Bolesław Prus – Lalka

Lalka Bolesława Prusa.

Doktor Szuman mówił: „Stopiło się w nim dwu ludzi: romantyk sprzed roku sześćdziesiątego i pozytywista z siedemdziesiątego. (…) Tacy ludzie jak on albo wszystko naginają do siebie, albo trafiwszy na wielką przeszkodę rozbijają sobie łeb o nią”. Właśnie. Co się stało z Wokulskim: nagiął czy rozbił sobie łeb?

Tło epoki

Lalka ukazywała się w odcinkach w warszawskim „Kurierze Codziennym” (1887-1889; wydanie książkowe: 1890) w zaborze rosyjskim w czasach popowstaniowych, a więc w okresie wzmożonej cenzury (stąd np. o powstaniu styczniowym jeden z bohaterów mówi: „piwo, które do dziś dnia pijemy”). Taki sposób pisania Lalki – w odcinkach – nie pozostał bez wpływu na treść, a Prus na bieżąco nawiązywał do aktualnych wydarzeń (które można odnaleźć też w wielotomowych Kronikach) i kwestii społecznych.

Druga połowa wieku XIX; Warszawa się szybko rozwija, na ulicach mnóstwo dorożek, w sklepach, cukierniach i kawiarniach tłok; pojawia się elektryczność.

 

Tytuł

Powieść nosi tytuł „Lalka” dzięki epizodowi, w którym baronowa Krzeszowska podaje do sądu panią Stawską za kradzież porcelanowej lalki. Lalkę baronowej stłukła służąca, a lalkę Heluni Stawskiej kupiono w sklepie Wokulskiego, co zostało dowiedzione w procesie. Proces ten wplótł Prus w akcję powieści, a impulsem do tego był rzeczywisty proces o lalkę.

Prus ujawnia:

W powieści „Lalka” znajduje się rozdział poświęcony procesowi o kradzież (…). Otóż taki proces miał miejsce w Wiedniu. A ponieważ fakt ten wywołał w moim umyśle skrystalizowanie się, sklejenie całej powieści, więc przez wdzięczność użyłem wyrazu «lalka» za tytuł.

Początkowo powieść miała nosić tytuł Trzy pokolenia – co, być może, ułatwiłoby zrozumienie idei utworu. Pozostała jednak Lalka i wiele osób (w tym Świętochowski) uważało, że lalka to określenie Izabeli Łęckiej – kobiety ładnej, ale pustej.

Tytuł „Lalka” można też kojarzyć z lalkami marionetkami na wystawie w sklepie Wokulskiego; w sensie metaforycznym służą one zaprezentowaniu myśli, że człowiek jako marionetka w rękach losu.

Różnie więc można odbierać ten tytuł, ale nie należy zapominać o intencji samego autora.

.

Gatunek i kompozycja Lalki Prusa

Lalka, jak na dziewiętnastowieczny utwór przystało, jest powieścią, bo przecież wiek XIX to stulecie powieści. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że każdy z wybitnych utworów czymś szczególnym się wyróżnia, nie powiela jedynie schematów gatunku.

 

Co takiego wyjątkowego jest w dziele Prusa?

• Powieść realistyczna: dokładne określanie miejsca i czasu; dbałość o szczegóły.

• Powieść panoramiczna: kreśli dokładny obraz całego społeczeństwa na tle epoki.

• Dwugłos narracyjny: mamy typowego narratora auktorialnego (narracja auktorialna), ale pojawia się jeszcze jeden narrator: pierwszoosobowy, który ujawnia się w pamiętniku Rzeckiego. Dzięki temu wydarzenia ukazywane są z różnych punktów widzenia. Prus w ten sposób dąży do pełnej obiektywizacji zdarzeń.

• Psychologizacja bohaterów: kluczowym aspektem postaci staje się związek między ich psychiką a działaniem. Często monologi wewnętrzne bohaterów (w mowie pozornie zależnej).

• Indywidualizacja języka bohaterów.

• Rozluźnienie kompozycji poprzez wprowadzenie wielu epizodów.

• Kompozycja otwarta: niejasne są ostatnie wydarzenia i los głównego bohatera, nie wiadomo, co się stało z Wokulskim.

 

Czas i miejsce akcji

Czas akcji: marzec 1878-październik 1879.

Ale dzięki „Pamiętnikowi starego subiekta” mamy wydarzenia wspominane w retrospekcjach: 1848 (Wiosna Ludów) oraz 1863 (powstanie styczniowe).

Głównym miejscem akcji jest Warszawa, którą określa się często jako kolejnego i bardzo ważnego bohatera powieści. W tekście pojawia się wiele nazw ulic i miejsc, np.: Krakowskie Przedmieście, Nowy Świat, Karowa, Tamka, Powiśle. Powieść jest tak realistyczna, że mieszkańcy Warszawy na jednej z kamienic umieścili tablicę pamiątkową, która głosi: „Tu gdzie mieszkał Ignacy Rzecki (…)”.

Niektóre epizody przenoszą akcję do Paryża oraz Zasławia i Zasławka, a Rzecki w swoim pamiętniku powraca do wydarzeń na Węgrzech.

