Przedwiośnie Stefana Żeromskiego
Powieść
Temat:
- Przedwiośnie jest powieścią polityczną – jest próbą ustosunkowania się pisarza do aktualnych spraw kraju, przedstawia groźbę istniejącej sytuacji, krytykuje, lecz szuka także dróg reformy.
- Powieść przedstawia dzieje młodego chłopaka – Cezarego Baryki. Jego życiorys (rewolucja w Baku, wojna polsko sowiecka, ziemiaństwo, Warszawa) jest ilustracją poszukiwania własnej drogi w życiu, ale i prawdy o Polsce.
Co jest ważne?
Pisarz konfrontuje w utworze trzy różne drogi naprawy Polski:
- Przemiany techniczno-cywilizacyjne (symbolizowane przez opowieść Seweryna Baryki o „szklanych domach”) – to wizja utopijna.
- Rewolucja zbrojna – na wzór rosyjskiej, głoszona przez komunistę Lulka. To droga zbyt groźna. Wydarzenia z Baku przypominają piekło są ostrzeżeniem przed niszczącą siłą takich przemian.
- Program ewolucyjnych przemian proponowany przez Szymona Gajowca: wzmocnienie granic, reforma walutowa, reforma rolna, rozwiązanie problemów mniejszości narodowych… Są to zmiany słuszne, lecz powolne – najbiedniejsi nie mają czasu na czekanie.
- Symboliczny tytuł: „przedwiośnie” to dojrzewanie samego Cezarego Baryki, ale też określenie polskiej sytuacji. Wolność – wiosna – dopiero nadejdzie, na razie jest to wymagający wysiłku czas rozwiązywania problemów – przedwiośnie. Tym samym tytuł jest optymistyczny.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Przedwiośnie Stefana Żeromskiego to powieść-dyskusja o przyszłości niepodległej Polski. Pisarz przedstawia sytuację wewnętrzną kraju – zastój, chaos, lekkomyślność i beztroskę warstw posiadających oraz nędzę i prymitywizm ludu. Na tym tle prezentuje różne wizje i idee polityczne. Niestety, żadna z nich nie jest doskonała, wszystkie mają istotne wady.
- Skojarz inne utopie literackie: Nipu z powieści Ignacego Krasickiego, Eldorado z powiastki Woltera. Tu są to szklane domy, o których opowiada ojciec Cezarego Baryki.
Skojarz inne wizje rewolucji w literaturze:
- abstrakcyjna rewolucja w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego i argumenty rewolucjonistów przeciw arystokratom,
- historiozoficzna pochwała rewolucji jako ogniwa postępu w genezyjskim ujęciu Słowackiego (wiersz Uspokojenie),
- obraz rewolucji w awangardowym dramacie Witkacego pt. Szewcy – katastroficzna ocena zjawiska, pesymistyczny finał ze zwycięskim Hiperrobociarzem,
- paraboliczna wizja rewolucji zawartą w Folwarku zwierzęcym George’a Orwella
- Tango Mrożka, dramat o rewolucji obyczajowej, o konflikcie pokoleń i zwycięstwie prymitywnej siły.
Granica Zofii Nałkowskiej
Powieść psychologiczna.
Temat:
Granica jest powieścią o problematyce społecznej, podejmuje temat różnicy między poszczególnymi warstwami społecznymi, prezentuje ich charakterystykę.
Historia wiodąca to dzieje Zenona Ziembiewicza, jego miłości do Elżbiety i romansu z pokojówka Justyną. Rzecz kończy się tragicznie – odrzucona kochanka oblewa Zenona kwasem, on odbiera sobie życie.
Co jest ważne?
- zabieg kompozycyjny: autorka ujawnia finał powieści na początku, by skupić odbiorcę na przebiegu i przyczynach zdarzeń.
- Bohater – karierowicz Ziembiewicz nie jest może czarnym charakterem, zbrodniarzem ani przestępcą, ale jest przykładem bohatera ulegającego rzeczywistości, zapominającego o ideałach młodości.
- motyw dworku szlacheckiego. Tym razem mickiewiczowski blask sielanki zakłóca postawa dziedzica Ziembiewicza z jego pociągiem do płci pięknej niższych warstw.
- Złożone znaczenie tytułu: granica pomiędzy warstwami społecznymi, „Dla jednych jest to sufit, dla drugich podłoga” – oto definicja społecznej granicy, zawarta w powieści. Poza tym: Granica odporności moralnej, granica poznania siebie i rzeczywistości przez człowieka.
Co pisać: z czym kojarzyć?
- Pokazując swoich bohaterów Nałkowska zastanawia się nad granicą elastyczności wobec własnych zasad. Zenon przekroczył ją dwukrotnie: jako maż – romansując z Justyną, i jako prezydent miasta, gdy za jego kadencji wydano rozkaz strzelania do robotników.
