JAK ODPOWIADAĆ Z POLSKIEGO
Johanna Wolfganga Goethego należy do niemieckich klasyków. Oto jeszcze jeden paradoks literatury: pisarz klasyczny, żyjący w wieku XVIII, wykształcony, wręcz uczony – został ojcem romantyzmu. Nic dziwnego – jest przecież twórcą Wertera i Fausta. Żył długo – a czy szczęśliwie? Goethe miał kilka kobiet swojego życia – uczucie do nich wyczytać można z jego listów i wierszy miłosnych. Pierwsza miłość poety miała na imię Małgorzata (tak też nazwał bohaterkę Fausta), z kolei miał chyba pisarz słabość
W historyczno-literackim łańcuchu epok po oświeceniu następuje romantyzm. Epoka rzeczywiście inna. Powstrzymajmy się od ocen – nie „lepsza, ciekawsza, wartościowsza”, lecz odmienna w swojej filozofii, rozumieniu świata i poszukiwaniu prawd o nim. Oświecenie za symbol swój przyjęło światło – a zatem jasność – wszystko w sztuce tej epoki odbywa się w pełnym blasku. Nawet literatura obiera sobie za czas wydarzeń dzień – trudno tam znaleźć akcję, która miałaby miejsce nocą. Co innego romantyzm – ta epoka
Czym jest romantyzm? Romantyzm to prąd umysłowy i literacki dominujący w Europie od lat 90. XVIII w. do lat 40. XIX wieku, w niektórych krajach nieco dłużej. Najczęściej nazwy romantyzm używamy dla określenia okresu w historii literatury, którego granice w zależności od kraju wyznaczają inne daty i fakty. W przypadku literatury polskiej za rozpoczęcie romantyzmu przyjmuje się najczęściej 1822 r. – pierwsze wydanie Ballad i romansów Adama Mickiewicza, a za koniec epoki rok 1864 – upadek powstania styczniowego. Znacznie
Pierwszym ośrodkiem, mecenatem sztuki i architektury będzie dwór króla Stanisława Augusta, a najściślej z nim związany okaże się nurt klasyczny, ale nie tylko. W malarstwie ważne są portrety – np. portrety królewskie pędzla Bacciarellego, również pewne alegorie: np. Portret Stanisława Augusta z klepsydrą. Dzięki portretom znamy oblicza wszystkich ważnych ludzi oświecenia: Krasickiego, Bogusławskiego, Naruszewicza itd. Malowano też sceny historyczne – warto zapamiętać próbę Franciszka Smuglewicza, który chciał namalować cykl – Ilustracji do Historii narodu polskiego
Zacząć należy od rozprawy przypisywanej Stanisławowi Leszczyńskiemu, pt. Głos wolny, wolność ubezpieczający. Utwór był rozprawą nawołującą do reform społecznych i politycznych (np. zamiany pańszczyzny na czynsz). Działania następne to: publicystyka Stanisława Konarskiego i jego Collegium Nobilium, założenie Szkoły Rycerskiej, rozwój prasy (Monitor, Gazeta Narodowa i Obca), działalność Kuźnicy Kołłątajowskiej, obiady czwartkowe, powstanie Teatru Narodowego, powstanie Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych piśmiennictwo Stanisława Staszica: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego i Przestrogi dla Polski
Stanisław Konarski Działał we wczesnej fazie oświecenia, jeszcze w czasach saskich i możemy nazwać go pierwszym oświeceniowym reformatorem szkolnictwa. Był pijarem, wiele studiował za granicą, pragnął zreformować polskie prawo i oświatę. Wiele zrobił w tym kierunku: w dziedzinie praw opracował Volumina legum (zbiór praw polskich), w dziedzinie oświaty – zakłada nowoczesną szkołę Collegium Nobilium – wzór szkół rycerskich. Szkoła siedemnastowieczna: wykładowy język – łacina scholastyka i religia jako przedmioty wiodące upośledzenie nauk ścisłych pamięciowy model przyswajania wiedzy
Można by stwierdzić, że były to gatunki użytkowe, takie, w których łatwo było pouczać publiczność, ukazać i ośmieszyć wady społeczne, postulować reformy – zwłaszcza w klasycznym nurcie literatury. Modna była w tej epoce satyra – dowodem twórczość Adama Naruszewicza i Ignacego Krasickiego, który rozpropagował także bajki. Nośna ideowo jest komedia polityczna (Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła) i komedia obyczajowa (Franciszek Zabłocki Fircyk w zalotach). Ignacy Krasicki wskrzesił poemat heroikomiczny (Monachomachia) i napisał pierwszą powieść nowożytną – (Mikołaja
