Najważniejsze wydarzenie:
Polska niepodległym krajem!!!
11 XI 1918 – odzyskanie niepodległości po 123 latach niewoli.
Atmosfera w odzyskanej ojczyźnie
- Entuzjazm. Radość z odzyskanej wolności. Entuzjazm i optymizm młodych, upojenie życiem – oto charakterystyka środowisk artystycznych początków dwudziestolecia. Poeci, pisarze odrzucili wielkie narodowe tematy, zapragnęli pisać nareszcie o pięknie, wiośnie, miłości…
- Wybuch energii twórczej. Nawet prowokacyjne i demonstracyjne zerwanie z tematami narodowymi i wyzwoleńczymi. Już są niepotrzebne!
„Ojczyzna moja wolna, wolna, więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada” – oznajmia entuzjastycznie Antoni Słonimski.„A wiosną niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę” – żąda zaperzony Jan Lechoń.
Obaj są młodymi poetami, bywalcami kawiarni, duszami bujnego życia artystycznego, które wybuchło w młodej ojczyźnie tak samo jak wolność. Futuryści ogłosili wyprzedaż narodowych świętości i zepchnięcie z piedestału wieszczów – puste cokoły, ma się rozumieć, miały być dla wspaniałych im współczesnych.
- W kawiarniach literackich bawiono się świetnie, a wśród usług poeci oferowali na przykład „rozmowę z podaniem ręki”, dedykacje, oczywiście, za odpowiednią opłatą. Jeśli ktoś chciał mieć w dedykacji słówko „kochanemu”, musiał liczyć się z wydatkiem stu marek.
Futuryści gorszyli na „podwieczorkach” – np. Anatol Stern recytował wiersze z przepaską na biodrach służącą mu za jedyny strój. Urządzano podobne szaleństwa w Warszawie (Nowy Świat, kawiarnia Ziemiańska na ul. Mazowieckiej) albo w Krakowie na Rynku Głównym.
W kawiarniach spotykał się kwiat polskiej kultury – nie tylko literaci, aktorzy, reżyserzy, malarze, a nawet dyplomaci – cyganeria dwudziestolecia nadawała ton życiu stolicy. Żarty czynili sobie i innym ludziom rozmaite: to wiózł poeta poetę gołego w taczce w biały dzień przez miasto. Duża dawka dobrego humoru i zdrowia potrzebna była, by żyć w takim stylu.
- Pamiętasz artystyczną bohemę młodopolską i szalone życie artystów? Z tym że modernistom towarzyszyły bierność i pesymizm, a artystycznej młodzieży dwudziestolecia – entuzjazm, radość i wybuch energii twórczej. Przynajmniej na początku, bo gdy wszyscy przyzwyczają się do wolności ojczyzny, zauważą, że trzeba jeszcze tę ojczyznę uporządkować. Wojna roku dwudziestego, problemy młodego kraju, dylematy filozoficzne, wreszcie faszyzm i przeczucie katastrofy nie pozwoliły, by młodzieńcza radość trwała długo.
- Na razie jednak, ogarniając atmosferę dwudziestolecia, widzimy, że:
- Życie artystyczne rozwija się radośnie i żywiołowo. Nowi, młodzi twórcy łączą się w ugrupowania, głoszą swoje programy.
- Nowe prądy myślowe docierają do Polski i zdobywają swoich wyznawców.
- Ważne są miasta – jako ośrodki kultury, a w miastach – kawiarnie, knajpy i nocne lokale. To tu rodzi się sztuka, tu – w swoim środowisku naturalnym – artyści żyją jak ryby w wodzie.
Co jest ważne?
- Twórczość Stefana Żeromskiego, który osiągnął w czasach międzywojnia pozycję autorytetu moralnego, jego powieści wywoływały ferment społeczny. To rzeczywiście ważny pisarz, a bohaterowie, których powołał, stali się symbolami naszej kultury – np. Judym to już nie tylko nazwisko, ale nazwa postawy. Szklane domy – to znak idealistycznego myślenia o Polsce. Rozdarta sosna – obraz duszy bohatera.
- Ważny okazał się dorobek poetów młodzieńczej, ledwie co odzyskanej ojczyzny. Zwróć uwagę na poezję Juliana Tuwima.
- Twórczość Bolesława Leśmiana to szczególny przystanek polskiej literatury. Jego wiersze posiadają ładunek filozoficzny, piękno języka, siłę niezwykłych neologizmów, a przy tym są proste w odbiorze. Zwróć uwagę na termin „heroiczny humanizm”.
