Twórcy renesansowej Polski

Mikołaj Rej z Nagłowic (1505-1569)

Ojciec języka polskiego – bo pisał po polsku.
Wzór ziemianina – bo taki model życia propagował.
Człowiek swojej epoki – operatywny, bystry, to on napisał, że Polacy nie posługują się językiem gęsi, bo swój język mają.
Nie jest jednak typem wykształconego humanisty – miano ojca polskiej literatury przynależy do Jana Kochanowskiego.

Miejsce w literaturze:

Mikołaj Rej był typowym samoukiem, który w swoim życiorysie ma także porzucenie akademickiej szkoły średniej w Krakowie.

Urodził się w miasteczku Żurawnie nad Niestrem w 1505 r. Uczęszczał do szkół w Skalmierzu, we Lwowie i w Krakowie, skąd ojciec go zabrał, aby w domu „z rucznicą a wędką biegając koło Niestru, aż do osiemnaście lat ćwiczył, bąki strzelając”.

Przebywał na dworze Andrzeja Tęczyńskiego, a w wieku 24 lat ożenił się i wziął do gospodarowania. Założył miasteczko Oksze. Posiadał kilka wsi, okazał się przedsiębiorczym człowiekiem i brał czynny udział w życiu publicznym.

Od roku 1531 mieszkał w swoim majątku w Nagłowicach. Był innowiercą, człowiekiem niezwykle czynnym, osiadł w ziemi chełmskiej, by wieść „poczciwy” żywot ziemianina.

Jest to twórca piszący po polsku i z pewnością jego dzieła tworzą podwaliny literatury polskiej. Niemniej nie jest to typowy twórca humanistyczny i nie można określić go mianem poeta doctus.

Pozostawił bogaty dorobek, pisał bowiem dużo i szybko, bez zbytniej pieczołowitości, stąd jego sposób pisania można określić jako mało wypracowany, niezbyt wypielęgnowany.

Przedstawia poglądy filozoficzne – epikurejskie i stoickie pojmowanie czasu, starości, śmierci. A co najważniejsze: oprócz pochwały życia wiejskiego zaprezentował model rodziny (wzorowej), sposób wychowywania dzieci (nie muszą przemęczać się nauką), ujawnił sposób myślenia szlachcica polskiego tamtych lat. Myśl Reja jest koncepcją realisty, mocno stojącego na ziemi, dalekiego od wzorców renesansowego uczonego umysłu. Jest to jednak myśl ważna, będzie echem pobrzmiewać przez stulecia (Mickiewicz, Sienkiewicz i Gombrowicz nie oprą się jej wpływom).

Dokonania Reja

Rej stworzył mit polskiej arkadii ziemiańskiej (zapoczątkował motyw szlacheckiego dworku w literaturze).
Ukształtował wzór ziemianina i model życia wiejskiego, jaki przystoi szlachcicowi polskiemu.
Tradycję polską przeciwstawił europejskiej.
Propagował harmonię, uporządkowanie, rytm pracy zgodnej z naturą – jako sposób na szczęśliwe życie.
Pochwalał korzystanie z dóbr doczesnych: rozrywek i dostatków, jakie daje natura (epikureizm).
Ustalił model edukacyjny młodego szlachcica.
Skrytykował stany: szlachtę i kler, wykazując niesprawiedliwości wobec chłopstwa.
Filozofia życia Reja znajduje uspokajającą odpowiedź na wszelkie życiowe problemy – chorobę można uleczyć, śmierć jest sprawą normalną i składnikiem porządku wszechświata ustalonego przez Boga. Myśl Reja jest koncepcją realisty, mocno stojącego na ziemi, dalekiego od wzorców renesansowego uczonego umysłu. Jest to jednak myśl ważna, będzie echem pobrzmiewać przez stulecia.

Dzieła Reja

Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem – słynny dialog krytyczny,
Figliki – krótkie utworki humorystyczne,
Żywot człowieka poczciwego – wzór życia ziemianina,
Źwierciadło.

