takie dwie grupy jest jednak uproszczony. Czy w ogóle możliwe jest całkowite zerwanie z tradycją? Nawet jeśli forma utworu jest awangardowa, w treści mogą pojawiać się nienowe tematy czy motywy. I odwrotnie – nowoczesnym ideom towarzyszą czasem tradycyjne gatunki literackie.
Tak więc elementy tradycyjne i nowatorskie przeplatają się dzięki czemu poezja dwudziestolecia międzywojennego jest bardzo ciekawa i różnorodna.
Najczęściej odrzucane elementy tradycji:
- Realistyczne odtwarzanie rzeczywistości jest anachroniczne!
Nowa literatura powinna być dostosowana do przemian cywilizacyjnych, jej zadaniem jest kreowanie nowego świata. Poezja ma być aktem twórczym powołującym do istnienia nowy świat, a artysta ma mieć pełną swobodę tworzenia.Wiersz w kształcie telefonu czy zegarka?
Czemu nie – znajdziemy takie utwory w poezji Guillaume’a Apollinaire’a (przedstawiciela awangardy poetyckiej we Francji) czy twórczości polskich futurystów.Podporządkowaną rozumowi mimetyczność coraz częściej zastępują w poezji tej epoki swobodne, przenikające się wizje. Teoretyk Awangardy Krakowskiej Tadeusz Peiper pisze o potrzebie zerwania z realizmem:„Przenosząc pojęcia w dzielnice, do których one metrykalnie nie należą, metafora przekształca rzeczywistość doznań i przetwarza ją w nową rzeczywistość, rzeczywistość czysto poetycką.”
- Uświęcone tradycją idee i tematy są już nieaktualne.
Awangardowi artyści twierdzą, że skoro jest już nowa rzeczywistość, inne mają być tematy i motywy literackie, stąd zainteresowanie ich współczesnością i teraźniejszością.„3xM” – miasto, masa, maszyna – oto tematy nowej sztuki.
„Literatura dotychczas wielbiła kontemplację, ekstazę i sen; my chcemy wielbić ruch agresywny, gorączkową bezsenność, bieg, salto mortale, policzkowanie i uderzenie pięścią” – pisał Marinetti w swoim manifeście futurystycznym.Wtórują mu polski futurysta Bruno Jasieński: „Pochwalamy życie, które jest wiecznym mozolnym zmienianiem się – ruch, motłoch, kanalizację i Miasto”. Zamiast tematów wysokich literatura epoki proponuje zachwyt teraźniejszością,
„skok w teraz”.
Tę fascynację widać także u twórców, którzy nie odrzucają tradycji całkowicie.
A w maju
Zwykłem jeździć, szanowni panowie,
Na przedniej platformie tramwaju!
– pisze ironicznie Julian Tuwim w wierszu Do krytyków. Zamiast o ojczyźnie, walce, ideach społecznych literatura chce mówić o jeździe tramwajem czy spacerze po mieście.
- Styl wysoki, podniosły – odchodzi w przeszłość
Podobnie jak wysokie tematy. Do literatury wprowadzane są powszechnie kolokwializmy, język potoczny (dobry przykład to twórczość Tuwima). Nowatorstwo językowe poezji dwudziestolecia ma zresztą różne przejawy.- Skamandryci zwracają uwagę na muzyczność poezji (podkreślanie rytmiczności, onomatopeje, eufonia…).
- Twórcy Awangardy Krakowskiej postulują poetykę skrótu myślowego, głównym środkiem wyrazu staje się wielopoziomowa, spiętrzona metafora.
- Najbardziej rewolucyjna jest pod względem języka twórczość futurystów. Czasami ich wiersze przypominają bełkot – taki efekt dają negowanie zasad składni, ortografii i interpunkcji, zaskakujące neologizmy…
- Poeta nie jest wieszczem, jednostką stojącą ponad światem!
Nie jest też kimś odpowiedzialnym za sprawy ojczyzny – takie spojrzenie ukształtował polski romantyzm, a odzyskanie niepodległości w roku 1918 pozwoliło wreszcie z nim zerwać.
„Zrzucam z ramion płaszcz Konrada” – pisał Antoni Słonimski (Czarna wiosna), a w programowym wierszu Tuwima (Poezja) czytamy:
Nie chcę być przodownikiem,
chętnie w tłum się wcisnę,
będę Ultimus inter pares… (ostatni wśród równych).
Program Awangardy Krakowskiej mówi o poecie jako rzemieślniku, odrzucane jest natchnienie – podstawą działania twórczego jest praca.
Gdzie najłatwiej zobaczyć wpływ tradycji
- W motywach, tematach i symbolice
Poeci dwudziestolecia często wykorzystują takie utrwalone w świadomości czytelnika elementy tradycji.- Nawet słynne hasło futurystów: „ryczący automobil […] jest piękniejszy od Nike z Samotraki”, odwołuje się do tradycji poprzez przykład słynnego antycznego posągu.
- W katastroficznej twórczości żagarystów występować będą liczne odwołania do biblijnej Apokalipsy św. Jana,
- w twórczości skamandrytów pojawią się motywy romantyczne (zwłaszcza w poezji Jana Lechonia).
- W odwołaniach do konkretnych epok czy twórców
- tradycje franciszkańskie u Staffa,
- odwołania do Kochanowskiego w twórczości Tuwima (Rzecz czarnoleska),
- odwołania do liryki romantycznej w poezji Lechonia.
- W gatunkach literackich i systemach wersyfikacyjnych
Nawet futuryści, tak wyraźnie odrzucający dorobek przodków, odwoływali się:- do tradycyjnych gatunków (np. Hymn do maszyny mego ciała Czyżewskiego)
- do form wersyfikacyjnych, np. wiersza sylabotonicznego. Tego typu tradycyjność, wyrażająca się regularną strofiką i wersyfikacją, będzie charakterystyczną cechą poezji Broniewskiego, łatwo ją dostrzec także w dorobku poetów Skamandra.
Omów powstanie, skład i genezę nazwy oraz charakter grupy Skamander
Zapamiętaj!
- Awangarda (od francuskiego „avant-garde”: straż przednia) – wspólna nazwa dwudziestowiecznych ruchów artystycznych, charakteryzujących się tworzeniem programów diametralnie różnych od przyjętych norm. Awangardziści zawsze „zrywają z przeszłością”, najostrzej atakując swych poprzedników.
- Futuryzm (od łacińskiego „futurus”: przyszły) – prąd artystyczny, zapoczątkowany we Włoszech (Filippo Tommaso Marinetti) i w Rosji (Włodzimierz Majakowski). Cechuje go fascynacja przyszłością zdominowaną przez osiągnięcia cywilizacyjne, dzięki którym nastąpi przemiana – według futurystów w pełni pozytywna – i uproszczenie ludzkich potrzeb duchowych.
- Oktostych (greckie okto: osiem) – gatunek liryczny, wiersz składający się z czterech dwuwersów (Iwaszkiewicz).
- Panteizm (greckie theos: bóg) – pogląd zakładający obecność pierwiastków boskich, metafizycznych w całości świata naturalnego, utożsamiający Boga z naturą.
- Witalizm – pogląd opierający się na afirmacji życia w jego biologicznym rozumieniu, fascynacja płodnością i ruchem przyrody (Tuwim, Wierzyński).
Zobacz:
Poezja dwudziestolecia wobec rzeczywistości ówczesnej Polski