- Stanisław Ignacy Witkiewicz (Wikacy) (Nienasycenie, Pożegnanie jesieni, 622 upadki Bunga) – twórca dramatów i powieści, awangardowy, katastrofista, oryginał, niezwykła, choć skandalizująca osobowość epoki. Popełnił samobójstwo 17 września 1939 r., po wkroczeniu do Polski wojsk radzieckich.
- Proza Witolda Gombrowicza, czyli Ferdydurke. Dziwna na pozór powieść jest dość przystępna, słynna lekcja polskiego zachęca do zestawień z innymi polskimi lekturami. Zwróć uwagę na termin „groteska” – musisz umieć ją wskazać.
- Noce i dnie Marii Dąbrowskiej. To kolejny obraz polskiego domu i dworu szlacheckiego. Wykazuje podobieństwa z Panem Tadeuszem i z Nad Niemnem. Stwarza wspaniałe postacie bohaterów – Barbary i Bogumiła – oraz klasyczny obraz polskiej rodziny.
- Zofia Nałkowska – pisarka, która debiutowała także w Młodej Polsce, a twórczość jej będzie odgrywać istotną rolę jeszcze długo po II wojnie światowej. W okresie międzywojennym wydała Romans Teresy Hennert (1924) i Granicę (1935).
- Bruno Schulz – autor awangardowej, lirycznej prozy poetyckiej. Twórczość tego skromnego pisarza zawiera się głównie w dwóch tomach: 1934 – Sklepy cynamonowe i 1937 – Sanatorium Pod Klepsydrą. Biografia pisarza jest także krótka – spędził życie w rodzinnym Drohobyczu, gdzie pracował jako nauczyciel. Schulz był pochodzenia żydowskiego. 19 listopada 1942 r. został zamordowany.
Stanisław Ignacy Witkiewicz
Ośrodki kulturalne
Warszawa
Ulica Nowy Świat i kawiarnia Ziemiańska na Mazowieckiej – oto źródła, z których biły najnowsze artystyczne pomysły, tu kształtował się styl dwudziestolecia.
- W Warszawie działali:
- Stefan Żeromski
- Grupa Skamander (Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Julian Tuwim).
- Tu tworzył sztukę kabaretu Marian Hemar.
- Tu przyjeżdżał z Zamościa Bolesław Leśmian.
- Mieszkali i tworzyli: Melchior Wańkowicz, Zofia Nałkowska, Tadeusz Boy-Żeleński.
- Tu też działał reżyser teatralny Leon Schiller.
Kraków
Ośrodkiem życia literackiego był tu Uniwersytet Jagielloński, kawiarnie działały także, ale Kraków wciąż był spadkobiercą dawnych tradycji, a mniej ośrodkiem futuryzmu i awangardy. Mimo działań młodych, pielęgnowano tu tradycje romantyczno–pozytywistyczne.
- Oazą futurystów był klub Gałka Muszkatołowa;
działali tu: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec. - Awangarda Krakowska to z kolei Tadeusz Peiper, Julian Przyboś.
- Inni: Leon Kruczkowski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Witkacy.
Lwów
Centrum kulturalnego dowodzenia było tu Wydawnictwo Ossolineum i Uniwersytet im. Jana Kazimierza.
Wilno
Skupiskiem pisarzy był Uniwersytet im. Stefana Batorego. Wieczory poetyckie odbywały się w klasztorze Bazylianów. W „celi Konrada” rezydował wileński oddział Związku Zawodowego Literatów Polskich.
- W Wilnie tworzyli: Konstanty Ildefons Gałczyński, Czesław Miłosz (tu działa grupa poetycka Żagary).
Zakopane
Od czasów młodopolskich ośrodek rekreacyjny, do którego zjeżdża świat artystyczny z całej Polski, by tworzyć, wieść dyskusje akademickie, podziwiać góry i… świetnie się bawić. Prześcigał w pomysłowości kolegów młody twórca Witkacy – pełen humoru, prowokacji i najdziwniejszych pomysłów.