Co ważnego w tych dziełach?

Potrafił ostro i dowcipnie skrytykować stany (znana rozprawa Pana Wójta i Plebana).
Portretował ludzi, oceniał stan państwa w Figlikach.
Był zwolennikiem reformacji – propagował w Polsce kalwinizm!
Zaprezentował model człowieka poczciwego – wzorzec epoki.
Ukazał wizję życia renesansowego, poglądy filozoficzne – epikurejskie i stoickie pojmowanie czasu, starości, śmierci.
Oprócz pochwały życia wiejskiego zaprezentował model wzorowej rodziny, sposób wychowywania dzieci, ujawnił sposób myślenia szlachcica polskiego tamtych lat.

Twórczość Mikołaja Reja

Jan Kochanowski (1530-1584)

Jan Kochanowski – ojciec polskiej literatury. Pisze po polsku, do tego poezję kunsztowną, o wysokim poziomie artystycznym. Jest najwybitniejszym poetą literatury staropolskiej.
Jest to pierwszy twórca polski, który zasługuje na miano umysłu renesansowego .
Był myślicielem – wykształcony, bywał w świecie, studiował historię i języki starożytne, wypracował swój system filozoficzny.
Był artystą – swoje myśli zawarł w utworach o przemyślanej kompozycji i niezwykłej urodzie języka.

Kochanowski do literatury i kultury narodowej wprowadził:

Wzór artysty – samotnego, obdarzonego talentem, oddanego muzom, lecz niezrozumianego przez ludzi (model, podchwycony przez romantyków i modernistów, a zaczerpnięty od Horacego).

Mit sielskiej arkadii i pochwałę życia wiejskiego. Buduje i umacnia w polskiej świadomości mit dworu szlacheckiego jako polskiego domu ,,wsi spokojnej i wesołej”, święta sobótki świętojańskiej i obraz szlacheckiej lipy – drzewa rozsławionego dzięki fraszce.

Propaguje ideał patriotyzmu. W Pieśniach wzniosłym tonem poucza o nieśmiertelności patriotów (A jeśli komu droga otwarta do nieba – tym, co służą ojczyźnie); w Odprawie posłów greckich pod postacią Troi mówi o bolączkach Rzeczypospolitej, o postawach ludzi wobec ojczyzny.

Kreuje filozoficzną wizję świata, Boga i miejsca człowieka we wszechświecie. Tę strukturę wyobrażoną przez Kochanowskiego warto zapamiętać – harmonijną, funkcjonującą według określonego ładu, dzieło wielkie jak najznakomitsza budowla. Wiara w doskonałość tego systemu zachwiała się w duszy poety tylko raz – po śmierci Urszulki.

Zaprezentował wizję człowieka, ludzkiej kondycji i żywota ludzkiego. Przedstawił kruchość istnienia, ale był piewcą życia – nakazywał, by cieszyć się urokami życia, kochać, ucztować, po epikurejsku chwytać dzień. Jednakże – jak nakazywał Horacy – z umiarem, pielęgnując ideę złotego środka. A także – jak chcieli stoicy – bez zbytniego ulegania namiętnościom. „Ludzkie przygody – ludzkie noś” radzi poeta, choć sam nie umiał obojętnie znieść tragedii. To człowiek jednak jest – według renesansowej wizji – panem swojego losu.
- Bóg postrzegany jest jako mistrz, wspaniały architekt świata i jego doskonałej harmonii,
- świat jako niezwykła, misterna maszyneria,
- człowiek – jako wspaniałe dzieło Boga, ale także jako marionetka w Boskim ręku.

Wprowadził do literatury bohatera dziecięcego, czyniąc Urszulkę bohaterką Trenów, a swój ojcowski ból głównym tematem cyklu – także po raz pierwszy w polskiej literaturze.

Wprowadził do literatury tragedię nowożytną, pieśń, która zapoczątkowała rozwój polskiej liryki, tren, a także doskonałe tłumaczenia biblijnych psalmów.