- Nałkowska podjęła na pozór banalny temat zdrady i romansu – potrafiła jednak uczynić z niego refleksje psychologiczną i filozoficzną.
- Pisarka konfrontuje różne opinie na temat bohaterów. Inaczej postrzegają siebie sami, różnie widzą ich różne osoby. Nie ma więc jednej prawdy, nie ma możliwości pełnego poznania człowieka. Nałkowska przyznaje pierwszeństwo prawdzie społecznej – społeczeństwo, którego jesteśmy częścią, ma prawo określić własne zasady i wymagać ich respektowania.
- Skojarz motyw: Panicz uwodzący służącą (pokojówkę, dziewczynę z ludu itp.: w balladzie Adma Mickiewicza pt. Rybka i w Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej (Zbyszko – Hanka).
Noce i dnie Marii Dąbrowskiej
Powieść – saga rodzinna
Temat
Saga rodzinna to dzieje rodziny – w tym wypadku Bogumiła Niechcica i jego żony Barbary. Powieść obejmuje wiele lat – Bogumiła za młodu brał udział w powstaniu, z Barbarą żeni się w drugiej połowie XIX wieku a kończy się powieść w czasie wybuchu I wojny światowej.
Powieść staje się zatem zbiorem wielu tematów: miłości, romantyzmu, natury kobiecej, relacji rodzice dzieci, polskiego społeczeństwa.
Bogumił i Barbara – główni bohaterowie Nocy i dni, dwie odmienne postawy wobec życia.
Najważniejsze tematy:
- Motyw dworu polskiego – po Soplicowie, Korczynie, Krzemieńcu, Nawłoci tu obserwujemy Serbinów, który rozkwita dzięki Bogumiłowi..
- Motyw pracy – dziedzicem pozytywistów jest Bogumił Niechcic.
- Piękno przyrody polskiej, umiłowanie rodzimego krajobrazu
- Dzieje polskiej rodziny uwikłanej w historię
- Motyw powstania styczniowego (młodość Bogumiła, utrata majątku w drodze konfiskaty)
- Motyw miłości romantycznej (Barbary do Toliboskiego) i małżeńskiej (Bogumiła i Barbary)
- Motyw różnic społecznych, charakterystyki społeczeństwa.
Co jest ważne?
- Kontrast postaci:
- Bogumił Niechcic jest ekstrawertykiem, otwartym na świat i pełnym optymizmu. Cechuje go wewnętrzny spokój, opanowanie.
- Jego żona Barbara przypomina bohaterów romantyzmu: nadwrażliwa introwertyczka, pełna obaw przed światem, osoba zagubiona i zmienna w nastrojach. W powieści Dąbrowskiej te dwa typy osobowości –dopełniają się wzajemnie, dopiero razem stanowią pełnię człowieczeństwa.
- Fakt, że Serbinów nie jest własnością Bogumiła, a mimo to stanowi jego dom, niesie ze sobą wszystkie wartości i piękno, jakiego upatrywały pokolenia twórców w tradycji polskiego ziemiaństwa.
- Motyw miasta Choć w powieści dominuje motyw dworu ziemiańskiego, jest ona jedną z niewielu powieści polskich pokazujących miasto. Chodzi o Kaliniec – literacką postać Kalisza, rodzinnego miasta Dąbrowskiej.
- Temat I wojny światowej – wprawdzie migawkowo i w finale, ale pokazuje Dąbrowska I wojnę światową na ziemiach polskich.
- Fakt, że powieść rozgrywa się w II połowie XIX wieku ( w tych samych czasach co dzieje Wokulskiego czy bohaterów Nad Niemnem) ale napisana została w międzywojniu!)
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Dominującą postacią powieści jest Barbara – należy do niepowtarzalnych kreacji kobiecych polskiej literatury.
- Noce i dnie to kolejne dzieło podejmujące temat domu polskiego – jego wagi, tradycji, roli w życiu narodu. Synonimem domu jest dwór – podobnie jak w Panu Tadeuszu i Nad Niemnem.
- W powieści odżywają ideały pozytywistyczne – ich nośnikiem jest Bogumił w kontraście do Barbary przez całe życie uwikłanej we wspomnienie romantycznego epizodu z hrabią Toliboskim , który przyniósł jej naręcze nenufarów.
- .Historia Niechciców należy do dziejów pokolenia tzw. „wysadzonych z siodła” – Bogumił mimo że szlachcic musi dzierżawić dwory i utrzymuje się z pracy własnych rąk nie rodzinnego majątku.
- Powieść – podobnie jak Lalka Bolesława Prusa – jest też panoramą społeczeństwa polskiego XIX wieku.
Ferdydurke Witolda Gombrowicza
Powieść awangardowa.
