Kariera często wiąże się z zagadnieniem młodości, wyborów moralnych, słynnym Hamletowskim „być albo nie być” przerobionym w pytanie „być czy mieć”. Ciekawy temat – zwłaszcza w naszych czasach. Warto wyrobić sobie o nim zdanie – u progu dojrzałości.
Powtórka – według postaci
Karierowicze i ideowcy
W sprawie kariery trochę sposób naszego oceniania się zmienił. Karierowicz – nadal brzmi paskudnie, ale ktoś, kto zrobił karierę, jest u szczytu kariery… to już zupełnie co innego. Otóż: sukces i kariera mogą być chlubą, bo zależą od pracy własnych rąk i głowy, niekoniecznie trzeba do nich dochodzić po trupach.
Tematy często głoszą nadal:
- Być czy mieć?
- Kariera czy ideały?
- Nadzieja na sukces czy wierność zasadom?
W świetle doświadczeń literackich powinniśmy odpowiedzieć: być, ideały, wierność zasadom. Skłaniają ku temu losy rozmaitych postaci:
-
- Eugeniusz Rastignac z Ojca Goriot Honoriusza Balzaka. Dobry materiał na karierowicza. Pakiet ideałów, z którym przybył do Paryża z prowincji, bladł i chudł w zderzeniu z prawdą o życiu. Szybko uwierzył młody Eugeniusz staremu przestępcy Vautrinowi, że nawet, by posprzątać, trzeba się pobrudzić, i że część ideałów należy wyrzucić na śmietnik. Również córki Goriota to „karierowiczki” tamtych czasów – wśród wyrzuconych ideałów bez wahania umieściły miłość do ojca i wszelką lojalność… Rastignac zrobi karierę, zostanie mężem bogatej żony, ministrem i hrabią. Za jaką cenę?
- Julian Sorel z powieści Stendhala Czerwone i czarne to znakomity przykład karierowicza. Chłopak z ludu – inteligentny, wyrachowany, wręcz amoralny w swoim dążeniu do celu prowincjusz. Sorel przemierza szczeble swojej kariery sukcesywnie i z powodzeniem, do momentu, w którym wpada w sidła prawdziwego uczucia. Zdobywa kolejne zaszczyty, lecz w rezultacie ginie marnie. Moglibyśmy uznać tragiczny finał Sorela za moralizatorską nutę autora, gdyby nie fakt, że losy bohatera odzwierciedlają wydarzenia z życia prawdziwego pana Bertheta z Grenoble, syna kowala.
Julian Sorel a Eugeniusz de Rastignac, bohater Ojca Goriot Balzaka – podobieństwa i różnice.
- Uriasz Heep z Dawida Copperfielda Charlesa Dickensa. Typ odrażający, maluczki, kłamliwy, a przy tym paskudnie obłudny i uniżony. Kłaniając się ludziom do stóp, stara się ich zniszczyć. Źle kończy, przyłapany na swych matactwach, ląduje w więzieniu. Heep to symbol kariery szczególnie wstrętnej, portret karierowicza odstraszającego od tego rodzaju postępowania.
- Doktor Obarecki z Siłaczki Stefana Żeromskiego ginie zawsze w cieniu swojej szlachetnej koleżanki Stasi Bozowskiej. Żeromski zadziałał kontrastem: Stasia zdarła zdrowie, nauczając biedotę, Obarecki „obrósł w tłuszcz”, wiodąc życie przeciętnego doktorka, który udziela pomocy tylko zamożnym, za odpowiednią opłatą. Trudno nazwać aż karierą jego postawę – to wybór życia wygodnego i głuchego na ludzkie cierpienie, jakiego dokonał za młodu. Czy bardzo potępić Obareckiego? Cóż – zdrady posłannictwa lekarza, który jednak powinien pomagać ludziom bez względu na ich majątek – nie można ani pochwalić, ani zrozumieć.
- Zenon Ziembiewicz z Granicy Zofii Nałkowskiej to nasz rodzimy karierowicz z międzywojnia. W młodości także „napakowany” złudnymi ideałami: o sprawiedliwości, równości ludzi, idealnej miłości. Własnym życiem obalił te ideały. Zdobywając kolejne stanowiska i osiągając kolejne etapy dobrobytu, wyzbywa się skrupułów, jako burmistrz miasta każe strzelać do demonstrujących robotników. Na pewno przeżywał w takiej chwili dylematy związane z władzą – godne Kreona – wybrał jednakże decyzję bardziej opłacalną. Trudno powiedzieć, że był to człowiek z gruntu zły – zaplątany w sieć zależności i błędów młodości do tego stopnia, że popełnił samobójstwo.
