HISTORIA
ukaz – w Rosji carskiej akty prawne wydawane przez monarchę; formę ukazu miała np. reforma uwłaszczeniowa z 1961 r.; Układ Warszawski – sojusz o charakterze polityczno-wojskowym powołany 14.05.1955 r. w Warszawie przez państwa bloku komunistycznego: Albanię, Bułgarię, Węgry, NRD, Polskę, Rumunię, Czechosłowację i ZSRR; oficjalnie – „wielostronny układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej”; propaganda wyjaśniała, że powstanie UW stanowiło odpowiedź państw socjalistycznych na przystąpienie Niemiec Zachodnich (RFN) do NATO;
taboryci – radykalny odłam husytów, dążący nie tylko do reform religijnych, ale i społecznych; przywódcą grupy był sławny wódz Jan Żiżka; nazwa pochodzi od ich „stolicy” – miasteczka Tabor; targowica – popularne określenie, synonim zdrady narodowej, pochodzące od konfederacji targowickiej, zawiązanej w miasteczku Targowica w kwietniu 1792, przez konserwatywnych przeciwników Konstytucji 3 Maja; targowiczanie wezwali na pomoc Rosję, potem przejęli władzę wysługując się Katarzynie II; główni przywódcy: Ksawery Branicki, Seweryn
samodzierżawie (samowładztwo) – określenie systemu sprawowania władzy politycznej w Rosji carskiej, praktycznie do czasu reform konstytucyjnych w latach 1906-07, charakteryzujący się nieograniczonymi kompetencjami administracji, organów wykonawczych z monarchą – carem na czele; w Rosji nie występowały między połową XVII w a początkiem XX stulecia żadne organy kontrolujące aparat wykonawczy, co dawało mu prawo stosowania przymusu, represji i paraliżowania jakiejkolwiek opozycji; samostanowienie (samookreślenie) narodów – jedna z podstawowych zasad prawa międzynarodowego
rabacja – antyfeudalne wystąpienie chłopów galicyjskich w lutym i marcu 1846 r., skierowane bezpośrednio przeciwko powstaniu krakowskiemu, o szlacheckim, głównie w Galicji, charakterze; r. inspirowała administracja austriacka (gubernator Stadion); objęła głównie Tarnowskie i Rzeszowskie; przywódcą był pochodzący ze wsi Smarzewice, Jakub Szela; po stłumieniu powstania chłopi przestali być potrzebni i ten ruch został spacyfikowany; racja stanu – nadrzędny interes państwa, rozumiany jako dobro wspólne wszystkich obywateli i politycznych formacji; nie
quadrivium – stopień wyższy tzw. 7 sztuk wyzwolonych nauczanych w średniowiecznych szkołach; w skład wchodziły: retoryka, dialektyka, astronomia, muzyka; sztukami wyzwolonymi nazywa–no w starożytności te umiejętności, które powinien posiadać człowiek wolny, aby odróżniać się od niewolnika; quorum – minimalna liczba obecnych członków kolegialnego organu władzy, konieczna do uznania, że dany organ może podejmować wiążące prawne decyzje; w polskim sejmie i senacie wynosi 1/2 ogółu posłów; Q quadrivium –
„pacta conventa” – w Polsce przedrozbiorowej umowa publiczno-prawna szlachty z królem-elektem (nowo obranym), od czasu 1. wolnej elekcji w 1573 r., były to osobiste zobowiązania elekta w kwestiach finansowych, politycznych, dyplomatycznych; pacyfikacja – uśmierzenie buntu, powstania poprzez użycie siły zbrojnej, ale też w innym kontekście uspokojenie, ustabilizowanie sytuacji poprzez dyplomatyczne układy, negocjacje, np. sławna pacyfikacja augsburska z 1555 r., która położyła kres wojnom religijnym w Niemczech w XVI w., ustalająca
obediencja – bezwzględne posłuszeństwo przełożonym; w Kościele katolickim obowiązkowa przysięga składana podczas święceń np. duchowni biskupom, ci zaś papieżowi: obstrukcja – celowe opóźnianie, hamowanie przebiegu danej sprawy, np. w parlamencie swoista metoda uprawiania polityki (walki politycznej) np. długie przemówienia, zmiana tematu obrad, nieobecność w celu niedopuszczenia do quorum; obszarnicy – określenie posiadaczy wielkiej własności ziemskiej, które w epoce kapitalizmu wyparło pojęcie ziemiaństwa; obszarnik mógł, ale też nie musiał wywodzić się
nacjonalizm – ideologia oraz postawa społeczno-polityczna stawiająca interesy własnego narodu na pierwszym miejscu, nawet ponad inne wartości ogólnospołeczne; w swej skrajnej postaci zakłada podporządkowanie innych narodów własnemu, nietolerancję i ksenofobię wobec innych narodów; NAFTA – Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu, porozumienie gospodarcze zawarte 2.12.1992 r. przez USA, Kanadę i Meksyk w celu liberalizacji wzajemnych obrotów handlowych (org. North American Free Trade Agreement); namiestnik – pełnomocny przedstawiciel z odpowiednimi uprawnieniami władcy (monarchy)
maccartyzm – określano tak zjawisko kampanii podejrzeń, swoistej szpiegomanii rozpętanej w USA wobec osób o prawdziwych bądź rzekomych sympatiach lewicowych ze świata polityki i kultury w pierwszej gorącej fazie zimnej wojny, nazwa pochodzi od senatora McCarthy’ego, patologicznego antykomunisty, który rozpętał tę histerię pomówień, oskarżeń, czasem i oszczerstw; lata 1950-54 to apogeum tej kampanii, której ofiarą padło wielu wybitnych intelektualistów; miała ona pewne racjonalne podłoże w penetracji USA przez radzieckie służby
łagry – obozy pracy przymusowej, de facto koncentracyjne w ZSRR, ich rozgałęziony system zwano „Archipelagiem Gułag”; łan – też włóka, w okresie przedrozbiorowym podstawowa miara i jednostka powierzchni rolniczej; za kryterium przyjmowano ilość wysiewu i pracy rolnika; łan uważano za obszar wystarczający dla osadnika w okresie kolonizacji (prawo polskie bądź niemieckie); stał się kryterium określania wysokości świadczeń feudalnych; występowały różne jego odmiany, liczył od 17 do 26 hektarów; ława –
laicyzacja – proces zeświecczenia życia społecznego, kulturalnego, politycznego, czyli różnych sfer życia publicznego, wyzwolenia go spod wpływu religii i organizacji kościelnych; Landtag – zgromadzenia stanowe w poszczególnych krajach niemieckich od XIII w. (w Meklemburgii utrzymało się aż do XX w.), a później dwuizbowe sejmy krajowe zlikwidowane w 1934 r.; obecnie parlamenty związkowe w Niemczech i Austrii; lauda – nazwa uchwał ziemskich sejmików; legat – w starożytnym Rzymie poseł do obcego
kadeci – (1) dosłownie to uczniowie szkoły wojskowej; (2) w Rosji carskiej powstała w 1906 r. partia konstytucyjnych demokratów (skrót kadeci), klasyczne ugrupowanie burżuazyjno-demokratyczne domagające się ograniczonych reform społeczno-politycznych i położenia kresu absolutyzmowi monarszemu; kadisz – tradycyjna żydowska modlitwa za zmarłych; często pojęcie to używane jest w zestawieniu z holocaustem; kahał – żydowska gmina wyznaniowa i jej zarząd; kalif – po śmierci Mahometa, tytuł następcy zmarłego proroka, przywódcy świeckiego i
Jadźwingowie lub Jaćwież – lud pochodzenia bałtyckiego zamieszkujący obszary między Biebrzą, Niemnem, rzeką Łęg a jeziorami Mamry i Śniardwy; liczebnie niewielki, wytępiony u schyłku XIII w. wspólnie przez Polaków i Krzyżaków; umowną stolicą był gród Szurpiły k. Suwałk. jakobini (i jakobinizm) – ugrupowanie polityczne we Francji podczas rewolucji francuskiej (1789-99) reprezentujące radykalną inteligencję, drobną i średnią burżuazję z Robespierrem na czele; cechowało się daleko posuniętym radykalizmem społecznym, choć dalekie było
ideologia – system idei, przekonań odwołujących się do określonego systemu wartości, który wpływa na życie polityczne, posiada sympatyków skupionych wokół osób, partii czy ruchów społeczno-politycznych; idy marcowe – w starożytnym Rzymie najczęściej 13. lub 15. dzień miesiąca w obowiązującym tam kalendarzu; w idy marcowe (15.03.44 r. p.n.e.) zamordowano Cezara; termin ten wszedł tym samym do legendy; Cezar został zasztyletowany na posiedzeniu senatu, na które został zaproszony; immunitet – nietykalność osobista
hagana – tajna żydowska organizacja wojskowa założona w Palestynie 1920 r., która po utworzeniu państwa żydowskiego stała się trzonem jego armii (1948); hagiografia – gatunek literatury chrześcijańskiej specjalizujący się w żywotach świętych; potocznie określa się tak bezkrytyczną biografię w celu stworzenia pozytywnego wizerunku osoby opisywanej; biografia ta może dotyczyć zarówno osoby żyjącej lub zmarłej, symbolizująca żywotną ideę czy ruch społeczno-polityczny; Hakata – potoczna nazwa niemieckiej organizacji nacjonalistycznej powołanej w celu
gabinet – zwyczajowa, popularna nazwa rządu; gallikanizm – koncepcja religijno-polityczna we Francji zrodzona w XIV w. postulująca niezależność, bądź szeroką autonomię Kościoła francuskiego w stosunku do papiestwa; uprawnienia papieskie w części miały zostać scedowane na rzecz władz państwowych; w okresie absolutyzmu urosła koncepcja gallikanizmu do roli oficjalnej doktryny; gandyzm – doktryna społeczno-polityczna stworzona przez Gandhiego, przywódcę ruchu narodowowyzwoleńczego w Indiach, wyrzekająca się pomocy w walce politycznej, zakładająca oparcie na niewzruszonych
falanga – (1) w starożytnej Grecji określenie taktycznego szyku bojowego ciężkozbrojnej piechoty; (2) hiszpańska partia faszystowska powstała w 1933 r. i podczas wojny domowej 1936-38., popierająca Franco;(3) w Polsce ONR (Obóz Narodowo-Radykalny). Falanga był ekstremistycznym odłamem endecji powstałym w 1934 (lider – Bolesław Piasecki), funkcjonował głównie w środowiskach młodej inteligencji; (4) to też nazwa utopijnej wspólnoty spółdzielczej, w której miało mieszkać i pracować ok. 1600 ludzi w osiedlu (bloku?) zwanym
edykt – nazwa rozporządzenia mającego oficjalny charakter; najważniejsze e. zostały wydane w starożytnym Rzymie – ustalały ogólne przepisy i normy; we Francji do 1789 r. były to ustawy królewskie, dotyczące jednej określonej sprawy; znane e. to: edykt mediolański z 313 r. dający chrześcijanom swobodę kultu, e. nantejski z 1598 r. kończący wojny religijne we Francji – zapewniał hugenotom swobodę kultu i pewien zakres autonomii politycznej; EFTA – Europejskie Stowarzyszenie Wolnego
„Dagome iudex” – ostatni akt prawny wydany przez Mieszka I powierzający państwo stolicy apostolskiej czyli papieżowi, wydany koło roku 992; dalajlama – zwierzchnik duchowny lamaizmu, czyli tybetańskiej odmiany buddyzmu; historyczną siedzibą był pałac Potala w Lhasie; po pacyfikacji po–wstania antychińskiego w 1959 r., dalajlama wyemigrował do Indii; decentralizacja – oznacza oddanie części władzy przez polityczne centrum, ośrodkom regionalnym, które zyskują na swobodzie działania mając większe kompetencje i możliwości działania; jest
caudillo – tytuł przywódców wojskowych w Hiszpanii do XV w. i w krajach Ameryki Łacińskiej w XIX w., używał go gen. Franco, przywódca rebeliantów w okresie wojny domowej 1936-39, a potem w czasie swych rządów, utożsamiany z hiszpańską odmianą faszystowskiego przywódcy; cech – stowarzyszenie rzemieślników miejskich, jednej lub kilku pokrewnych specjalności, mające na celu obronę interesów członków, podniesienie ich poziomu kulturalnego i życiowego; powstały w średniowieczu (od X w.), stopniowo