Temat:
Dzieje Józia – bohatera, który jest dorosłym pisarzem, ale nagle zostaje wtłoczony do szkolnej ławy i od tego momentu postrzegany jako uczeń. Czytelnik podąża za Józiem na pensję – do mieszczańskiej rodziny Młodziaków, potem ucieka na wieś do dworu w Bolimowie. Szuka prawdy, wyzwolenia się z Formy – lecz bezskutecznie.
Ferdydurke jest drwiną ze świata, zaprezentowanego jako zbiór sztucznych masek, uwięzień, stereotypów – słowem kraina Formy, w której człowiek to także foremka – kukiełka w teatrze groteski.
Co jest ważne?
Sens powieści:
- Głównym problemem tej powieści jest kwestia Formy – kształtu narzuconego przez społeczeństwo, sztucznego schematu. Człowiek według Gombrowicza jest nieautentyczny, nie jest sobą. Otoczenie narzuca mu sposób myślenia i zachowywania się, stwarza go od zewnątrz.
- Ferdydurke jest buntem przeciw Formie, obnażeniem jej groźby i jej siły.
- Ferdydurke jest satyrą na szkołę, jej sposób nauczania, tzw. upupiania młodego człowieka, na nowoczesność i postęp – modę głoszoną wśród mieszczaństwa, na sielankowo polską wizję wsi i ziemiaństwa. Józio sprawdził szczerość tych trzech ideologii i wszystkie skompromitowały się jako Formy.
- Groteska jest kategorią, którą upodobał sobie Gombrowicz. Groteskowy jest pojedynek na miny w szkole, obiad na pensji u Młodziaków i szczekający chłopi na wsi.
- Pupy i gęby – to symbole zniewolenia w Formie. Bohater Ferdydurke w szkole dostaje „gębę” niedojrzałego ucznia; pozujący na nowoczesnych, Młodziakowie uznają go za chłopca staroświeckiego; w Bolimowie staje się paniczem z dworu. Józio rozpaczliwie próbuje się oswobodzić, ale tylko z jednej Formy wpada w inną. Nawet gdy ucieka z Zosią, nie jest wolny – miłość to po prostu kolejna „gęba”.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Ferdydurke zaliczamy do awangardowej prozy międzywojnia. Jej autor okazał się prekursorem nowatorskiej prozy, ponieważ kompozycyjnie spełnia wiele założeń nowatorskiego gatunku, tzw. nouveau roman, ukształtowanego ostatecznie dopiero w latach pięćdziesiątych XX wieku we Francji!
- Wobec romantyzmu – Gombrowicz szydzi z romantycznych mitów. Wyrazem tego jest słynny spór na lekcji polskiego o to czy Słowacki wielkim poetą był i recytacja Miętusa.
- Aluzja do Mickiewicza – to dwór szlachecki – Bolimowo na podobieństwo Soplicowa z Pana Tadeusza. Tu szuka Józio prawdy, ale jej nie znajduje. Za to znajduje szereg zużytych Form; cioteczki, wujaszka, ziemiaństwa, panienki ze dwora – zresztą Zosi.
- Mimo że właściwie człowiek nie ma możliwości, by być wolnym, należy buntować się przeciwko uwięzieniu w społecznych wzorach. Ten bunt jest tragiczny, bo skazany na klęskę – człowiek przypomina Syzyfa wciąż pchającego pod górę swój kamień. Cytat wyrażający bunt: Niech kształt mój rodzi się ze mnie, niech nie będzie zrobiony mi!
Sklepy cynamonowe Brunona Schulza
Zbiór opowiadań – proza poetycka
Temat:
- Obrazy z dzieciństwa – przeżytego w małym prowincjonalnym miasteczku. Nie jest to jednak ani proste wspomnienie ani retrospekcja – autor odtwarza wyobrażenia, odczucia i sny w sennej atmosferze żydowskiej rodziny, w której wychował się autor.
- Sklepy cynamonowe są rodzajem fantastycznej autobiografii. Wszystkie fakty z życia twórcy zostały przefiltrowane przez jego wyobraźnię, toteż światem Sklepów cynamonowych rządzą nie tyle prawa fizycznej rzeczywistości, ile snu i fantazji.
Co jest ważne?
- Główne motywy:
- obraz prowincjonalnego miasteczka;
- zderzenie nowej cywilizacji, nowej epoki, innych wartości, które reprezentuje Ulica Krokodyli, z wartościami starego świata;
- archetyp ojca – autorytetu moralnego i religijnego, głowy rodziny, swoistej kreacji Boga lub demiurga;
- kobieta – symbol erotyzmu, ale także dominacji nad mężczyzną, władzy nad jego żądzami; kobieta jest nieznanym archipelagiem – fascynującym i tajemniczym, ale niebezpiecznym;
- dzieciństwo – najważniejszy etap rozwoju człowieka; jest także swoistą krainą mitu – to, co wpływa na człowieka w dzieciństwie, wdziera się w jego psychikę – pozostanie na zawsze.
- Fabuła odgrywa w opowiadaniach Schulza rolę drugorzędną. Dominuje tu język mitów i symboli, odwołujących się do podświadomości człowieka, oddających świat wyobraźni twórcy.
- Prawda o człowieku – jest zaszyfrowana w wizji, w podświadomości człowieka, w archetypach dzieciństwa, w najgłębszych rezerwach psychiki.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Zdarzenia i postacie opisane w Sklepach… zawierają aluzje do postaci oraz wydarzeń znanych z Biblii. ojciec zapisany w jego pamięci przypomina starotestamentowego Boga. Tak jak w Księdze Rodzaju ma on na imię Jakub, jest władcą ptasiego królestwa (jak Noe), staje się natchnionym prorokiem (jak Izajasz), w rozdziale Karakony zamienia się w robaka (aluzja do Hioba, który upokorzony przez los też czuł się marny jak robak).
- Motyw świętej księgi – związany z tradycją żydowską, opartą w dużym stopniu na świętej księdze Torze – symbol wszelkiej wiedzy, która przybiera postać kalendarza z Nocy wielkiego sezonu, tajemniczego tekstu zapamiętanego z dzieciństwa, a nawet… albumu ze znaczkami (markownika – Wiosna).
- Wizja Schulza jest nową interpretacją rzeczywistości. I tak jak wędrówka po nocnym Drohobyczu nie jest wędrówką po miasteczku, lecz po tajemniczych zaułkach ludzkiej psychiki.
Szewcy Witkacego
Dramat awangardowy
Temat:
Witkacy podjął temat rewolucji – i analizuje go w trakcie dramatu, ukazując następstwo i przemienność rewolucjonistów i władzy, jaskrawo obrazując, że nie idea, ale dobrobyt jest tu z reguły celem, i że w konsekwencji dochodzi do zmiany ludzi przy sterze, a nie ustroju.
Wśród szewców rodzi się bunt przeciwko kapitalizmowi. Przebieg zdarzeń jest absurdalny, jednak eksponuje prawidłowości rewolucji.
Tematem jest też sens pracy człowieka, a także katastroficzna wizja przyszłości – epoki biurokracji i mechanizacji społeczeństwa – zagwarantowana przez Hiper-Robociarza.
Co jest ważne?
- Teoria Czystej Formy – koncepcja Witkacego dotycząca teatru. Teatr Czystej Formy musi uwolnić się od prawdopodobieństwa treści, odrzucić dążenie do naśladownictwa życia, Cel spektaklu to wywołać niepokój, uczucia metafizyczne, poczucie dziwności. Dzięki przeżywaniu Czystej Formy – widz znajduje się bliżej Tajemnicy Istnienia.
- Kompozycja Szewców jest potwierdzeniem zasady Czystej Formy. Witkacy redukuje akcję i stwarza na scenie świat nieprawdopodobny.
Używa:- Parodii i absurdu – .nazwiska, czyny i słowa postaci są pozbawione realizmu. Zmieniają się przestrzenie i słownictwo postaci, nawet osoby mogą zamieniać się między sobą rolami.
- Groteski – wiele scen groteskowych znajdziemy w Szewcach. Choćby tę, w której Zbereźnicka prowadzi na smyczy swojego adoratora Scurvy’ego.
- Specjalnego, pełnego specyficznych neologizmów języka, np.: „dziamdzia ich mać zaprzała”.
Co pisać, z czym kojarzyć?
- Skojarz z innymi literackimi ujęciami tematu rewolucji: Żeromskiego z Przedwiośniu, Zygmunta Krasińskiego w Nie-Boskiej Komedii, Słowackiego w Uspokojeniu. Wizja Witkacego jest najbardziej katastroficzna i dramatyczna.
- Groteska odgrywa w dramacie kluczową rolę. Groteskowe są nazwiska, pewne sceny, gdy np. szewcy sprawują władzę w piżamach, księżna stojąca na czerwonym piedestale w przebraniu ptaka (ze skrzydłami nietoperza) – po chwili zamknięta w papuziej klatce, szewcy w więzieniu skazani na „przymusową bezrobotność” i inne.
- Szewcy są przestrogą przed rewolucją, przemocą totalitaryzmem, które symbolizuje Hiperrobociarz. Już po drugiej wojnie światowej, podobnie pesymistycznym finałem zamknie swój dramat Sławomir Mrożek. Witkacy byłby zapewne zachwycony tangiem Edka – ale nie dożył tej chwili. 18 września 1939 roku na wieść o wkroczeniu w granice Polski wojsk radzieckich popełnił samobójstwo.
Zobacz:
Różne oblicza totalitaryzmu w utworach dwudziestolecia międzywojennego