- Nikodem Dyzma – tytułowy bohater powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza (Kariera Nikodema Dyzmy. Mało kto ją przeczytał, ale wszyscy oglądali wersję filmową z błyskotliwą kreacją Wilhelmiego w roli głównej. Dobre i to. Postać Dyzmy jest wszak nie do pominięcia przy rozważaniu istoty kariery. Ów spryciarz, karierowicz z przypadku, zdobywa zaszczyty, urzędy, piękne kobiety i duże pieniądze – poprzez małe nieporozumienie – qui pro quo – wszyscy biorą go za kogoś ważnego. Pnie się więc w górę, sam się sobie dziwiąc. Spadnie równie dynamicznie – po drodze jednak obnaży głupotę i zepsucie swojego elitarnego otoczenia. Dyzma zyskał już współczesną formę – Nikusia świetnie zagranego przez Cezarego Pazurę w filmie Kariera Nikosia Dyzmy Jacka Bromskiego.
- Michał Toporny z Tańczącego jastrzębia Juliana Kawalca to przykład zupełnie innego rodzaju kariery „ufundowanej” awansem wsi po II wojnie światowej. Zmiana ustroju dała Topornemu możliwość wykształcenia, wyjścia poza opłotki swojego gospodarstwa, poznania innego, miejskiego świata. Nowy świat zagarnął go: Toporny porzucił swoją wiejską żonę i syna, został inżynierem, mężem wykształconej kobiety z dobrego domu, potem dyrektorem – i, przynajmniej na początku, czuł się dobrze w swoim nowym życiu. Także tę biografię wieńczy samobójstwo. Natomiast kariera – opłacona trudem mozolnej pracy, silnej woli – zastanawia, utrudnia jednoznaczne oceny.
Bohaterowie wpisani w schemat „z chłopa król”.
- Postać z siedemnastowiecznej komedii dworskiej Z chłopa król Piotra Baryki – utwór wykorzystuje dobrze znany w literaturze motyw: perypetie pijanego chłopa przebranego przez żołnierzy za króla i traktowanego przez nich jak monarcha. Gdy biedak uwierzył w odmianę swojego losu, został upity po raz drugi i przebudził się znów jako chłop.
Określenie „z chłopa król” jest symbolem kariery przypadkowej, rozwijającej się niejako wbrew woli człowieka i kończącej się nieprzyjemnym powrotem do ponurej rzeczywistości.
- Grabiec z Balladyny Juliusza Słowackiego – moc Goplany sprawia, że otrzymuje koronę rodu Popielów – zostaje groteskowym królem. Królewska maskarada ściąga na bohatera nieszczęście. Zostaje zamordowany – bo zagraża Balladynie.
- Bohater Bajki o Janku, co psom szył buty. (z Kordiana Juliusza Słowackiego), nieuk, leń i wisus – błyskawicznie zdobywa bogactwo i wysoką pozycję dzięki przypadkowi i kaprysowi króla, któremu przypada do gustu pomysł ubrania psów w buty.
- Hochsztapler z powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza Kariera Nikodema Dyzmy – fordanser z półświatka, który przypadkowo robi nieprawdopodobną wręcz karierę w sanacyjnej Polsce.
Co łączy bohaterów robiących karierę typu „z chłopa król”?
- Poddają się biernie wydarzeniom i okolicznościom.
- Pozwalają kreować swój wizerunek otoczeniu i w końcu sami wierzą w stworzony portret.
- Czerpią z życia pełnymi garściami, skupiając się zwłaszcza na wymiarze materialnym sukcesu.
- Nie mają wyrzutów sumienia, bo są najczęściej jednostkami prymitywnymi. Nie zastanawiają się nad mechanizmami swego awansu i rzadko myślą o możliwości nieprzyjemnego „przebudzenia”.
Bohaterowie świadomie dążący do zrobienia kariery politycznej.
