Poeci młodopolscy
Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940)
Poeta młodopolskich nastrojów. W swojej twórczości zawarł pesymistyczną filozofię dekadentyzmu, niepokoje końca wieku.
- Główne motywy poezji:
przyroda, sztuka, miłość, śmierć.
- Ważne utwory:
- Koniec wieku XIX (swoisty program dekadentów),
- Nie wierzę w nic,
- Hymn do Nirwany,
- Lubię, kiedy kobieta…,
- Evviva l’arte,
- Melodia mgieł nocnych.
- Cechy poezji Tetmajera:
- umuzykalnienie,
- operowanie metodą synestezji,
- impresjonizm (operowanie barwą, ruchem, zmiennością obrazów)
Ważne wiersze
- Ten wiersz najpełniej wyraża schopenhauerowski pesymizm końca wieku. Nie ma już żadnych wartości. Człowiek? Mrówka rzucona na szyny. Przekleństwo? Ironia? Byt przyszły? Nic – żadna z dawnych wiar już nie wystarcza. Jak więc wygląda człowiek końca wieku, jego tarcza przeciw złu? Odpowiedź brzmi: ,,głowę zwiesił niemy”.
Zauważ: kompozycję poetyckich definicji, końcową apostrofę i wymowny portret człowieka końca wieku.
- Oniryzm (krajobraz w sennym uśpieniu).
- Synestezja (kwiatów woń pijmy!).
- Zaproszenie do lotu wraz z wiatrem pląsającym w kotlinie – współodczuwanie uśpionej atmosfery krajobrazu górskiego.
- Przepiękny wiersz – ruchoma widokówka znad Czarnego Stawu Gąsienicowego. Ruch płynny, senny, zniewalający – jak uroda gór.
Główne motywy twórczości poety:
- motyw schopenhauerowski:
Koniec wieku XIX,
Nie wierzę w nic,
Fałsz, zawiść,
Hymn do Nirwany
- motyw przyrody (pejzaże Tatr):
Melodia mgieł nocnych,
Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej
- motyw sztuki i artysty:
Evviva l’arte!,
Nie wierzę w nic
- motyw miłości i śmierci:
Hymn do Nirwany,
Ja, kiedy usta ku twym ustom chylę…
Zapamiętaj!
Kazimierz Przerwa-Tetmajer – autor wierszy modernistycznych i gawęd Na skalnym Podhalu
- Najpopularniejszy poeta modernizmu – w swojej twórczości utrwalił piękno Tatr, tworzył erotyki, poezję o nastroju dekadenckim.
- Jego wiersz Koniec wieku XIX stał się manifestem ideologii epoki.
- Wiersze Nie wierzę w nic, Evviva l’arte, Hymn do Nirwany – wyrażają nastroje epoki.
- Potomek starego, choć podupadłego i zubożałego, rodu szlacheckiego mającego swą siedzibę w Ludźmierzu koło Nowego Targu.
- Był zapalonym taternikiem i wielbicielem gór. Przemierzył w Tatrach niejedną naprawdę trudną wspinaczkową drogę.
- Tetmajer umarł w czasie II wojny światowej.
Poezja Kazimierza Przerwy-Tetmajera
Jan Kasprowicz (1860-1926)
Jeden z najważniejszych poetów epoki. Urodził się w rodzinie chłopskiej.
Poeta, który przechodził przemiany ideowe.
- I etap twórczości
Początkowo rzecznik skrzywdzonych, porusza tematy społeczne, nędzy wsi, zaniedbania dziecka wiejskiego: cykl sonetów Z chałupy.
- II etap twórczości
Przełom modernistyczny: Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach (1898 r.) i Hymny (lata 1901 i 1902).
Motywy i cechy poezji tego okresu:- symbolizm,
- uroda gór,
- bunt wobec Boga, bluźnierczy prometeizm,
- wizja apokaliptycznej zagłady,
- pogarda wobec tłumów.