Wprowadził do literatury polskiej ideały i tradycje antyku – poprzez tłumaczenia, wątki tematyczne i propagowaną filozofię.

Ujął w ramy tragedii starożytny mit o wojnie trojańskiej, lecz zarazem użył wielkiej metafory, alegorii, by wypowiedzieć się w sprawach ojczyzny.

Z życia Jana Kochanowskiego

Urodził się w 1530 r. w Sycynie.
Jako czternastoletni chłopak rozpoczął studia w Akademii Krakowskiej.
Lubił podróże – w trasę po Europie (Królewiec, Padwa, Neapol, Rzym, Paryż) ruszył jako dwudziestolatek. W Padwie zatrzymał się na dłużej, żeby trochę postudiować na tamtejszym uniwersytecie.
W 1559 r. powrócił do Polski. Rozpoczął służbę dworską w otoczeniu Filipa Padniewskiego,
Jana Firleja, wreszcie Piotra Myszkowskiego, z którym się przyjaźnił. Plon okresu dworskiego to Fraszki, Zgoda i Satyr…
W 1575 r. poślubił Dorotę Podlodowską i osiadł w Czarnolesie, aby wieść żywot ziemianina.
Tu powstaje Odprawa posłów greckich, tłumaczenie psalmów pt. Psałterz Dawidów, Treny (po śmierci Urszulki w końcu lat siedemdziesiątych) i dzieła wieku późnego: ody, traktaty,
poemat Proporzec i inne.
Zmarł w Lublinie 22 sierpnia 1584 r. na atak serca. Pochowano go w Zwoleniu.

Tematyka utworów

Problematyka filozoficzna (dotycząca natury ludzkiej, harmonii, świata, miejsca człowieka we wszechświecie, stosunku do Boga, śmierci, spraw życia, recept na prawe życie) – w Pieśniach, Fraszkach, Trenach, poematach.
Temat patriotyczny – w Pieśniach, Odprawie posłów greckich, we Fraszkach.
Tematyka moralna – (pochwała dobrej sławy, umiaru, prawości) – w Pieśniach.
Temat wsi i życia wiejskiego – w Pieśni świętojańskiej o sobótce.
Pochwała natury i piękna świata, afirmacja świata – Pieśni.
Natura ludzka (przywary, obyczaje, postawy) – Fraszki.
Sztuka, poezja, artysta (kult artysty i nieśmiertelnej sławy jak u Horacego) – Pieśni.
Ból ojcowski po stracie dziecka – Treny.
Tematy starożytne i mitologiczne – Odprawa posłów greckich.

Gatunki literackie stosowane przez Kochanowskiego:

elegia,
epigramat,
poemat epicki (np. Zuzanna),
pieśń,
fraszka,
oda,
tren,
tragedia.

Dzieła Jana Kochanowskiego

Odprawa posłów greckich (tragedia utrzymana w konwencji klasycznej)
Fraszki – około 300 krótkich utworów
Pieśni (Pieśń świętojańska o sobótce oraz Księgi pierwsze i Księgi wtóre)
Treny (19 utworów tworzących cały cykl)
Psalmy (tłumaczenie Psałterza Dawidowego)
Psałterz Dawidów (tłumaczenie psalmów)

Poetyckie tematy Kochanowskiego:

poezja i los poety;
rozważania moralne i obyczajowe;
uciechy życia, zachwyt nad pięknem świata;
dobro ojczyzny;
miłość.

Życie i twórczość Jana Kochanowskiego

Piotr Skarga (1536-1612)

Ksiądz – jezuita na dworze Jagiellonów, przez tradycję polską uznany za kapłana-patriotę i proroka nieszczęść ojczyzny. Przeszedł do historii niemal jako prorok – bowiem profetyczną wartość przypisano jego Kazaniom sejmowym. Był zwolennikiem silnej władzy królewskiej, występował więc przeciw szlacheckiemu rozpasaniu i wzrastającym przywilejom. Poglądy swoje ujawniał w kazaniach otwierających sejm, pełnych emocji, bogatych w metafory, będących wzorem retoryki. W uniesieniu przemawiał do współziomków, by myśleli o kraju, wyzbyli się słynnych chorób, jak kłótliwość, chciwość, obojętność… Takim malował go Matejko. Takiego Skargę przypomniano, gdy ojczyzna popadła w niewolę, i wtedy głos jego wydał się proroctwem.

Co mu zawdzięczamy?

Kazania sejmowe ze zbioru Kazania na niedzielę i święta.
Nazwał wady społeczeństwa polskiego, określając je jako ,,sześć chorób Rzeczypospolitej”.
Przewidywał wizję upadku ojczyzny, jeśli Polacy nie zrewidują swoich postaw.
Wprowadził do literatury ujęcia alegoryczne, między innymi ojczyzny jako Matki oraz ojczyzny jako tonącego okrętu i społeczeństwa jako jego pasażerów.

Kazania sejmowe księdza Skargi

Gatunek: kazanie
Jest to rodzaj religijnego przemówienia głoszonego przez kapłana podczas mszy, stałych lub okolicznościowych świąt liturgicznych. W przypadku księdza Skargi Kazania… stały się utworami literackimi, lecz spełniają także wszelkie wymogi prawidłowego przemówienia: mają obrazowe, docierające do świadomości odbiorcy przykłady, zawierają liczne apostrofy i taki dobór argumentów, które przekonują słuchacza do głoszonych prawd.

Czemu „Kazania sejmowe”?

Bo zwyczaj staropolski nakazywał, by obrady sejmu rozpoczynały się od mszy, na której kapłan królewski wygłaszał kazanie, a od 1588 roku nadwornym kaznodzieją był właśnie Piotr Skarga. Przyszło mu więc głosić słowo boże w czasach gorących politycznie, gdy król pragnął wzmocnić władzę królewską, a szlachta pogłębiać wolność szlachecką. Skarga jako stronnik króla występował zatem przeciw samowoli szlacheckiej, prywacie i zrywaniu sejmów.

Istota przesłania

Jezuita Piotr Skarga pozostawił około 200 kazań. Spośród nich najważniejsze wydają się Kazania sejmowe. To one zawierają najwięcej przestróg i nawoływań o miłość do kraju, o rozsądek, przestróg przed anarchią i rozpadem Rzeczypospolitej!!! To tu Skarga używał obrazowych porównań i całe serce wkładał, by przekonać swoich słuchaczy o potrzebie dbania o ojczyznę jak o własną matkę. Istotą przesłania Skargi jest taka oto diagnoza: na sześć chorób zapadła Rzeczpospolita.

Kazanie z alegorią

Słynne jest Kazanie wtóre, które te choroby wylicza, a Rzeczpospolitą porównuje do matki rodzonej. W tym samym kazaniu porównuje kraj do tonącego okrętu – a gdy okręt tonie głupi tłomoczki swoje i skrzynie swoje opatruje i na nich leży.

Uwaga! Obraz tonącego okrętu czy chorej matki – ojczyzny stały się narodowymi alegoriami. Przywołają go Ignacy Krasicki, Juliusz Słowacki, Henryk Sienkiewicz.

W sumie Kazań sejmowych powstało osiem, a w ostatnim pada na Polskę wyrok upadku, który spotka kraj, jeśli się nie opamięta i nie poprawi.

Sześć chorób Rzeczypospolitej według księdza Skargi:

obojętność wobec ojczyzny i prywata,
kłótliwość narodu,
niereligijność i herezje,
słaba władza królewska,
złe prawo, grzechy i złość jawna
porzucenie chrześcijańskich wartości, w tym miłości bliźniego.

Szymon Szymonowic (1558-1629)

Zapisał się w literaturze naszej jako twórca sielanek. Jest to więc jeszcze jeden głos o wsi, jeszcze jeden twórca budujący mit wiejskiej arkadii. Uwaga jednak! Oprócz sielanek sławiących żywot wiejski napisał też realistyczne – między innymi Żeńcy. Tam zawarł obraz odwrotny – nie radości, lecz trudu pracy, nie wzajemnej przyjaźni, lecz okrucieństwa dozorcy.