- Balladyna z dramatu Juliusza Słowackiego – chłopka z „czasów bajecznych koło jeziora Gopła”. Zdobywa władzę przez przypadek, dzięki małżeństwu z Kirkorem. Drogę kariery rozpoczyna zamordowanie siostry. Za tym czynem idą następne zbrodnie: giną przeciwnicy Balladyny i świadkowie jej przeszłości, na śmierć skazana zostaje matka.
Sukces uczy bohaterkę bezwzględności, ale nie zabija w niej wyrzutów sumienia. Balladyna świadomie burzy moralny i naturalny porządek świata, żyje tak „jakby nie było Boga”. Usprawiedliwia się jednak i próbuje zagłuszać nękający ją niepokój. Sięga po władzę wyłącznie dla własnych korzyści, a nie ze względu na wyższe racje. Tragizm bohaterki polega jednak na tym, że święta korona zobowiązuje ją do wzięcia w obronę łamanych praw i do uznania odrzucanych dotąd wartości. Osądzona (przez samą siebie) według tych zasad ginie rażona gromem.
- Sajetan z Szewców Stanisława Ignacego Witkiewicza i Napoleon z Folwarku zwierzęcego George’a Orwella – obaj należą do uciskanych grup społecznych i zostają wyniesieni na szczyty przez rewolucję, której obraz w utworach był inspirowany rewolucją październikową.
Sajetan to typ działacza-przywódcy, który marzy, by poprowadzić ludzkość ku szczęściu drogą rewolucji. Po przejęciu rządów nie musi pracować i korzysta z dóbr materialnych, ale zaczyna odczuwać metafizyczną pustkę spowodowaną brakiem idei i zatraca się w rozważaniach nad sensem istnienia, co staje się bezpośrednią przyczyną jego zguby – przerażeni myślami i zagrożeni poglądami swego przywódcy Czeladnicy zabijają go.
- Napoleon z Orwellowskiego Folwarku zwierzęcego – nie jest typem wodza kierującego się dobrem mas. Jego kariera opiera się na przemocy, zastraszeniu poddanych i eliminowaniu przeciwników. Swój plan przejęcia i utrzymania władzy realizuje bezwzględnie i perfidnie, manipuluje opinią społeczną, czyniąc atut nawet ze swojego tchórzostwa. Kreując dzięki propagandzie swój obraz Ojca narodu, stawia się ponad prawem i korzysta bez wyrzutów sumienia z wszystkich przywilejów władzy, traktując je jako należne sobie. Pozostaje bezkarny, choć pod jego rządami sytuacja na folwarku wraca do punktu wyjścia, czyli biedy, głodu, terroru i beznadziejnej egzystencji całego społeczeństwa.
- Zenon Ziembiewicz z Granicy Zofii Nałkowskiej – inteligent pochodzący ze zubożałego ziemiaństwa, który ze studenta o dość radykalnych poglądach przeistacza się w sanacyjnego dygnitarza, prezydenta miasta odpowiedzialnego za strzelanie do manifestujących robotników. Cena, jaką Ziembiewicz płaci za karierę, jest wysoka. Popełnione przez bohatera samobójstwo to dowód jego klęski moralnej.
Co łączy bohaterów świadomie dążących do zrobienia kariery politycznej?
- Mają jasno określony cel: dążenie do poprawienia swojej pozycji społecznej i statusu materialnego, czasami chcą też realizować szczytne idee.
- Świadomie kreują swój wizerunek, starają się zapewnić sobie poczucie bezpieczeństwa, niekiedy nawet naginając prawo do swoich potrzeb.
- Korzystają z możliwości i profitów, jakich dostarcza im zdobyte stanowisko, ale większość z nich nie potrafi zagłuszyć wyrzutów sumienia. Stają się więźniami schematów i układów, co – poza nielicznymi wyjątkami – stanowi przyczynę przegranej.
Bohaterowie realizujący amerykański mit „od pucybuta do milionera”.
- Ojciec Goriot z powieści Honoriusza Balzaka – dochodzi do majątku w sposób typowy: wykorzystuje zamieszanie związane z rewolucją francuską i wychodząc z założenia, że żadna praca nie hańbi, a pieniądze nie śmierdzą, staje się człowiekiem bogatym. Na tym jednak kończy się schemat – Goriot zostaje nędzarzem, ponieważ wszystkie jego oszczędności marnotrawią córki, robiące w Paryżu salonową karierę. Bohater z miłości do dzieci pozwala się zniszczyć i umiera w nędzy.