- III etap
- Pogodzenie się z Bogiem, postawa franciszkańska: zbiory Ballada o słoneczniku i Księga ubogich.
- W poetyce Kasprowicza zwracają uwagę: symbolizm i ekspresjonizm.
Ważne wiersze:
Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach
- Wiersz obrazujący przełom w twórczości poety, jego poetycki wyraz dekadentyzmu.
- Cztery sonety – cztery powtórzone ujęcia tego samego widoku – na tle szarych skał zakwita krwawo pąsowy krzak róży, a obok umiera powalona burzą limba (zauważ grę kontrastów).
- Krzak róży jest bohaterem (antropomorfizacja!), który przeżywa dekadenckie niepokoje – żale, wzdychania, rozżalenie, tęsknotę za dalekim światem.
- Tło dla centralnego motywu stanowi bogaty opis krajobrazu górskiego – przestrzeni, na której rozgrywa się dramat istnienia i umierania róży i limby.
- Obraz przerażającego pochodu ludzkości do otwartego grobu – poetycka wizja końca świata.
- Hymn – cechy gatunku zachowane w zwrotkach do Boga (Kyrie elejson!, „zmiłuj się nad nami” itp.).
- Groza apokalipsy spotęgowana poprzez wyreżyserowanie swoistego tańca śmierci w niezwykłej scenerii: miliardy krzyży, pochodnie, szaleńczy śmiech i jęki umierających.
- Poeta powtarza romantyczne bluźnierstwo wobec Boga pełne goryczy i buntu słowa – Boga obciążają winą za grzech ludzki, ból i cierpienie człowieka.
Portret Ewy – pramatki, jawnogrzesznicy (być może prototypem postaci była żona poety). - Bóg kreowany w Hymnach (bo również w słynnym Święty Boże, Święty Mocny) jest osobą odległą, na dalekim tronie, obojętną wobec ludzkiego cierpienia.
Zapamiętaj! Jan Kasprowicz – autor sonetów Z chałupy, Krzaku dzikiej róży, Hymny.
- Jeden z najważniejszych poetów epoki. Urodził się w rodzinie chłopskiej.
- Krzak dzikiej róży był przełomem modernistycznym w jego poezji.
- Hymny to największy poetycki wyraz buntu wobec Boga, apokaliptyczna wizja końca świata.
W pierwszych latach XX wieku odsunął się od życia literackiego i zamieszkał w słynnej Harendzie, willi pod Zakopanem.
Dorobek tego poety najłatwiej ująć według etapów twórczych:
I etap – temat wiejskiej biedoty:
- W chałupie,
- sonety Z chałupy.
II etap – przełom modernistyczny:
- Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach,
- Hymny.
III etap – postawa franciszkańska:
- Chwile, Księga ubogich,
- Hymn św. Franciszka z Asyżu,
- Przeprosiny Boga.
Leopold Staff 1878-1957
Leopolda Staffa zwykło się nazywać poetą trzech pokoleń, gdyż w czasie swojego 79-letniego życia tworzył w czasie Młodej Polski, dwudziestolecia międzywojennego i okresie powojennym.
Okres młodopolski
Debiutował w epoce Młodej Polski (w 1901 r.) – i w tym okresie można w jego twórczości wyróżnić następujące prądy:
- Nietzscheanizm – tom Sny o potędze, aprobata filozofii Nietzschego, siły indywidualnej jednostki. Wyrazem tych poglądów jest wiersz Kowal. Staff nawiązuje do bergsonowskiej élan vital – siły twórczej tkwiącej w człowieku, wierzy w moc ludzką, w człowieka, który odpowiada za własny los.
- Dekadentyzm młodopolski – typowa dla epoki, nastrojowo-pesymistyczna atmosfera ujawnia się w słynnym wierszu pt. Deszcz jesienny z tomu Dzień duszy (1903). Staff nie ulega nastrojom epoki, lecz w Deszczu jesiennym pozwala się ponieść smutkowi i ponurym wizjom. Zamazany świat zza i okna przeobraża się w portret płaczącego szatana.