Utwór jest przykładem antysielanki – inaczej sielanki niekonwencjonalnej. Trud pracy, okrucieństwo dozorcy, konflikt społeczny ostro zgrzytają w schemacie sielanki – i przez to stają się bardziej czytelne. Elementy sielankowe: pieśń o słoneczku, marzenie o sprawiedliwości, wizja szczęśliwej czeladki – stanowią tło dla życiowej prawdy.

A jaka była konwencjonalna sielanka?

Od czasów starożytnych, od samego Teokryta – były to utwory o życiu wsi, przedstawiające wiejską egzystencję (praca, rozrywki, uczucia) w nader jasnym świetle – jako pełną uroków, radosną itd. Jest to obraz wyidealizowany, bo pomija całkowicie ciemne strony zagadnienia. Jeśli żniwiarze pracują – to śpiewają radośnie, bez kropli potu – bo ta zepsułaby sielankowy obraz. Wszyscy szczęśliwi i zgodni na łonie natury, a słoneczko ochoczo im przyświeca.

Andrzej Frycz-Modrzewski (ok. 1503-1572)

Andrzej Frycz-Modrzewski – pierwszy polski publicysta. Był także renesansową osobowością: kształcił się w Krakowie, a jako podopieczny magnata i mecenasa Jana Łaskiego zjechał całą Europę. Osobiście znał Marcina Lutra. Zakupił i wyekspediował do Polski bibliotekę Erazma z Rotterdamu (oczywiście, w imieniu Łaskiego).
A zatem – zetknął się z europejskim humanizmem i z zawieruchą sporów religijnych. Przemyślenia – w tym irenizm – starał się przeszczepić na grunt polski.

Co osiągnął:

Wsławił się jako publicysta epoki – na skalę europejską.
Propagował irenizm – ideę pokoju i zgody głoszoną przez Erazma z Rotterdamu.
Stworzył projekt reformy Rzeczypospolitej, który zawarł w dziele O poprawie Rzeczypospolitej.

Dzieła:

O karze za mężobójstwo,
O poprawie Rzeczypospolitej

Tytuły ksiąg dzieła Andrzeja Frycza-Modrzewskiego O poprawie Rzeczypospolitej:

I O obyczajach
II O prawach
III O wojnie
IV O Kościele
V O szkole

Andrzej Frycz Modrzewski – biografia

Łukasz Górnicki (1527-1603)

Wykształcił się ów mieszczanin we Włoszech, i w ojczyźnie zaczął krzewić kulturę włoską i starożytną. Co najważniejsze: przetłumaczył na nasz język dzieło Baltazara Castiglione Il Cortegiano, (Dworzanin). Powstał w ten sposób dialog dworzan, prowadzony w willi biskupa Maciejowskiego pod Krakowem, pt. Dworzanin polski. Wzór paranetyczny, stanowiący jakby przeciwwagę dla Rejowego wzoru ziemianina. Bo, zaiste, gdzie dworek, a gdzie dwór! Co innego szlachcic na zagrodzie, a co innego dworak! Jaki więc być powinien ten ostatni?

Wzorowy dworzanin:

ma odpowiednie maniery (dworska etykieta!)
włada językami obcymi (w liczbie mnogiej!)
kształcił się poza granicami kraju (zna się na poezji i historii)
dba o piękno swojej mowy
szczyci się swym szlachectwem (dba o dobre imię)
jest taktowny
pisze piękne listy!
zna się na muzyce
jest dowcipny
jest zdrowy fizycznie, pełen wdzięku, naturalny i zaprawiony w rzemiośle rycerskim