- Z losów Goriota wyciąga wnioski Eugeniusz Rastignac – zubożały szlachcic z prowincji, który dzięki studiom prawniczym chce zdobyć pozycję społeczną i majątek. Szybko jednak zrozumie, że podstawą sukcesu nie są rzetelność, uczciwość i praca, ale zamożne protektorki, wykorzystanie układów i ciągłe kompromisy z własnym sumieniem. Tylko cynizm i wyrachowanie oraz upór i siła woli pozwalają mu zaspokoić ambicje i być przyjmowanym w salonach Paryża. Osiągnie swe cele.
- Stanisław Wokulski z Lalki Bolesława Prusa – postać wewnętrznie skomplikowana i niejednoznaczna. To zubożały szlachcic, który chce znaleźć dla siebie miejsce w dziewiętnastowiecznym społeczeństwie dzięki pracy i wykształceniu. Klęska jego młodzieńczych ideałów sprawia, że szuka jakiegoś celu w życiu. Miłość do zubożałej arystokratki mobilizuje go do działania – zdobywa majątek na wojnie bałkańskiej, „mieszając się z ekonomicznymi szulerami, stawiając na kartę pracę i życie”. Nie zapewnia mu to jednak wzajemności ukochanej, a zdobywanie pozycji społecznej i bywanie w salonach arystokracji wymaga częstych kompromisów moralnych. Przez zazdrosne o sukces otoczenie traktowany jest jak karierowicz bez skrupułów lub jak parweniusz, któremu należy się tylko pełna wyższości wzgarda.
- Jay Gatsby z powieści Francisa Scotta Fitzgeralda Wielki Gatsby – w znacznej mierze powiela schemat losów Wokulskiego. Robi karierę w czasie I wojny światowej w okresie prohibicji w USA. Chce się wzbogacić, by zdobyć rękę ukochanej kobiety. Gromadzi olbrzymi majątek, handlując alkoholem i przemycając broń. W efekcie stać go na wspaniały dom i wydawanie przyjęć, które mają mu zapewnić przychylność Daisy.
Bogactwo nie daje mu szczęścia, nie zbliża do ukochanej, nie przysparza przyjaciół. Przez otoczenie, korzystające bez skrupułów z jego hojności, traktowany jest jak nuworysz, który stara się imponować pieniędzmi. W jego pogrzebie uczestniczą zaledwie trzy osoby.
Co łączy bohaterów realizujących amerykański mit „od pucybuta do milionera”?
- Zdobycie majątku ma być dla nich jedynie etapem na drodze do innego celu.
- Gromadzą pieniądze bardzo szybko, wykorzystując zawirowania polityczne i społeczne, działając na granicy prawa i ryzykując swoje życie.
- Bogactwo nie przynosi im szczęścia, często staje się źródłem frustracji i rozterek.
- Z reguły czują się samotni, nie potrafią znaleźć dla siebie miejsca w społeczeństwie, którym z jednej strony pogardzają, z drugiej – szukają w nim akceptacji.
Najważniejsze utwory
- Honoriusz Balzak – Ojciec Goriot;
- Stendhal – Czerwone i czarne;
- Bolesław Prus – Lalka;
- Charles Dickens – Dawid Copperfield;
- Stefan Żeromski – Siłaczka, Ludzie bezdomni;
- Zofia Nałkowska – Granica;
- Tadeusz Dołęga-Mostowicz – Kariera Nikodema Dyzmy;
- Julian Kawalec – Tańczący jastrząb;
- Witkacy – Szewcy;
- George Orwell – Folwark zwierzęcy;
- Francis Scott Fitzgerald – Wielki Gatsby.
Z karierowiczami kontrastują społecznicy – idealiści
Bohaterowie, którzy poświęcą życie wyższej idei, służbie ludziom lub nauce, lub wielkiemu marzeniu.
- Ikar – zginął za możliwość lotu ku słońcu;
- Konrad Wallenrod – poświęcił honor, miłość i życie ojczyźnie;
- Tomasz Judym – poświęcił życie i miłość pracy społecznej;
- Stasia Bozowska (Siłaczka) – straciła zdrowie i życie, pracując wśród biedoty;
- Piotr Cedzyna (Doktor Piotr) – odrzucił „karierę” opłaconą krzywdą robotników ojca;
- Doktor Rieux z Dżumy Camusa – poświęca się, by ratować chorych;
Zobacz: