NOWELE pozytywistyczne

Nowele pozytywizmu

Druga połowa lat siedemdziesiątych XIX wieku to złoty okres polskiej nowelistyki. Nowela okazała się gatunkiem świetnym do tego, by wzruszać, pokazywać, pouczać i propagować.

O rodowodzie noweli zapamiętaj!

• Klasyczna postać noweli ukształtowała się we Włoszech w epoce renesansu – przede wszystkim pod piórem Giovanniego Boccaccia, autora Dekameronu (słynna teoria sokoła).

• W Polsce nowela pojawia się na dobre dopiero w okresie pozytywizmu – ale za to od razu jako jeden z najważniejszych gatunków literackich, ponieważ jako krótki utwór doskonale nadaje się do propagowania w literaturze pozytywistycznych idei społecznych! Drugą okolicznością sprzyjającą popularności tego gatunku w drugiej połowie XIX stulecia jest lawinowy rozwój prasy. Utwór krótki i zwięzły doskonale nadaje się do zamieszczenia w czasopiśmie – przyciąga czytelników i ubarwia periodyk. Daje także ówczesnym pisarzom możliwość szybkiego zarobku – o wiele łatwiej zamieścić w prasie nowelę czy opowiadanie niż obszerną powieść.

• Za typową dla drugiej połowy XIX stulecia uznać można choćby Kamizelkę Prusa, porównywalną z nowelami Gogola i Czechowa obrazkiem z życia mieszkańców miasta. W kręgu typowych rozwiązań realistycznych mieści się także Latarnik Sienkiewicza – stworzony ze sporą dbałością o sportretowanie bohatera zgodnie z techniką milieu, utwór lekko niejednoznaczny.

• Drugi kierunek w nowelistyce to próba eksperymentów w dziedzinie konstruowania noweli. Szczytowe osiągnięcie formalne w nowelistyce pozytywizmu to Gloria victis Elizy Orzeszkowej – z czterech co najmniej powodów.
  • Po pierwsze, funkcję narracji spełnia w tym utworze rozmowa między roślinami a wiatrem.
  • Po drugie, elementy realistyczne i historyczne przeplatają się z symboliką fantastyczną i mitologiczną.
  • Po trzecie, zachowując konstrukcję noweli, Gloria victis zawiera jednocześnie elementy wspomnień i retrospekcji.
  • Po czwarte, tworząc tę nowelę, autorka stosowała środki formalne charakterystyczne dla impresjonizmu i symbolizmu, czyli nurtów artystycznych przynależnych już do następnej epoki – Młodej Polski (uwaga – ta nowela należy do lektur obowiązkowych).

Jakie nawiązania do romantyzmu dostrzegasz w Glorii victis Orzeszkowej?

Podstawowy termin – teoria sokoła

Teoria sokoła – chwyt decydujący o kształcie klasycznej noweli nosi miano sokoła: utwór taki oparty jest na motywie dominującym, którym jest rzecz zyskująca znaczenia symboliczne. Element ten pojawi się na każdym ważnym etapie akcji, odgrywa kluczową rolę w utworze, najczęściej znajduje się też w tytule. Nazwa tego zabiegu kompozycyjnego odwołuje się do noweli Boccaccia Sokół, w której motywem dominującym jest właśnie tytułowy ptak.

Motywem dominującym (sokołem) noweli mogą być:

• przedmioty, na przykład kamizelka i katarynka w nowelach Bolesława Prusa Kamizelka, Katarynka);
• zjawiska, na przykład dym w noweli Marii Konopnickiej pt. Dym;
• zwierzęta, na przykład szkapa w noweli Marii Konopnickiej Nasza szkapa.

 

Polskie nowele pisane zgodnie z teorią sokoła

• W Janku Muzykancie motywem przewodnim są skrzypce. Tytułowy bohater ma fujarkę oraz własnoręcznie zrobione skrzypki, ale marzy o prawdziwym instrumencie. Zakrada się więc do dworskiego kredensu, by choć dotknąć umieszczonych w nim skrzypiec. Skrzypce są więc motywem, wokół którego ogniskuje się cała akcja: Janko marzy o nich, potem próbuje ich dotknąć, za co zostaje skazany na chłostę, a tuż przed śmiercią zadaje matce pytanie: „Czy Pan Bóg da mi w niebie prawdziwe skrzypki?”.

• Katarynka Bolesława Prusa. Bohater – pan Tomasz – nie znosi dźwięku katarynek i nie pozwala, by zakłócały jego spokój. Kiedy przypadkowo nowy dozorca wpuszcza na podwórze jednego z kataryniarzy, pan Tomasz przeżywa wewnętrzną przemianę – widzi bowiem, jak bardzo niewidoma dziewczynka z sąsiedztwa jest zachwycona dźwiękami katarynki. Przełamuje wtedy swoją niechęć, egoizm i samotność, zaczyna interesować się losem niewidomej sąsiadki, ona zaś dzięki muzyce przeżywa chwile największego szczęścia.

• Kamizelka Bolesława Prusa. Z tytułową częścią ubioru wiąże się historia ubogiego urzędnika, który chorował na gruźlicę i systematycznie opadał z sił. Aby nie martwić ukochanej żony, skracał regularnie pasek od kamizelki – podczas gdy to samo, z tych samych powodów, czyniła jego żona. Narrator również stał się bohaterem tej opowieści – dzięki handlarzowi starzyzny, który sprzedał mu tę właśnie kamizelkę.

Gloria victis – Eliza Orzeszkowa

O problematyce nowel zapamiętaj!

Oddają ideologię pozytywizmu – to może okazać się ważne przy pytaniu o kontekst epoki. Polski pozytywizm nie bujał w obłokach – interesował się rzeczywistością, tu i teraz, dostrzegał problemy swoich czasów i pragnął im przeciwdziałać – między innymi za sprawą noweli. Te cechę musisz umieć nazwać – utylitaryzmem (użyteczność) literatury.

Poruszone zagadnienia to:

• Problematyka społeczna wsi – obraz nędzy i zaniedbania ludu ukazują:
  • Szkice węglem, Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza,
  • Antek Bolesława Prusa.

• Problem nierówności społecznej – wyzysk robotników, biedę miast, nędzę bezrobotnych ukazują:
  • Powracająca fala, Kamizelka, Katarynka Bolesława Prusa,
  • Dobra pani, A… b… c… Elizy Orzeszkowej.

• Dziecko – często utalentowane, niedopatrzonego, traktowanego okrutnie (Antek Prusa, Janko Muzykant Sienkiewicza).
  Dzieci są też bohaterami Naszej szkapy Konopnickiej i wielu wierszy. Poza nowelą bohaterów dziecięcych spotykamy w Anielce Prusa, w W pustyni i w puszczy Sienkiewicza.

• Tematyka patriotyczna (powstanie styczniowe) – jest tematem noweli Gloria victis Elizy Orzeszkowej.

• Problem żydowski – podejmuje Konopnicka w noweli Mendel Gdański. Historia Mendla Gdańskiego, który był polskim Żydem i czuł się Polakiem, a skrzywdzono go w wyniku prymitywnego antysemityzmu, jest apelem o tolerancję i równouprawnienie.

• Natura ludzka – skutki lekkomyślności (Dobra pani), miłość (Kamizelka), przemiana wewnętrzna (Katarynka).

• Problem nierówności społecznej – wyzysk robotników, biedę miast, nędzę bezrobotnych ukazują:
  • Powracająca fala, Kamizelka, Katarynka Bolesława Prusa,
  • Dobra pani, A… b… c… Elizy Orzeszkowej.

• Potrzeba scjentyzmu, pracy u podstaw – czyli oświecenia, nauczania wsi, warstw niższych. Dobitnie widać to w Szkicach węglem, w Antku, Janku Muzykancie.

• Problematyka moralna – w Powracającej fali Prusa zarysowana jest szczególnie mocno, jako teoria powracającej krzywdy wyrządzonej drugiemu ­człowiekowi.

Program społeczny polskiego pozytywizmu

Postulaty pozytywistów w ich nowelach

Zapamiętaj termin: tendencyjność literatury. W przypadku nowel polegała przede wszystkim na tym, że ich autorzy za pomocą utworów literackich chcieli propagować konkretne postulaty wysuwane w pozytywistycznych programach. Twórcy nowel chcieli wychowywać, uświadamiać, nakłaniać i pouczać, dlatego pisali utwory z tezą, która dotyczyła zawsze jakiegoś elementu programu pozytywistycznego wykładanego w artykułach publicystycznych.

Do licznych postulatów należały:

Konieczność oświecenia chłopa i szerzenia oświaty – czyli pracy u podstaw.