Choć głównym ośrodkiem kulturalnym była Warszawa i dwór królewski, choć najważniejszym i najbardziej doniosłym prądem był klasycyzm – epoka oświecenia była dość różnorodna. Mówi się o jej trójstylowości (klasycyzm, sentymentalizm i rokoko), oprócz dominujących postaw racjonalnych, spotkamy i mistyków, i libertynów… Oświecenie polskie można zobrazować następująco: Klasycyzm Warszawa, dwór królewski, król Stanisław August Poniatowski Reformatorzy publicyści: Stanisław Staszic Hugo Kołłątaj Franciszek Salezy Jezierski Pisarze: Adam Naruszewicz Ignacy Krasicki Julian Ursyn Niemcewicz Teatr: Franciszek Zabłocki Wojciech Bogusławski
Rodzaje i budowa satyr Satyra jest to utwór literacki, który ośmiesza lub piętnuje wady ludzi, obyczaje, charaktery, postawy światopoglądowe i orientacje polityczne, sposoby zachowań i mówienia itp. Satyra nie musi ukazywać sposobu napraw, podawać „lekarstwa” – jest ona po to, by negować, ośmieszać i pouczać. Zwykło się mówić, że satyra przedstawia rzeczywistość w krzywym zwierciadle, zdeformowaną przez komiczne wyolbrzymienie lub pomniejszenie. W szerokim zakresie wykorzystuje chwyty karykatury i groteski. Za kolebkę satyry uznaje się literaturę rzymską.
Wad tych wymienia i potępia poeta wcale nie tak mało. W tytułach kilku tylko „podręcznikowych” satyr ukryta jest gorycz: Świat zepsuty, Pijaństwo, Żona modna. Co oznacza pijaństwo, wie każdy. Prócz tego z rozmowy bohaterów satyry wyziera: kłótliwość, bezmyślność, czcze gadulstwo zamiast jakiegokolwiek działania na rzecz kraju. Ogromnie pesymistyczną wymowę ma satyra pt. Świat zepsuty. Głosi upadek cnoty, prawa i prawdy w społeczeństwie Polaków współczesnych Krasickiemu. Oto szerzą się same matactwa i łgarstwa, herezje, upadek obyczajów, chciwość
Co się dzieje w świecie bajek Krasickiego? Różnice i podobieństwa pomiędzy bajkami La Fontaine’a i Krasickiego. Cechy bajek Krasickiego Świat przedstawiony jest miniaturą rzeczywistego. Dzieje się tak za sprawą skrótu, redukcji opisu, kondensacji znaczeń. Osoby, zdarzenia zestawiane są kontrastowo (wilk – owca, szczur – kot itd.). Postacie i sceny bywają alegoryczne, tzn. są jasnymi dla wszystkich, powszechnie odczytywanymi symbolami np.: lis = chytrość, klatka = niewola, paw = pycha itd. Występują
Klasycyzm – prąd najważniejszy, najbardziej nośny znaczeniowo i zgodny z filozoficzną ideologią epoki. Klasycyzm polskiego oświecenia tworzy literaturę zaangażowaną w sprawy kraju, przypisuje poezji cele utylitarne (użytkowe), wraca do ideałów starożytnych. Modne gatunki tego nurtu to: bajka, satyra, komedia, poemat heroikomiczny. Modne są też klasyczne ideały, takie jak: jasność, harmonia, prostota, kunszt języka. W tym nurcie narodzą się też: powieść nowożytna i takie formy publicystyczne jak: esej czy felieton. Reprezentanci:
Trzeba nadmienić, że powieść, o której mowa, pojawiła się w r. 1761 i zyskała sobie szaloną popularność, była rozchwytywana i drogo płacono za jej wypożyczenie. Jej autor – Jan Jakub Rousseau to twórca sentymentalizmu, a treść utworu dotyczy wdzięcznego tematu miłości. Zauważmy analogię do starej, średniowiecznej historii Heloizy i Abelarda – słynnego romansu uczennicy i nauczyciela… Tu jednak mamy do czynienia z nową Heloizą, i choć także parę zakochanych stanowi