- Franciszkanizm – miłość do świata i do natury, poglądy zgodne z filozofią św. Franciszka wyraził poeta w tomie Ptakom niebieskim – np. wiersz Sonet szalony lub O miłości wroga czy w wierszu Przedśpiew z tomu Gałąź kwitnąca.
- Początek klasycyzmu – widać wyraźnie w zamiłowaniu do antyku, poezji i filozofii epoki starożytnej. Wyraża ją ostatni młodopolski tom – Uśmiechy godzin. W epoce następnej rozwinie się klasycyzm poety i znajdzie odzwierciedlenie w tomach: Wysokie drzewa i Barwa miodu.
Ważne wiersze
- Jeden z najbardziej nastrojowych utworów poezji polskiej.
- Deszcz, mgły, szarość, jęk szyb stwarzają atmosferę pesymizmu zgodną z filozofią dekadencką.
- Trzy wizje przecięte „refrenem” – odtwarzają obrazy widziane poprzez zmokłe szyby – złudzenia wyobraźni. Najpierw pochód płaczących mar, potem „ciąg” tragicznych skojarzeń (śmierć, pogrzeb, pożar) i na koniec wizja zrozpaczonego szatana. Nie są to strofy, które czytać należy w stanie duchowej depresji – raczej nie nastrajają optymistycznie. Natomiast przez swoją rytmikę, operowanie dźwiękiem i barwą łatwo zapadają w pamięć.
- Motyw szatana płaczącego, cierpiącego jest charakterystyczny dla poezji młodopolskiej.
Kowal
- Wiersz – portret kowala wykuwającego z najlepszych kruszców serce.
- Pełen energii, zachwytu dla tężyzny fizycznej, dynamiki utwór zgodny z nietzscheańską teorią woli mocy i nadczłowieka.
- Podziw dla siły – pogarda dla słabości i „chorej niemocy”.
- Utwór pisany w 1. osobie (liryka bezpośrednia) – jest deklaracją nietzscheańskiej filozofii, również pewnej kreacji artysty.
Zapamiętaj!
- Leopold Staff – poeta trzech pokoleń. Na czas Młodej Polski przypada początek jego poetyckiej kariery, która ma miejsce także podczas dwudziestolecia międzywojennego i pierwszych lat po II wojnie światowej.
- Przeszedł kolejne etapy: nietzscheanizmu, pesymizmu dekadenckiego, franciszkanizmu – po klasycyzm.
- Autor znanych wierszy: Kowal, Deszcz jesienny, Curriculum vitae, Przedśpiew.
- Poeta nie przyjął w swym życiu dekadenckiego światopoglądu – okazał się w końcu poważanym poetą klasykiem.
Główne motywy twórczości poety:
- nietzscheanizm:
Sny o potędze,
Kowal
- schopenhaueryzm:
Deszcz jesienny
- postawa franciszkańska:
O miłości wroga,
Kwiatki św. Franciszka z Asyżu – przekład,
O łasce przebaczania,
Sonet szalony
- zwrot ku klasycyzmowi – pochwała antyku:
Gałąź kwitnąca,
Uśmiechy godzin
Tadeusz Miciński (1873-1918)
Tadeusz Miciński był oryginalnym poetą młodopolskim. Jego zainteresowania – bliskie mistyce, demonologii, tworzyły wokół niego specyficzną atmosferę, powodowały, iż nazywano go magiem, a tematyka jego utworów krążyła wokół spraw pozaziemskich, a często bohaterem jego wierszy był szatan.
Także w poezji wykorzystuje techniki ekspresjonistyczne i barokowe oksymorony.
- Utwory: tom W mroku gwiazd, wiersze Ananke, Jam ciemny jest wśród wichrów płomień Boży.
- Filozofia Micińskiego podejmuje następujące kwestie:
- samotność i niepewność człowieka wobec sił niepojętych rozumem, tkwiących we wszechświecie i w samym człowieku,
- wolność absolutna jednostki a ład i porządek Boskiego wszechświata,
- wartość dobra i zła i zmienność ich definicji,
- emocje i przeżycia człowieka, jego rozdarcie wewnętrzne, problem winy i kary.
Ważne wiersze
Jam ciemny jest wśród wichrów płomień boży.
- Bohaterem wiersza jest szatan – Lucyfer. Sam tytuł sygnalizuje już pewien problem – „jam jest płomień boży” – czyli pochodzę od Boga, stwórcy i dobra, i zła. Jam „ciemny płomień” – ta sprzeczność z kolei zdradza, iż jest to symbol zła określanego zwykle jako ciemność. Lucyfer określony jest w utworze jako: „komet król” – co oznacza siłę, „piorun burz” – władanie nad żywiołem, „otchłań tęcz”, „blask wulkanów” – to potęga obrazowana wizualnie.
- A zatem szatan jest silny – lecz słaby, co wykazuje szereg antynomii (przeciwstawień): „pył pustyni”, „od grobowca cichszy”, „a płakałbym nad sobą”. Jak widać szatan – bohater utworu Micińskiego – nie jest demonicznym sprawcą zbrodni, jest jednostką cierpiącą, która ciężko płaci za swój bunt przeciw Bogu i nie jest w stanie Go pokonać. Szatan został zwyciężony – gdyż wschodzi słońce, wróg szatana wielbiący Boga. Pod postacią Lucyfera dręczonego rozterkami kryje się człowiek – być może artysta przeżywający emocje, napięcia i niepewności wobec wszechświata. W budowie utworu ważną rolę odgrywają antytezy, z których zbudowane są kolejne dwuwiersze. Pierwsza, krótka część określa moc szatana, druga, rozbudowana – wykazuje jego słabość. Miciński wykorzystuje też oksymorony: „ciemny płomień, głuchy dzwon”, oddziaływuje na zmysły wzroku („blask”, „otchłań tęcz”) i słuchu („lecący z jękiem w dal”).
Ananke
- Krótki utwór, który przedstawia spór dwóch stron, można powiedzieć, dwóch „koncepcji istnienia”. Kłócą się gwiazdy – wytwór Boga, dowód Jego doskonałości i Boskiego porządku, ładu i harmonii – z szatanem, który wyrwał się z zaczarowanego kręgu i jest wolny. Szatan – zwany tu „królewskim duchem” drwi z gwiazd i okazuje im swoją pogardę – lecz wiadomo, że za swój bunt zapłaci. Nie można oprzeć się sympatii wobec „skazanego”, lecz wolnego, wyzwolonego szatana – „budowniczego nadgwiezdnych miast”. Tym samym Miciński umieszcza w wierszu pochwałę jednostki zbuntowanej, szacunek dla siły, która jest zdolna wyrwać się z ustalonego ładu, choć musi za swoją wolność zapłacić.
- Konflikt gwiazd i szatana równa się konfliktowi boskiej harmonii z buntownikiem.
Portret szatana – „budowniczego nadgwiezdnych miast”, który wprawdzie przegrywa w tej walce, ale jest dumny, potężny, wolny i z pogardą patrzy na boski porządek.
„Mojej wolności dowodem błąd” – mówi diabeł, co oznacza, że wyrwał się z zaklętego wiru, ale zapłacił za wolność grzechem.
- Zwróć uwagę na oksymorony – wśród ognia zmarzniesz, kontrasty – gwiazdy – ciemność, harmonię – bunt, rytmikę utworu.
Cierpienie szatana i jego niezgoda na klęskę symbolizuje bunt człowieka przeciw swojemu przeznaczeniu.
Charakterystyczne motywy poezji młodopolskiej:
- Pejzaże przyrody górskiej:
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer – Melodia mgieł nocnych,
- Jan Kasprowicz – Krzak dzikiej róży.