• Przykładu dostarcza nowela Sienkiewicza Szkice węglem: Rzepowie nie potrafili ani czytać, ani pisać, więc nie mogli sprawdzić autentyczności rzekomego wezwania do wojska, które podsunął im urzędnik. Ciemnota doprowadziła tym samym pośrednio do tragedii.

• Podobny obraz wsi zawarł Bolesław Prus w Antku. Tytułowy bohater żył w rzeczywistości, która współczesnych czytelników przeraża swoim zacofaniem i wiarą w zabobony. Nauczyciel wiejski nie potrafił nauczyć dzieci nawet alfabetu. Znachorka zamknęła chorą dziewczynkę w piecu na „trzy zdrowaśki”.

• Konieczność oświecenia chłopów postuluje również Sienkiewicz w Janku Muzykancie – zacofana społeczność nie potrafiła zrozumieć, nie mówiąc o docenieniu talentu dziecka, więc traktowano Janka jak odmieńca i dziwaka, a tym samym przyczyniono się do jego tragedii.

Praca organiczna – postulat współdziałania wszystkich warstw społecznych, współtworzących ojczyznę będącą jednym organizmem. To hasło nie wzięło się znikąd – stosunki między poszczególnymi warstwami rzeczywiście wymagały naprawy.

• Przykładu dostarczają Szkice węglem: Rzepowa szuka pomocy, chodzi „od kościoła do dworu”, ale na jej prośby wszyscy pozostają obojętni.

• Ten nakaz jest również przesłaniem Janka Muzykanta, w którym wyraźnie pokazana została przepaść dzieląca dwór i chłopów.

 

Elementy tendencyjności w nowelach

Uproszczone kreacje bohaterów

Uproszczenie kreacji bohaterów polega na tym, że mają albo cechy wyraźnie pozytywne, albo jednoznacznie negatywne. Świat dzieli się więc na białe i czarne charaktery – nie ma w nim miejsca na złożoność ludzkiej psychiki. Tak jest na przykład w Szkicach węglem: Rzepa i Rzepowa to prości i ciemni przedstawiciele ludu, Zołzikiewicz to nieuczciwy i podły urzędnik (charakter postaci sygnalizowany jest już przez to, jak się nazywa – to tzw. nazwisko znaczące), a przedstawiciele ziemiaństwa i duchowieństwa to ludzie bezduszni i zupełnie obojętni na los innych.

Sposób prowadzenia narracji

Tendencyjność objawia się przede wszystkim w sposobie prowadzenia narracji – głos narratora nie jest obiektywny, ale ocenia rzeczywistość, pokazuje wyraźnie, co jest dobre, a co złe.

Obecne są często komentarze odautorskie, apele do czytelnika, pouczenia i uogólnienia, dzięki którym konkretne sytuacje i zdarzenia nabierały wymowy ideowej.

Przykłady:

• Antek Bolesława Prusa kończy się słynnym apelem do czytelników o pomoc dla zbłąkanych w świecie dzieci, które szukają swojej przyszłości,
• a w zakończeniu Janka Muzykanta Sienkiewicz bezpośrednio zwraca się do czytających i zarzuca warstwom oświeconym brak zainteresowania ludźmi najuboższymi oraz rodzimymi talentami.

Komentarze odautorskie mają niekiedy wymiar ironiczny. Tak jest w utworze Szkice węglem. Sienkiewicz wyśmiewa tu ciemnotę, która doprowadziła do tragedii bohaterów, ale tak naprawdę winą za zdarzenie obarcza obowiązujące układy społeczne.

Kontrasty
Tendencyjność wyraża się też często w licznych kontrastach – zestawieniach miejsc, osób i uczynków.

Puenta: nauka moralna
Najważniejszą rolę w tekstach tendencyjnych odgrywa jednak finał – zawiera się w nim zawsze jakaś nauka moralna. Jest nią albo sukces dobrego bohatera, albo, częściej, tragedia – oraz otwarte potępienie wszystkich, którzy do niej doprowadzili.

Oryginalne typy noweli

Typ narracji w noweli

• Narracja zmienna

  Przykład: Kamizelka Prusa. Narrator opowiada historię w pierwszej osobie – przedstawia siebie jako zwykłego lokatora czynszowej kamienicy, który opowiada dokładnie losy poprzednich właścicieli kamizelki oraz o tym, w jaki sposób sam wszedł w jej posiadanie. Po scenie z handlarzem starzyzny narracja ulega jednak zmianie – „opowiadacz” zaczyna mówić o rzeczach, których nie mógł być świadkiem, np. o rozmowie chorego sąsiada z lekarzem. Przestaje być jedynie obserwatorem – i staje się narratorem wszystkowiedzącym.