Stanisław Wokulski – bohater Lalki

Treść Lalki

• Główny wątek powieści – Wokulski
  Stanisław Wokulski – bogaty kupiec, właściciel sklepu galanteryjnego, wdowiec – wzbogacił się na wojnie tureckiej. Pragnie zbliżyć się do ukochanej – arystokratki Izabeli Łęckiej, dlatego uczestniczy w życiu towarzyskim jej sfery. Staje się sensacją towarzyską, szczególnie gdy zaczyna prowadzić przynoszącą dochody spółkę do handlu z Rosją. Ale Łęcka gardzi kupcem i dopiero fatalna sytuacja finansowa rodziny skłania ją do przyjęcia oświadczyn. Wokulski odkrywa jednak prawdziwe intencje narzeczonej i jej zdradę. Zrywa zaręczyny, próbuje popełnić samobójstwo, ale zostaje uratowany przez dróżnika Wysockiego. Później znika bez wieści.

• Drugi wątek – Rzecki
  Przyjaciel i współpracownik Wokulskiego, wielbiciel Bonapartego, dziwak i samotnik. Prowadzi pamiętnik, z którego poznajemy przeszłość zarówno jego, jak i Wokulskiego. Pragnie wyswatać przyjaciela ze Stawską. Jego śmierć ma charakter symboliczny – wraz z jego odejściem kończy się ostatecznie epoka romantyków.

• Wątki poboczne
  To między innymi historia Wysockiego, Ochockiego, Węgiełka, magdalenki, Stawskiej.

 

Bohaterowie Lalki

Najważniejsi:

• Stanisław Wokulski – urodził się w 1832 roku, a więc w epoce romantyzmu. Ale on łączy w sobie cechy romantyczne oraz pozytywistyczne. Patriota, powstaniec styczniowy, naukowiec, także kupiec galanteryjny, człowiek bardzo bogaty, właściciel sklepu i kamienicy, wdowiec po Minclowej. Z pochodzenia szlachcic. W powieści Prus przedstawia dzieje jego uczucia do arystokratki, panny Izabeli Łęckiej, w której jest bezgranicznie zakochany miłością ślepą i beznadziejną. Miłość ta prowadzi go do życiowej klęski. Wokulski to jeden z ciekawszych, najbardziej skomplikowanych bohaterów w polskiej literaturze.

• Izabela Łęcka – ukochana Wokulskiego. Kobieta piękna (klasyczny typ błękitnookiej blondynki). Zubożała arystokratka o zimnym sercu i wysokim mniemaniu o sobie i swojej rodzinie: panna Łęcka ma wielu zalotników, lecz mało kandydatów na męża – bo arystokratyczny majątek jej ojca jest mocno zadłużony. Dziewczyna jest egzaltowana – łatwo popada w uniesienia i zachwyt nad sobą – jej wyobraźnia odtwarza świat powieści i romansów, ją samą czyniąc główną bohaterką.

• Ignacy Rzecki – stary kawaler, subiekt Wokulskiego, trochę dziwak, postać zabawna i sympatyczna, niezbyt zaradny życiowo, lecz uosobienie pracowitości i uczciwości. Rzecki pisze pamiętnik, z którego dużo się dowiadujemy. Ma kilka namiętności: sklep, którego jest świetnym zarządcą; Stacha Wokulskiego, którego jest wiernym przyjacielem; panią Stawską, którą w tajemnicy wielbi i pragnie wydać za Stacha; ponad wszystko – Napoleona Bonapartego, który jest dla niego symbolem wodza, walki o Polskę, nadziei na wolność (którą Napoleon miał zwrócić Polakom). Sam Rzecki ma za sobą bohaterską przeszłość żołnierza – udział w Wiośnie Ludów na Węgrzech i w powstaniu styczniowym.

Inni:

• Prezesowa Zasławska – staruszka, właścicielka Zasławia, szlachetna, tolerancyjna i mądra. Przychylnie nastawiona do Wokulskiego, bo z jego stryjem łączył ją kiedyś romans, uczucie zniszczone przez nierówność klasową, przez co oboje cierpieli całe życie.

• Baronowa Krzeszowska – prawdziwe indywiduum, przykra dla otoczenia, wieczna intrygantka i plotkara, skłócona z sąsiadami, szykanuje studentów (którzy odpłacają jej pięknym za nadobne). Złośliwość jej ma swe źródło w nieszczęściu – kobieta ta straciła córeczkę. Jej mąż – baron Krzeszowski – dziwak i utracjusz, przegrywa pokaźne sumy na wyścigach konnych.

• Pani Wąsowska – samodzielna, inteligentna i piękna osóbka z temperamentem. Ona jedna (oprócz prezesowej) docenia Wokulskiego – najwyraźniej nie miałaby nic przeciwko poważniejszemu związkowi z nim, lecz orientuje się w jego uczuciach i zamiarach (epizod w Zasławiu).

• Stawska – kobieta anioł, ideał uczciwości i pracowitości. Mieszka wraz z matką i córeczką Helunią w kamienicy zakupionej przez Wokulskiego. Mąż jej przepadł za granicą, gdzie udał się po haniebnym oskarżeniu go o zabójstwo. Owa piękna chodząca dobroć narażona jest na szykany sąsiadki Krzeszowskiej zazdrosnej o dziecko (baronowa funduje jej nawet proces o lalkę, którą rzekomo miała ukraść, a którą po prostu stłukła służąca). Stawska ma jednak obrońców – to zachwycony nią Rzecki i jego przyjaciel Wokulski, którego, zdaje się, Stawska obdarza uczuciem silniejszym niż przyjaźń. Nic z tego jednak nie wynika – Wokulski pomaga jej w poszukiwaniach męża, znajduje jej porządną pracę, lecz kocha inną kobietę…

• Kazio Starski – nędzny typek arystokratyczny, były konkurent panny Izabeli, który po powrocie z zagranicy wznawia swoje zaloty, co kuzynka łaskawie aprobuje.