- Motyw szatana, jako zbuntowanej przeciw Bogu jednostki lub jako „diabła płaczącego”:
- Leopold Staff – Deszcz jesienny,
- Tadeusz Miciński – Ananke, Lucifer;
- Jan Kasprowicz – Dies irae.
- Temat artysty i sztuki:
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer – Evviva l’arte, Nie wierzę w nic,
- Leopold Staff – Kowal.
- Filozofia dekadentyzmu (schopenhaueryzm):
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer – Koniec wieku XIX, Nie wierzę w nic,
- Jan Kasprowicz – Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach,
- Leopold Staff – Deszcz jesienny
- Filozofia franciszkańska:
- Jan Kasprowicz – Hymn św. Franciszka z Asyżu, Chwile, Księga ubogich
- Leopold Staff – Sonet szalony, O miłości wroga, Kwiatki św. Franciszka.
Ważny w poezji modernistów jest impresjonizm
- To kierunek zapoczątkowany w europejskim malarstwie. Nazwa prądu pochodzi od francuskiego słowa impression – wrażenie.
- Sztuka impresjonistyczna ma przede wszystkim wytwarzać odpowiedni nastrój u odbiorcy – być zapisem ulotnego, chwilowego i niepowtarzalnego wrażenia.
- Tematem impresjonistycznego utworu jest moment, chwila zatrzymana i okiełznana. Jej utrwalenie to najwyższy cel sztuki.
Impresjonizm w utworze osiągano za pomocą następujących środków stylistycznych:
- synestezji – jednoczesnego oddziaływania na wszystkie zmysły odbiorcy, przemieszania zmysłowych wrażeń: np. kolor pachnie, a zapach lśni; przykład w znanym tytule: Melodia mgieł nocnych,
- muzyczności utworu – ulubione środki wyrazu to onomatopeje, upodobnienia, epitety barw i kształtów;
- plastyczności – dla twórczości impresjonistów charakterystyczne są kolory rozmyte, pastelowe, unikanie kontrastów i szybkiego ruchu.
Ekspresjonizm
- Ten prąd rozwinął się u schyłku modernizmu, w Polsce w okolicach roku 1900. Jego nazwa pochodzi od ekspresji, czyli wyrażania, eksplikacji uczuć.
- Ekspresjonizm to upodobanie do swoistej przesady i oscylowania pomiędzy skrajnościami: silnie skontrastowanego obrazowania, wyostrzonych kolorów, gwałtownego, szaleńczego ruchu.
Utwór ekspresjonistyczny:
- aż kipi od obrazowych metafor,
- dominują w nim krzyczące barwy,
- wszystko razem sprawia wręcz wrażenie przerysowania.
Pamiętaj o nim, gdyby przyszło interpretować Hymny Jana Kasprowicza lub wiersze Tadeusza Micińskiego.
Kogo i co uwieczniła młodopolska poezja?
- Płaczącego, zbuntowanego, lecz dumnego szatana.
- Artystę – destruktywną siłę.
- Kowala – potężnego, pełnego wiary w swoją moc człowieka.
- Boga na wysokim tronie, obojętnego na ludzki los.
- Pochody ludzkie do otwartego grobu – obrazy apokalipsy.
- Człowieka końca wieku – słabego, ogarniętego niemocą.
- Przepiękne pejzaże górskie.
Uwaga!
Omawiając utwory Tadeusza Micińskiego, warto pamiętać, iż tytuł jego tomiku brzmi W mroku gwiazd. Tytuł ten nawiązuje do filozofii poety – w mroku gwiazd stoi człowiek, zagubiony, bo nie rozumie Boskich zarządzeń, a gwiazdy, które powinny świecić, tworzą mrok – czyli zaciemniają reguły istnienia, budzą lęk i poczucie niepewności.
Zobacz:
Tetmajer, Kasprowicz, Miciński. Który z poetów najsilniej do Ciebie przemawia?