Rokoko Filozoficzne uzasadnienie prąd ten znalazł w epikureizmie, nastawionym na brak zmartwień, na przyjemność, a jego zaleceniami estetycznymi stały się: wdzięk, smak i wyrafinowane piękno. Rokoko przejęło elementy klasycyzmu (motywy mitologiczne) i sentymentalizmu (uczuciowość, nastrojowość), ale traktowało je bardzo powierzchownie – jako ozdobę. Prąd zaznaczył się w poezji dworskiej, doprowadzając do rozwoju drobnych form: anakreontyku, epigramatu, krótkich wierszy lirycznych. Liczyły się w nich: dowcip (kalambury!), szokująca pointa (zakończenie), lotność skojarzeń. Ojczyzną kierunku jest Francja. Najwybitniejszym twórcą
Miłość w oczach poetów barokowych Można powiedzieć, że odpowiedź na to pytanie zawiera się w utworze Jana Andrzeja Morsztyna pt. Do trupa. W sonecie tym poeta porównuje oba zjawiska: śmierć i miłość. Okazuje się, że miłość bardzo śmierć przypomina, że ktoś zakochany jest podobny do nieboszczyka. Ta sama bladość twarzy, płomień (świec lub uczucia), ciemność żałoby lub zmysłów, niewola nieruchomego ciała lub rozumu. Jaki efekt przynosi to drastyczne porównanie? Oto – wnioskuje poeta –
Stulecia, które nastąpiły po baroku, wykazały, że epoka ta nie przeminęła bez echa. Skrytykowana przez oświecenie – już w romantyzmie odżywa, w twórczości Aleksandra Fredry i Adama Mickiewicza. I pozytywizm wraca do baroku – Trylogia Sienkiewicza właśnie XVII w. wybiera jako tło i temat wydarzeń „ku pokrzepieniu serc”. Literatura współczesna także nie pozostaje obojętna wobec odległego baroku. Przeciwnie – jego zagadkowość, atmosfera odwiecznych pytań, metafizyczny nastrój wciąż pociągają twórców i są źródłem inspiracji i nawiązań. I to nie
Człowiek i jego kondycja we wszechświecie – próba poszukiwań wartości trwałych i ocena wartości świata doczesnego. Istota ludzka wobec czasu i przemijalności (Daniel Naborowski). Życie jako heroiczna walka z pokusami ziemskimi (Mikołaj Sęp-Szarzyński). Temat miłości – różne jej ujęcia i sposoby opisu. Miłość jako uczucie trwalsze niż przemijanie (Daniel Naborowski: Do Anny). Miłość skierowana do Boga jako jedyna prawdziwa wartość (Mikołaj Sęp-Szarzyński: O nietrwałej miłości rzeczy świata tego). Miłość jako pożar zmysłów i jako gra wojenna –
Najprościej podzielić polski barok na dwa ważne nurty: dworski (Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski), sarmacki (Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki). Nie zamyka to jednak zasobu informacji o baroku polskim. W zakresie poezji wyróżniamy przecież poezję metafizyczną, „ziemskich rozkoszy”, plebejską, ziemiańską. Warto wynotować sobie zestaw autorów i tytułów: Prekursor baroku – Mikołaj Sęp-Szarzyński – poeta „rozdwojony w sobie”: Rytmy albo wiersze polskie O nietrwałej miłości rzeczy świata tego O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem Jan
Celem poezji barokowej jest zaszokować, zaskoczyć odbiorcę. Dlatego twórcza praca poetów skupia się na poszukiwaniu nowych form wyrazu, na oryginalności pomysłu – czyli „konceptyzmie”. Najpopularniejszą techniką baroku była przecież metoda twórcza Giambattisty Marina – czyli konceptyzm. Przejął tę technikę polski Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski, stosował tę technikę też Wacław Potocki. Zasadą był oryginalny, zaskakujący pomysł na ujęcie treści. Mogło być to wprowadzenie do poezji brzydoty – opisu rozkładających się
Troska o losy człowieka wynika już z charakteru tej epoki, z jej metafizycznej, skierowanej ku pozaziemskiej tematyce filozofii. Troska ta wyraża się w poszukiwaniu odpowiedzi na odwieczne pytanie: kim jest człowiek? Czy istnieje w doczesnym świecie cokolwiek trwałego? Jakie wartości są prawdziwe? Tę refleksję znajdujemy już w twórczości prekursora baroku – Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Wg tego twórcy życie człowieka jest heroiczną walką z szatanem – czyli z ciałem, z pokusami ziemskimi. Wyraża to Sęp-Szarzyński w sonetach O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem,