• Narracja retrospektywna

  W nowelach pozytywistycznych narracja często prowadzona jest „po latach” – ten techniczny zabieg polega na odtworzeniu dawnych zdarzeń zgodnie z rygorami subiektywnej, wybiórczej pamięci, która „zapisuje” tylko niektóre fakty i postaci.
  Przykład: Omyłka Prusa, opowiadanie również oparte na technice retrospektywnej – wysnute z pamięci narratora, który był świadkiem zdarzeń powstańczych, właśnie wspominanych po wielu latach.

• Narracja pierwszoosobowa

  Dziś ta technika narracyjna nikogo nie dziwi, wówczas jednak była zabiegiem oryginalnym, nowatorskim. Dzięki niej autor czynił prawdopodobnymi przedstawiane wydarzenia i stwarzał iluzję, że tekst jest swego rodzaju dokumentem. Dzięki narracji w pierwszej osobie pisarze podkreślali też sprzeczność między wizją świata lub sposobem życia jednostki a otaczającą ją rzeczywistością zewnętrzną.
  Przykłady: Kamizelka, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Nasza szkapa.

• Narracja trzecioosobowa z punktu widzenia postaci (narracja personalna)

  Przykład: Mendel Gdański Marii Konopnickiej.
  Chociaż narracja prowadzona jest w trzeciej osobie, narrator nie jest ani obiektywny, ani wszystkowiedzący. Przeciwnie – uwzględnia tylko to, co o świecie wie tytułowy bohater, wchodzi w jego rolę i przedstawia wydarzenia tak, jakby opowiadał o sobie sam Mendel. Dzięki takiemu zabiegowi nowelistyka w Polsce XIX wieku stała się przejściową formą wypowiedzi między literaturą tendencyjną a dojrzałą powieścią realistyczną. Jeszcze głosiła tezy, zawierała pewną tendencję, lecz już na niej twórcy ćwiczyli ambitne, precyzyjne chwyty pisarskie.

• Narracja z perspektywy dziecka

  Pozytywiści pierwsi tak wyraźnie zwrócili uwagę na problemy dzieci, ale na tym nie poprzestali – w swoich nowelach próbowali często przedstawiać świat z punktu widzenia dziecka. Nasza szkapa to utwór pisany z perspektywy kilkunastoletniego Wicka.

• Narracja gawędziarska

  Przykład: Szkice węglem Sienkiewicza. Opowiadanie historii odbiega w tym wypadku od modelu narracji rzeczowej, nastawionej na konkret i przedstawianie faktów. Narrator jest gawędziarzem – pozwala sobie na liczne dygresje, często zwraca się wprost do odbiorcy, opowiada o zdarzeniach ironicznym, felietonowym wręcz językiem i stosuje wiele środków heroikomicznych.

 

Zapamiętaj!
Nowela to:

• krótki utwór napisany prozą,
• krótki, zwięzły, z reguły jednowątkowy,
• o niewielkiej liczbie bohaterów,
• o ograniczonych do minimum opisach i komentarzach,
• w którym akcja rozwija się do mocno zaznaczonego punktu kulminacyjnego,
• mający wyraźną puentę.

Podczas kolejnych zakrętów akcji ważną rolę odgrywa wybrany motyw, często figurujący w tytule (katarynka, kamizelka, dym).

Klasyczna nowela, skomponowana zgodnie z tzw. teorią sokoła, wywodzi się z Dekameronu Boccaccia; określenie teoria sokoła wiąże się z jedną z nowel tego cyklu, zatytułowaną Sokół.

Noweliści pozytywizmu wykraczają poza konwencję klasyczną, dokonując eksperymentów w zakresie kompozycji; przykładem – antropomorfizacja lasu w Gloria victis czy rozbudowana fabuła w Powracającej fali.

Zobacz:

Pozytywizm – nowele

Gloria victis – Eliza Orzeszkowa

Dlaczego Orzeszkowa w Glorii victis uczyniła narratorem przyrodę?

Program pozytywistów warszawskich

Tematy pozytywistycznej literatury (skrót)

Rozwój noweli i jej cechy gatunkowe

Jakim gatunkiem jest nowela? Wskaż cechy gatunku na wybranym przykładzie

Jaką wymowę ma nowela Bolesława Prusa pt. Powracająca fala?