Mapa literacka polskiego dwudziestolecia
Poezja
Ugrupowania poetyckie:
- Skamander
- Futuryści
- Awangarda Krakowska
- Druga Awangarda
Poeci indywidualiści
- Władysław Broniewski
- Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
- Czesław Miłosz (Żagary)
- Bolesław Leśmian
- Leopold Staff
Proza
- Stefan Żeromski – Przedwiośnie,
- Maria Dąbrowska – Noce i dnie,
- Zofia Nałkowska – Granica,
- Witold Gombrowicz – Ferdydurke,
- Bruno Schulz – Sklepy cynamonowe,
- Witkacy – Nienasycenie, Narkotyki. Niemyte dusze,
- Juliusz Kaden-Bandrowski – Generał Barcz,
- Tadeusz Dołęga-Mostowicz – Kariera Nikodema Dyzmy.
Dramat
- Stanisław Ignacy Witkiewicz – Szewcy, W małym dworku,
- Tadeusz Rittner – W małym domku,
- Jerzy Szaniawski – Żeglarz.
Polskie dwudziestolecie – co zapamiętać?
Entuzjazm po odzyskaniu niepodległości. Zaznaczył się zwłaszcza w pierwszej fazie nowych czasów, tuż po roku 1918. W poezji dynamika, radość, skandale i temat młodości w utworach najważniejszego poetyckiego ugrupowania – Skamandra.
Z czasem pojawiają się w polskiej literaturze tematy bardzo poważne: kształt nowej ojczyzny, niesprawiedliwość społeczna, ocena elit rządzących.
Autorytetem moralnym, najbardziej szanowanym pisarzem staje się Stefan Żeromski. Dwie pisarki także cieszą się szacunkiem i sławą, to Maria Dąbrowska i Zofia Nałkowska.
Polska literatura ma też osiągnięcia w zakresie zupełnie awangardowych dokonań:
- Ferdydurke Witolda Gombrowicza zapowiada tzw. nową powieść,
- teatr Witkacego – absolutnie nowatorski powojenny antyteatr,
- proza Brunona Schulza jest prekursorskim dokonaniem surrealistycznym.
Owocem literatury międzywojennej są też niezapomniane i bardzo ważne przy pisaniu wielu prac kreacje postaci literackich.
Najważniejsze:
- Barbara i Bogumił Niechcicowie z Nocy i dni. Przy tematach w rodzaju: rodzina, sens życia, miłość do ziemi, dwór polski, praca – okazują się niezastąpieni.
- Druga osoba to Cezary Baryka. Młodość, poszukiwanie swojej tożsamości, wpływ rewolucji na psychikę ludzką, mity polskie, Polacy u progu niepodległości, nawet podróż i dojrzewanie.
- Zenon Ziembiewicz z Granicy. Bardzo przydaje się w rozważaniach o karierze, wyborach życiowych, odejściu od ideałów i odpowiedzialności.
- Na koniec Józio z Ferdydurke. Nasz polski przykład everymana, a zarazem dojrzewający, poszukujący swojej drogi życiowej i prawdy o świecie młodzieniec.
Zdarzenia:
- 11 listopada 1918 – odzyskanie niepodległości
- 1920 – wojna polsko-sowiecka
- 1926 – przewrót majowy
- 1938 – pakt Ribbentrop–Mołotow, zwany czwartym rozbiorem
- 1939 – agresja Niemiec na Polskę
Uwaga!
Cechą poezji dwudziestolecia jest tendencja do łączenia się w ugrupowania.
Ale mimo to tworzyli wówczas bardzo ważni poeci, takie indywidualności, jak:
- Bolesław Leśmian (debiut młodopolski),
- Leopold Staff (poeta trzech pokoleń),
- Władysław Broniewski (rewolucyjny romantyk),
- Maria Pawlikowska-Jasnorzewska (związana ze Skamandrem).
Ocena dwudziestolecia
Najkrótsza z epok literackich, ale bardzo dynamiczna, twórcza. Dorobek polski nie ustępuje światu, w dziedzinie eksperymentów nawet wyprzedzamy awangardowe osiągnięcia, czego dowodem jest twórczość Witkacego, Gombrowicza, Schulza – docenione dopiero współcześnie, i to nie tylko w Polsce.
W zakresie tradycyjnej prozy do kanonu lektur narodowych dochodzą powieści Dąbrowskiej i Żeromskiego.
W poezji – zakwitają talenty Tuwima, Iwaszkiewicza, Leśmiana. Bogata epoka.
W pewien sposób ostatnia: zamyka rozdział Polski „Mickiewiczowskiej”, spod znaku szlacheckiego dworku i dawnych wartości. II wojna zmieni wszystko: ustrój, styl życia i kulturę.
Zobacz:
Geopolityczna i społeczna charakterystyka nowo powstałej Rzeczypospolitej