Przyznać trzeba, że wymyślił Górnicki prawdziwy ideał, który nader światowo wypada przy swojskim hreczkosieju, co to gruszeczki i jabłeczka zbiera, a syna w polowaniu ćwiczy, do podróży po świecie dość sceptycznie się odnosząc. Czy kiedykolwiek napotkał Górnicki idealnego dworaka? A dlaczego wyrobił sobie tak niepochlebne zdanie o Polkach, że ideał dwornej pani sprowadza się u niego do tego, by nie być hardą, zawistną, kłótliwą, kłamliwą plotkarą. A gdzież ambicje intelektualne? Kto wie. W każdym razie mistrz Ignacy Chrzanowski pisze: „Nie miał Górnicki umysłu ani głębokiego, ani samodzielnego, ale, jako człowiek rozsądny i bardzo wykształcony, rozumiał doskonale, jakim dobrodziejstwem jest dla narodu nauka i cywilizacja”. Komplement to, obelga czy spojrzenie realisty?

Mikołaj Sęp-Szarzyński (ok. 1550-1581)

Mikołaj Sęp-Szarzyński – poeta późnego renesansu, już przeczuwający nadejście baroku, był postacią otoczoną atmosferą choroby, samotności i szybkiej śmierci. Wiemy o nim bardzo niewiele. Urodził się prawdopodobnie w roku 1550. Zmarł jako człowiek trzydziestoletni. Mikołaj kształcił się najpierw w rodzinnym Lwowie, potem również w Niemczech: w Wittenberdze i Lipsku (możliwe, że właśnie tam dobrze zapoznał się z protestantyzmem).

Podróżował po Europie – sądzi się, że przebywał w Szwajcarii i we Włoszech. Ważną rolę w jego życiu i twórczości odegrały sprawy religii. Gdy kształcił się w Niemczech, prawdopodobnie zbliżył się do luteranizmu – potem jednak powrócił do Kościoła katolickiego. Z jego poezji przebija głęboka wiara katolicka. Po powrocie do kraju Mikołaj Sęp Szarzyński musiał zajmować się sprawami gospodarskimi: długi, kłótnie, sądy, machinacje ojca zaiste niepodobne są wcale do atmosfery Mikołajowych wierszy. Przeniósł się w Przemyskie, ale nie cieszył się zbyt długo nowym życiem – zmarł rok po przeprowadzce. Nigdy się nie ożenił.

Pozostawił zbiór sonetów, które pisał tak, jak przed nim czynili to wielcy: Szekspir czy Petrarka. Jego wypowiedź należy do filozoficznych:

- o życiu i śmierci,
- o nietrwałej miłości do dóbr ziemskich,
- o rozdarciu wewnętrznym człowieka i o walce, jaką wciąż wiedzie człowiek z szatanem.

Sęp-Szarzyński ukazuje kruchość i marność życia i jego spraw – a zarazem ujawnia niezwykłą tęsknotę za tym życiem.

Postrzega człowieka jako rozdwojoną istotę, targaną sprzecznościami, która pociechy może szukać tylko w Bogu. Pokazuje potęgę sił wyższych – a zarazem wierzy w zwycięstwo człowieka.

Co osiągnął

Należy do poetów przełomu: pielęgnuje jeszcze ideały renesansu, ale wprowadza już ideologię, poetykę i atmosferę baroku.

idee renesansowe
- tęsknota za życiem,
- wiara w potęgę woli człowieka,

idee barokowe
- wprowadza topos przemijalności, kruchości istnienia cyowieka – motyw vanitas,
- przeciwstawia wartości ziemskie boskim, miłość zwykłą – miłości do Boga,
- wprowadza motyw poety ,,rozdwojonego w sobie” – targanego sprzecznościami, niespokojnego i zagubionego pośród tajemnic egzystencji.

Dzieło:

Zbiór sonetów: Rytmy abo wiersze polskie

Tematyka poezji Sępa-Szarzyńskiego:

relacja człowiek – Bóg;
śmierć – wyzwolenie od życia;
życie ludzkie – walką;
wartości prawdziwe i złudne.

Poezja Mikołaja Sępa Szarzyńskiego

Zobacz:

Przedstaw biografię i cechy twórczości Mikołaja Reja