• Julian Ochocki – młody arystokrata, spokrewniony z Łęckimi. Zafascynowany nauką i postępem technicznym. Owładnięty marzeniem o latających maszynach, decyduje się poświęcić życie nauce i pracy badawczej.

• Geist – dziwny uczony, podobny do średniowiecznych alchemików. W swojej pracowni w Paryżu tworzy rzeczy niesamowite: metal lżejszy od powietrza. Ułamek tego kruszcu darowuje Wokulskiemu, którego pragnie namówić do współpracy.

• Subiekci Wokulskiego – Mraczewski (oryginalny typ – świetny sprzedawca, lecz wielki flirciarz – naraża się swojemu pryncypałowi zalotami do Izabeli Łęckiej) oraz Klejn i Lisiecki.

• Żydzi warszawscy – Szlangbaum, Szpigelman oraz szlachetny lekarz – doktor Szuman, który przyjaźni się z Wokulskim, ukrywa tragiczną historię miłosną swojego życia (niegdyś próbował popełnić samobójstwo po śmierci narzeczonej).

Oraz inni warszawscy arystokraci i nędzarze, zalotnicy Izabeli i klienci sklepu, studenci i robotnicy.

 

Konstrukcja powieści?

Lalka jest w pewnym sensie utworem naruszającym zasady tradycyjnej powieści pozytywistycznej, i to nie tylko poprzez nadanie światu przedstawionemu metafizycznego wymiaru, ale również dzięki specyficznej konstrukcji losów głównych postaci – Rzeckiego i Wokulskiego, które zostają określone przez dwa tak różne światopoglądy: romantyczny i pozytywistyczny.

Taka konstrukcja stwarza tym samym dwa plany czasowe w powieści: teraźniejszość i przeszłość.

• Plan pierwszy zaczyna się w momencie powrotu Wokulskiego do Warszawy z wojny rosyjsko-tureckiej.

• Plan drugi zawarty jest w Pamiętniku starego subiekta i zawiera między innymi rodowód obydwu postaci: informacje na temat udziału Rzeckiego w węgierskiej Wiośnie Ludów, a Wokulskiego w powstaniu styczniowym oraz późniejsze dzieje bohaterów.

Podział utworu na dwie płaszczyzny czasowe ma istotny wpływ na kompozycję powieści. Wbrew regułom powieści realistycznej kompozycja staje się mniej zwarta, wyraźnie się rozluźnia, wzbogacona jest ponadto licznymi, nie zawsze zakończonymi przez autora epizodami.

Kompozycja powieści jest w pewnym sensie otwarta, ale jednocześnie i zamknięta.

• Otwarta, jeśli się weźmie pod uwagę konstrukcję losów Wokulskiego, które nie zostają dopowiedziane. Nie wiadomo tak naprawdę, co się stało z bohaterem, pisarz rysuje przed czytelnikiem trzy warianty biografii – samobójcza śmierć w ruinach zamku, wyjazd do Paryża, by w pracowni Geista realizować marzenia o metalu lżejszym od powietrza, egzotyczna podróż do Indii, czytelnikowi pozostaje odpowiedzieć, która z propozycji jest najbardziej wiarygodna.

• Jeśli natomiast spojrzeć na powieść z perspektywy metafizycznej, to wyraźnie widać, że sceny zabawy Rzeckiego lalkami z wystawy nadają jej zamkniętą, klamrową formę.

Lalka ma również nieco inną niż tradycyjne powieści realistyczne narrację.

Autor wprowadził tak zwany dwugłos – dwóch narratorów, z których jeden został obdarzony wszechwiedzą, drugi natomiast przynależy do świata przedstawionego powieści – jest nim Ignacy Rzecki – drugi typ narracji znajdziemy w jego pamiętniku.

Dzięki takiej konstrukcji poszczególne wydarzenia zostają przedstawione z dwóch stron, skomentowane często w zgoła odmienny sposób, np. narrator wszechwiedzący bezpośrednio informuje czytelnika, że powodem wyjazdu Wokulskiego jest chęć zbicia fortuny, Rzecki natomiast przypisuje tej decyzji wzniosłe motywy patriotyczne, usiłuje przekonać odbiorcę o rzekomej misji bohatera. Opinie starego subiekta są często naiwne, wywołują uśmiech na twarzy odbiorcy, ale dzięki tej postaci próbuje połączyć autor obiektywizm w postrzeganiu świata z subiektywizmem. Należy również pamiętać, że narracja trzecioosobowa też nie jest do końca obiektywna, albowiem już w Lalce wprowadza autor w niektórych partiach relacji elementy mowy pozornie zależnej, gdzie narrator przekazuje wiernie tok myśli i doznań Wokulskiego, poziomem swojej świadomości zbliżając się coraz bardziej do bohatera.

Jest zatem Lalka powieścią, która z jednej strony realizuje zasady powieści realistycznej (mimesis, przyczynowo-skutkowy ciąg wydarzeń, zasada prawdopodobieństwa, poetyka detalu itd.), z drugiej zaś próbuje je przełamać, zmodyfikować zwłaszcza w sferze kompozycji i narracji.

Zapamiętaj!

• Kompozycja otwarta – to taka, którą cechują luźne związki, a nawet luki pomiędzy elementami, np. brak powiązania przyczynowo-skutkowego, niewyjaśniony finał, fragmentaryczność świata przedstawionego. Można je znaleźć już w dramacie romantycznym.

• O kompozycji klamrowej mówimy, gdy we wstępie i na końcu utworu występuje ta sama scena, motyw, podobny chwyt stylistyczny – tworzące rodzaj klamry spinającej utwór.

 

Satyra społeczna i kulturowa w Lalce

Prus potrafi być także satyrykiem. Jako pisarz i publicysta nie miał specjalnie dobrego zdania o możliwościach polskiego społeczeństwa. W Lalce znaleźć można sporo przejawów ciętego dowcipu skierowanego przeciwko ówczesnej rzeczywistości.

We fragmentach, które poznajemy dzięki narratorowi trzecioosobowemu:

• Scena licytacji domu Łęckich przynosi świetny opis rodzajowy z elementami satyry: drobne cwaniaczki proponujące lewe usługi, pazerni bogacze, pozbawiony ekonomicznej świadomości Łęcki.
• Opis księcia – doskonały satyryczny portret arystokratycznego pięknoducha, hipokryty.
• Opisy wrażenia, jakie wywiera Wokulski na paniach z towarzystwa – portret snobizmu arystokratów i ich owczego pędu do sezonowych znakomitości.
• Opisy adoratorów Izabeli – panowie Szastalski, Malborg czy Niwiński to klasyczni sfrustrowani łowcy posagów.

W pamiętniku Rzeckiego:

• Relacja z procesu pani Stawskiej – wspaniały, satyryczny i komiczny zarazem, portret obyczajów sądowych, zawierający elementy parodii mów prawniczych.
• Opisy relacji panujących w kamienicy: „wojny” studentów z Krzeszowską, ich „polowań” na służące i praczki, a także zwalczania pani Stawskiej przez baronową. Wszystko to świetna satyra obyczajowa.

Inne postacie i sytuacje komiczne

• Łęcki – opętany obsesją własnej wartości, arystokratyczny pasożyt. Do tego kompletnie naiwny i łatwowierny.
• Minclowie – śmieszni już jako „typowi” mieszczanie. Do tego toczą absurdalny konflikt „narodowościowy”: każdy z dwóch braci Minclów uważa się za przedstawiciela innego narodu.
• Baronowa Krzeszowska – typowa megiera, swoisty pierwowzór pani Dulskiej z młodopolskiego dramatu Gabrieli Zapolskiej. Jędzowata, wulgarna, histeryczna i pazerna mieszczanka, uważająca się za uosobienie damy i kobiecych cnót.
• Baron Dalski – typowy stary rogacz, oszukiwany przez młodą żonę. Postać stara jak literatura i… świat.
• Studenci z kamienicy Łęckich – specjaliści od makabrycznych dowcipów i złośliwości. Z punktu widzenia teorii literatury – typowi bohaterowie mający „rozładowywać napięcie”.

 

Matura

Zagadnienia, które mogą się pojawić:

Na czym polega nowatorstwo Prusa w Lalce?

„Lalka” jest to powieść – a więc pozycja ta należy do najpopularniejszego gatunku literackiego wieku XIX, ale Prus wprowadził do niej pewne innowacje:

• Dwugłosowa narracja
  Relację o wydarzeniach poznajemy z dwóch źródeł: od głównego, trzecioosobowego narratora, ale także z pamiętnika Rzeckiego. Jest to efektowne nowatorstwo, splot dwóch głosów daje bardzo pozytywne skutki: wydarzenia są przedstawione z dwóch punktów, stają się jeszcze prawdziwsze, poza tym pamiętnik w sposób dodatkowy charakteryzuje starego subiekta i mentalność ludzi tamtej epoki.

• Otwarta kompozycja
  Powieść realistyczna powinna być zwarta, a wszelkie jej elementy winny wynikać z siebie i wzajemnie się motywować. Prus rozluźnia nieco tę konstrukcję. By móc przedstawić życie i panoramę swojej współczesności, wprowadza wiele epizodów, nie zawsze je kończy, pomiędzy wątkami pozostawia luki, a powieść ogarnia wielką przestrzeń. By uatrakcyjnić wymowę dzieła, pozostawia niejasne zakończenie – właściwie nie wiadomo, co stało się z Wokulskim.

• Nową wartością jest także psychologizacja bohaterów
  Postacie nie tylko stają się prawdziwsze, autor ujawnia odbiorcom związek między psychiką a działaniem człowieka – złożoność czynu, a nie niepodważalną charakterystykę osoby.

Lalka jest zatem prawdziwym, panoramicznym dziełem dojrzałego realizmu, w dodatku nowatorskim w swojej epoce.

 

O jakich realistycznych wydarzeniach jest mowa w powieści Prusa?

• Stanisław Wokulski brał udział w powstaniu styczniowym i został zesłany na Syberię.

• Ignacy Rzecki również walczył w powstaniu styczniowym, ale brał też udział w Wiośnie Ludów na Węgrzech w roku 1848 razem z przyjacielem Augustem Katzem.

• Wokulski dorobił się znacznego majątku podczas wojny rosyjsko-tureckiej (1877-1878) na dostawach dla wojska.

• Mowa jest też o warszawskich szkołach: Szkole Przygotowawczej (otwartej w 1861) i Szkole Głównej (istniejącej w latach 1862–1869), do których uczęszczał Wokulski (dzięki temu można doprecyzować biografię bohatera).

 

Warstwy społeczne sportretowane w Lalce

„Lalka” jest powieścią panoramiczna, bo pokazuje niemalże wszystkie warstwy ówczesnego społeczeństwa:

• arystokrację: Izabela i jej ojciec Tomasz Łęccy, baron Dalski, baronostwo Krzeszowscy, prezesowa Zasławska, Ochocki, Starski

• inteligencję: Stawska, adwokaci, studenci, stary Mincel i jego synowie

• mieszczaństwo pochodzenia polskiego: Rzecki, Lisiecki, Mraczewski, Wokulski, Szprot, Węgrowicz

• mieszczaństwo pochodzenia żydowskiego: Szlangbaumowie, Szuman, Klejn

• biedotę: Węgiełek, magdalenka, mieszkańcy Powiśla.

 

Czym jest idealizm? Jak interpretuje to pojęcie Bolesław Prus w Lalce?

Idealizm jest pojęciem, które bardziej pasuje do epoki romantyzmu niż pozytywizmu. Jest to postawa sprzeczna wobec realizmu.

Idealista to człowiek kierujący się w postępowaniu wzniosłymi zasadami, zdolny do poświęceń dla ich realizacji, taki ktoś wyobraża sobie świat lepszym, niż on w istocie jest. Idealista to marzyciel, fanatyk idei, która przesłoniła mu realne spojrzenie na świat. Idealizm jest jednym z zagadnień wspomnianych w Lalce Prusa. Bo oto pisarz przedstawia trzy pokolenia idealistów, trzech przedstawicieli tej postawy. Są to:

• Idealista polityczny – Ignacy Rzecki. Stary subiekt był zwolennikiem bonapartyzmu. Tak wbił sobie do głowy myśl o wyzwoleniu, które przyniesie kampania wskrzeszona przez potomka cesarza, że nawet prywatne poczynania Wokulskiego pojmował jako działania spiskowe. Zagorzały bonapartysta, uczestnik walk na Węgrzech, nie przyjmował do wiadomości, że są to nierealne rojenia. W osobie i dziedzictwie Napoleona widział możliwość wyzwolenia ukochanej ojczyzny. Ostatni romantyk.

• Idealista miłości – Stanisław Wokulski. Ten rozsądny, twardy człowiek dał się opanować i obezwładnić wyobrażeniu o miłości. Uosobieniem tego uczucia, ideałem kobiety była w jego oczach panna Łęcka. Nie dostrzegał realiów, nie chciał znać prawdy o sytuacji – zatopił się w marzeniu o szczęśliwej miłości, pięknym i bogatym wnętrzu wybranki i robił wszystko, by ją zdobyć. Bohater na styku dwóch epok: romantyzmu i pozytywizmu.

• Idealista nauki – Julian Ochocki. Młody arystokrata zarażony ideą nauki, pochłonęła go magia wiedzy, nieograniczonych możliwości człowieka. Marzenie o latających maszynach, pokonaniu niedostępnych dziedzin, tajnikach wiedzy opanowało umysł tego bohatera. Ochocki próbował żyć normalnie – lecz gdy miał do wyboru spotkanie towarzyskie, romans lub pracę badawczą – wybierał tę ostatnią. Przedstawiciel nowej epoki – pozytywizmu.

O tym, jak ważny jest to temat powieści Prusa, świadczy fakt, że początkowo miała ona nosić tytuł Trzy pokolenia.

 

Wokulski – romantyk czy pozytywista?

To dyżurny temat dla Lalki. Kwestia jest rzeczywiście istotna. Wokulski jest postacią z pogranicza epok, dlatego pytanie w temacie jest trochę podchwytliwe.

Wokulski jako bohater romantyczny:

• Bierze udział w powstaniu styczniowym – poświęca zatem młodość patriotycznej walce, miłość ojczyzny jest dla niego ważną sprawą.

• Miłość do Izabeli napotyka trudności przede wszystkim ze względu na nierówność społeczną obojga. Dlatego jest to od początku romantyczna miłość, dla której przeszkodą stają się konwenanse i układy społeczne.

• Miłość do Izabeli jest uczuciem wszechogarniającym, paraliżującym umysł Wokulskiego, jedyną jego ideą – jest na tym etapie romantycznym typem kochanka na miarę Gustawa z IV części Dziadów.

• Tragiczne zakończenie miłości powoduje, że Wokulski próbuje popełnić samobójstwo. Zostaje jednak uratowany i na nowo musi podjąć trud życia.

• Niejasny, otwarty koniec – wysadzając ruiny, Wokulski mógł zginąć, ale też mógł zniknąć po to, by rozpocząć kolejny etap życia, być może jako kto inny. Tajemniczość, niejasne okoliczności „śmierci”, metamorfoza – to typowe cechy bohatera romantycznego.

Wokulski jako bohater pozytywistyczny:

• Szacunek dla nauki, pragnienie wiedzy i przyznawanie jej prymatu nad irracjonalizmem.

• Wokulski jest silną, przedsiębiorczą jednostką – po powstaniu energicznie bierze się w garść i organizuje sobie życie. Dochodzi do fortuny własną pracą i wysiłkiem.

• Wokulski stoi na granicy dwóch światów: upadającego świata arystokracji (kraina Izabeli) i „wstępującego” świata kapitalizmu (świata, do którego należy Wokulski jako bogaty kupiec). Pokrywa się to zresztą ze zderzeniem odchodzącego romantyzmu (miłość Wokulskiego) i nadchodzącego pozytywizmu (racjonalizm bohatera).

• Wokulski zajmuje się działalnością filantropijną i społeczną – zauważa nędzę biedoty, stara się jej pomóc – realizuje hasło pracy u podstaw.

Elementy romantyczne są w przypadku tego bohatera nieco odwrócone: oto, jako młody, rzuca się w wir nauki, walki powstańczej, dopiero potem następuje prywatny wątek biografii – czyli miłość. W przypadku typowego bohatera romantycznego było zazwyczaj odwrotnie.

 

Miłość w życiu Wokulskiego. Czy odegrała ona rolę konstruktywną, czy raczej destruktywną?

Negatywna rola miłości w życiu Wokulskiego

• Poświęcił swoje zainteresowania naukowe i marzenia dla zdobywania majątku w celu zaimponowania wybrance.
• Odsunął się od interesów w sklepie.
• Poniżał się w kontaktach z arystokracją.
• Próbował popełnić samobójstwo.

Pozytywna rola miłości w życiu Wokulskiego

• Aby zdobyć miłość Izabeli, wyjechał do Bułgarii i zbił ogromny majątek.
• Zaczął wspierać akcje charytatywne.
• Nauczył się angielskiego.

Postanowienia Wokulskiego w celu zdobycia Izabeli:

• Nie być kupcem albo być bardzo bogatym kupcem.
• Być co najmniej szlachcicem i mieć stosunki w sferach arystokratycznych.
• Nade wszystko zaś posiadać dużo pieniędzy.

Wynika z tego, że bohater chyba zdawał sobie sprawę, co jest ważne dla Izabeli i że nie liczą się dla niej same uczucia.

 

Dzieje Stanisława Wokulskiego – głównego bohatera Lalki Bolesława Prusa

Wokulski występuje w powieści jako bogaty kupiec galanteryjny. Przeszłość tej postaci wskazuje jednak, że pan Stanisław nie zawsze opływał w dostatki. Pochodził ze zubożałej szlachty i od zawsze ciężko pracował.

• Jako młody chłopak (rok 1860) pracował w roli subiekta w kawiarni Hopfera, służył gościom i znosił rozmaite upokorzenia. Zdecydował się kształcić, wstąpił do Szkoły Przygotowawczej, zdał egzamin do Szkoły Głównej, co wzbudziło sensację w Warszawie: subiekt, który chce studiować – to nie mieściło się w głowie! W 1863 roku Wokulski przerwał naukę, by wziąć udział w powstaniu, po jego klęsce zaś znalazł się aż koło Irkucka.

• Powrócił do Warszawy (1870), został subiektem w sklepie u Mincla. Po śmierci Mincla Wokulski ożenił się z zakochaną w nim, lecz niekochaną przez niego wdową. Dzięki niemu sklep zaczął jeszcze lepiej prosperować. Po śmierci żony (ok. roku 1875) Wokulski zostawił sklep pod opieką Rzeckiego, sam zaś ruszył na Bałkany i tam w czasie wojny dorobił się ogromnej fortuny na dostawach wojskowych.

• Pojedynkował się o honor Izabeli z Krzeszowskim, uczył się dla niej angielskiego, panna zapragnęła uznania dla włoskiego artysty – Wokulski zorganizował klakierów, kwiaty, prezenty. Sam się dziwił swojej miłosnej głupocie. Kilkakrotnie przeżywał zwątpienia (np. po koncercie, gdy ujrzał zachwyt panny Izabeli napuszonym skrzypkiem). Wyjechał do Paryża, lecz wrócił. Nie mógł uwolnić się od tej miłości. Przybył do Zasławka, gdzie spotkał pannę Izabelę – ta z kolei dała mu pewne nadzieje… Oczywiście, w oczach Izabeli Wokulski był pariasem o czerwonych rękach. Jakikolwiek związek z człowiekiem tak niskiego stanu nie byłby możliwy, lecz stopniowo, w związku z fatalnym stanem finansowym Łęckich, stawał się realny.

• Mimo że wątek „polowania” na Łęcką był dominujący, prowadził też Wokulski inną działalność, zwłaszcza w chwilach opamiętania. Pomagał nędzarzom (rodzinie Wysockiego, Węgiełkowi), Stawskiej, interesował się osiągnięciami naukowymi Geista. Wbrew nadziejom i marzeniom Rzeckiego nie wiódł konspiracyjnej działalności patriotycznej, lecz widział (nawet sam odczuwał) śmieszność podziałów społecznych, ich niesprawiedliwość i złe skutki.

• Kiedy panna Izabela zgodziła się zostać jego żoną, Wokulski był szczęśliwy. Otrzeźwienie przyniosła mu podróż koleją wraz z „przyjacielem” Kaziem Starskim. Izabela rozmawiała z tym panem po angielsku – nieświadoma, że jej narzeczony nauczył się tego języka. Wokulski usłyszał najpierw parę niemiłych słów na swój temat, potem zaś wyszło na jaw, że pannę ze Starskim łączą stosunki zgoła „nadprzyjacielskie”… Na domiar złego wcześniej wśród miłosnych igraszek zgubiła cenny dar Wokulskiego – metal lżejszy od powietrza. Świat zwalił się Wokulskiemu na głowę. Wysiadł z pociągu, zerwał zaręczyny. Próbował popełnić samobójstwo, lecz uratował go Wysocki. Całą historię zakończył Wokulski w sposób tajemniczy. Udał się do ruin zamku koło Zasławia i tam wysadził mury w powietrze. Czy sam również zginął – nie wiadomo.

Koncepcje co do dalszych losów ­bohatera

• Wokulski zginął – popełnił samobójstwo w ruinach zamku.
• Wokulski wyjechał do Paryża, do Geista, by zamknąć się w jego pracowni, wspierać go swoimi pieniędzmi i poświęcić życie nauce.
• Wokulski wyjechał w wielką podróż do Indii, Chin i Ameryki.
• Być może, powróci, skieruje swoje uczucia w stronę pani Stawskiej lub Wąsowskiej, być może, nie wróci nigdy. Po jego zniknięciu nawet panna Izabela zrozumiała, co straciła, pojęła teraz, że obdarzała Wokulskiego uczuciem.

 

Warszawa w Lalce

Warszawa przedstawiona jest w sposób realistyczny. Na podstawie powieści Prusa możemy odtworzyć mapę stolicy z końca lat 70. XIX stulecia. Co więcej, możemy zidentyfikować miejsca opisane przez Prusa, miejsca, w których przebywali i mieszkali fikcyjni bohaterowie powieści. Wiemy, że Wokulski mieszkał na Krakowskim Przedmieściu pod numerem czwartym, obok Pałacu Staszica, jego nowy sklep mieścił się pod numerem siódmym, tam, gdzie obecnie znajduje się Księgarnia Prusa. Opisana przez pisarza wielkanocna kwesta miała miejsce w kościele Karmelitów, kamienica Łęckich była przy Kruczej 26. Przemierzając starą Warszawę krok po kroku, odkrywamy przestrzeń Lalki.

Miasto to nie tylko zabudowania. Dzieli się ono na różne sfery. Alejami Ujazdowskimi mkną powozy arystokracji, bogaci państwo wybierają się też na spacery do Łazienek i wieczorne przedstawienia do teatru. Na Powiślu, na śmietnikach i w nędznych budach żyje biedota. Kupcy mają swoje sklepy i mieszkania przy Krakowskim Przedmieściu. Zubożała szlachta i studenci wynajmują mieszkania w kamienicach należących do arystokracji i mieszczaństwa.

Sposób, w jaki Bolesław Prus kreśli w Lalce obraz Warszawy II połowy XIX wieku:

• miasto, w którym rozgrywa się akcja powieści, nie jest tylko tłem, lecz autonomicznym bohaterem
• niezwykły pietyzm i dbałość o szczegóły opisów Prusa
• dualizm miasta: Warszawa bogatych i Warszawa biednych (część opisów dotyczy przestrzeni fasadowo-reprezentacyjnej, a część biednego Powiśla i Nalewek)
• struktura miasta jest odbiciem struktury społeczeństwa
• nawiązanie do stwierdzenia Stendhala, że powieść to zwierciadło przechadzające się po gościńcu; można powiedzieć, że powieściowe zwierciadło przechadza się po Warszawie
• charakterystyczne miejsca, które opisuje Prus: Krakowskie Przedmieście, Miodowa, Powiśle… (możesz podać przykład pamiątkowej tablicy wmurowanej w ścianę realnej kamienicy, w której mieszkał powieściowy Ignacy Rzecki – postać przecież fikcyjna)
• inne dziewiętnastowieczne powieści, w których miasto jest jednym z bohaterów, np.: Ojciec Goriot Balzaka (Paryż), Zbrodnia i kara Dostojewskiego (Petersburg).
• realizm opisów
• Warszawa była ukochanym miastem Prusa, osadzał w niej również akcję innych swoich utworów (np. „Emancypantek”), ale nigdzie nie pełni ona tak w ważnej roli jak w Lalce.

Lalka Bolesława Prusa jako zwierciadło ­Warszawy drugiej połowy XIX wieku

Jakie mają znaczenie dla interpretacji utworu dwie sceny zabawy lalkami?

• Bohater scen: Ignacy Rzecki.

• Dwie sceny zabawy lalkami pojawiają się na początku i na końcu powieści, stanowią więc swoistą klamrę kompozycyjną utworu.

• Zabawki przedstawione w scenach stają się miniaturą świata przedstawionego w powieści i obrazują w symboliczny sposób prawa i zasady rządzące w środowisku arystokracji (teatralność tego świata, konwenanse i przewidywalność zachowań).

• Ilustrują skrótowo przebieg całej fabuły: pierwsza ze scen ją zapowiada, a druga zapowiada finał (Wokulski jako cwałujący akrobata, tancerze jako arystokracja, w drugiej scenie dżokej przewraca się o tancerzy).

• Filozoficzny wymiar scen: powieść stawia pytanie o to, co rządzi ludzkim życiem, jaki jest człowiek, czym jest życie.

• Świat ludzki przypomina do złudzenia świat lalek – ludzie to tylko marionetki pociągane przez kogoś za sznurki (można odwołać się do innych realizacji motywu świata jako teatru w literaturze: fraszka Człowiek Boże igrzysko Kochanowskiego i Makbet oraz Hamlet Szekspira).

• Lalki w powieści pojawiają się jeszcze przy okazji procesu o lalkę między baronową Krzeszowską a panią Stawską.

 

Jaką funkcję pełni pamiętnik Rzeckiego w utworze?

• Ignacy Rzecki – przyjaciel i współpracownik Wokulskiego, samotnik i dziwak, prowadzi pamiętnik.

• Stosunek Rzeckiego do Wokulskiego: wielka przyjaźń, przywiązanie, wierność. Troszczy się o niego, zamartwia jego postępowaniem, życzy mu jak najlepiej, pragnie, aby związał się z ideałem kobiety: Stawską, mimo że sam żywi do niej uczucie.

• Pamiętnik pozwala włączyć do treści książki wydarzenia z przedakcji.

• Rzecki opisuje biografię swoją i Wokulskiego.

• Poznajemy punkt widzenia Rzeckiego na powieściowe wydarzenia (czasem interpretuje je błędnie).

• Podwójna narracja w „Lalce”: auktorialna, wszechwidzący narrator w głównych partiach książki i pierwszoosobowy narrator w pamiętniku.

• Dzięki wielu punktom widzenia Prus uzyskał obiektywizację zdarzeń, np. miłość Wokulskiego do Izabeli komentują między innymi: sam Wokulski, Izabela, Rzecki i Szuman.

 

Matura

Lalka Bolesława Prusa jako jedna z największych polskich powieści stanowi olbrzymie źródło tematów.

A najważniejsze to:

• miasto
• Warszawa końca XIX wieku
• miłość
• Żydzi
• kobieta
• kariera
• bohater romantyczny
• realizm
• mężczyzna
• pieniądz
• przyjaźń
• pamiętnik
• ludzka egzystencja
• problemy społeczne

 

Zapamiętaj pojęcia

• Narracja auktorialna – narrator jest ukryty, nie uczestniczy w świecie przedstawionym, zachowuje dystans do niego, co pozwala mu interpretować go oraz oceniać, a także wprowadzać informacje na temat wydarzeń poprzedzających właściwy bieg wypadków.

• Idealizm – postawa ludzi, którzy patrzą na świat przez pryzmat swoich ideałów, przedstawiają sobie świat lepszym niż jest on w rzeczywistości. Idealista – to człowiek, który kieruje się wzniosłymi zasadami (ideami), jest zdolny do poświęceń dla ich realizacji, jest marzycielem. Bolesław Prus w Lalce przedstawia trzy typy idealistów:
  • Rzecki – idealista polityczny,
  • Ochocki – idealista naukowy,
  • Wokulski – idealista miłości.

Autor

Bolesław Prus to pseudonim Aleksandra Głowackiego, który w ten sposób podpisywał swoje teksty literackie i dziennikarskie oraz słynne kroniki. Urodził się w 1847 roku w Hrubieszowie. Szybko został sierotą. Zaopiekowała się nim rodzina.

Gdy wybuchło powstanie styczniowe, Głowacki uciekł ze szkoły i dołączył do oddziału powstańczego. W potyczce pod Białką 1 września 1863 roku odniósł ranę karku, a do tego proch strzelniczy osmalił mu oczy. Za udział w powstaniu spędził kilka miesięcy w więzieniu oraz pozbawiono go tytułu szlacheckiego (niska kara związana była z interwencjami rodziny i młodym wiekiem Głowackiego).

Większość jego życia upłynęła w Warszawie. Tu studiował w Szkole Głównej na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym (nie ukończył nauki, a taki sam epizod biografii podarował swojemu bohaterowi Wokulskiemu). Potem pracował jako korepetytor i robotnik, a wreszcie rozpoczął współpracę z warszawskimi czasopismami, do których pisywał słynne Kroniki (ponad 20 lat!), felietony i powieści w odcinkach. Mocno zaangażował się w działalność społeczną i często czynił to tematem swoich artykułów. Zmarł w 1912 roku. Pochowany na Powązkach; na jego grobie wykuto napis: „Serce serc”.

Utwory Prusa, które trzeba znać i kojarzyć, to prócz Lalki: Faraon, Emancypantki, Placówka oraz nowele: Michałko, Katarynka, Kamizelka i Powracająca fala.

 

Zobacz:

 

Tematyka Lalki Prusa

Miasto, miłość, los – trzy przestrzenie w Lalce Bolesław Prusa

Jakie warstwy znaczeniowe Lalki możesz wymienić?

Obraz świata i człowieka w Lalce Prusa

Izabela Łęcka – bohaterka Lalki

 

W świecie lalek Bolesława Prusa, czyli topos teatru świata w Lalce Bolesława Prusa.

Uzasadnij, że Lalka jest powieścią o klęsce dwóch ideologii

Lalka Bolesława Prusa jako powieść metafizyczna

Lalka Bolesława Prusa – matura

 

Bohaterowie Lalki Bolesława Prusa

 

65. Wyjaśnij, dlaczego w odniesieniu do Lalki Bolesława Prusa mówi się o trzech pokoleniach idealistów.

W jaki sposób i przez kogo realizowany jest w Lalce program pozytywistów?

 

Lalka Prusa – praca domowa

O jakich wartościach dyskutuje w Lalce Prus?

Lalka Prusa – praca domowa