Samotność – motyw (przegląd chronologiczny)

Czy samotność jest cechą współczesności? Nie – nie tylko. Świadczy o tym przegląd literatury od Biblii po wiek XX. Ale w istocie – temat to uniwersalny i problem nieprzemijający.

Materiał – przegląd chronologiczny

Biblia i antyk

Samotność legła u początków stworzenia – samotny czuł się Bóg, toteż postanowił powołać do życia pierwszego człowieka, samotny był również Adam, dlatego Stwórca zesłał mu towarzyszkę życia – Ewę.
W Biblii zresztą zwraca się często uwagę na to, że tylko w samotności człowiek doświadcza spraw najważniejszych, zarówno najpiękniejszych, jak i najtrudniejszych.

Przejmującym opisem samotności jest scena w Ogrójcu – Jezus, wokół którego zawsze gromadziły się tłumy, w dramatycznej sytuacji tuż przed śmiercią, pełen obaw i ludzkiego strachu, jest sam – towarzyszący mu apostołowie zasnęli. Krańcowy przejaw osamotnienia to męka na krzyżu – poczucie opuszczenia nie tylko przez ludzi, lecz także Boga, wyraża przejmujące zdanie Boże mój, Boże, czemuś mnie opuścił?

W literaturze antycznej na samotność skazani są bohaterowie, którzy buntują się przeciwko istniejącemu porządkowi. Tak jest w przypadku Antygony, która wbrew woli władcy postanawia pochować swojego brata. Tak też dzieje się z Prometeuszem pomagającym ludziom mimo sprzeciwu bogów – w efekcie, przykuty do skał Kaukazu, samotnie musi znosić swoje niekończące się cierpienie.

Średniowiecze

Wybór samotnego życia w wiekach średnich oznaczał możliwość całkowitego poświęcenia się Bogu i niesienia pomocy innym ludziom.

Przykładem może być bohater Legendy o świętym Aleksym, który w noc poślubną postanawia zrezygnować z życia małżeńskiego i porzucić rodzinę.

Ważnym tematem literatury średniowiecza jest śmierć, wobec której człowiek zostaje sam. Roland umiera z dala od innych ludzi, na szczycie góry, w pięknej scenerii.

Uczony Polikarp z traktatu Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, wcześniej „wyzywający” Śmierć na spotkanie, po urzeczywistnieniu swojego życzenia będzie musiał samotnie pokonać paraliżujący strach, by zmierzyć się z tą, która decyduje o ludzkim życiu.

Renesans i barok

Samotność bywa również dla bohaterów renesansowych tekstów doświadczeniem bolesnym.

Po śmierci córki poczucie wyobcowania towarzyszy autorowi Trenów – rzeczywistość ziemska bez ukochanej osoby okazuje się pusta i pozbawiona sensu.
W Pieśni IX z Ksiąg pierwszych czy też we fraszce O żywocie ludzkim ujawnia się bolesne przekonanie, że człowiek jest tylko osamotnioną zabawką w rękach Boga, który patrzy nań z góry i śmieje się z jego starań.
Samotnie walczy z szatanem Mikołaj Sęp-Szarzyński – może zwrócić się tylko do Boga.

Samotność jest też jednym z najważniejszych doświadczeń bohaterów Szekspirowskich. Hamlet to postać, która izoluje się od innych ludzi i zamyka w świecie własnych rozmyślań, wątpliwości, niekończących się rozterek. Jest samotny również dlatego, że musi ukrywać swój plan zemsty za śmierć ojca, czego konsekwencję stanowi przybranie maski człowieka szalonego. Jego ukochana, Ofelia, także czuje się osamotniona – nie rozumie, dlaczego Hamlet odrzuca jej miłość, nie potrafi pogodzić się z całkowitym przekreśleniem niedawnego uczucia.

Samotnicy epoki oświecenia

Najważniejszy – Robinson Crusoe Daniela Defoe. Katastrofa statku skazuje bohatera na długoletnią samotność. Przez dwadzieścia osiem lat przebywa na bezludnej wyspie, gdzie musi radzić sobie nie tylko z poczuciem dotkliwego osamotnienia, lecz także z otaczającą go dziką przyrodą, którą stopniowo oswaja, budując od podstaw swój mały świat. Dopiero po dwudziestu trzech latach zyskuje towarzysza – uratowanego z rąk ludożerców Piętaszka.

Kult samotności w romantyzmie

Twórcy tej epoki nie tylko pisali o niej niezwykle często, ale przede wszystkim doświadczenie to podnieśli do rangi wcześniej niespotykanej. Powodów samotności jest wiele.

Przede wszystkim – nieszczęśliwa miłość. Gustaw z IV części Dziadów jest samotny (o tym, jak bardzo, wymownie świadczy to, że za swego najbliższego przyjaciela uważa… gałązkę jodły), ponieważ wciąż kocha kobietę, która poślubiła innego, ale także dlatego, że nikt nie potrafi zrozumieć rozmiaru jego uczuć. Samotność Gustawa wydaje się nie mieć końca – samobójstwo nie tylko nie oznacza kresu cierpień, ale przeciwnie – wzmaga je. Bohater staje się pustelnikiem „umarłym dla świata”, widmem istniejącym na granicy dwóch światów.

Nieszczęśliwa miłość do zaręczonej z innym Lotty to również powód samotności Wertera. Ale bohater powieści epistolarnej Johanna Wolfganga Goethego Cierpienia młodego Wertera czuje się wyobcowany również dlatego, że z powodu swojej wrażliwości nie potrafi odnaleźć dla siebie miejsca w otaczającym świecie, nie jest w stanie dostosować się do obowiązujących schematów i konwenansów, a przede wszystkim odczuwa trudny do zrozumienia przez innych ból istnienia (Weltschmerz), odbierany jako szaleństwo.
To zresztą typowa choroba wieku, na którą cierpi wielu romantycznych bohaterów, by wymienić tylko Kordiana z dramatu Juliusza Słowackiego.

Alienacja romantyków miała jeszcze jedną przyczynę: postacie z utworów tej epoki cechuje zwykle nieprzeciętna wrażliwość, dzięki której odbierają świat (także świat uczuć) o wiele mocniej, głębiej, intensywniej niż inni.

Tak jest w przypadku bohaterki ballady Romantyczność Mickiewicza – jej samotność wynika nie tylko z tęsknoty za zmarłym Jasieńkiem. Karusia widzi więcej, słyszy głos ukochanego, ma zdolność obcowania z innym światem i otwarcia się na tajemnicę. I chociaż zgromadzony wokół niej tłum wierzy dziewczynie (z wyjątkiem starca strzegącego swego „szkiełka i oka”), nikt nie jest w stanie odczuwać, widzieć i słyszeć tego, co ona – a to w oczywisty sposób wzmaga poczucie alienacji.

Różnica wrażliwości oddziela także od świata Giaura z powieści poetyckiej George’a Byrona (Giaur). Bohater naznaczony piętnem nieszczęśliwej miłości, morderstwa, ale i religijnej obcości, czuje się niezrozumiany i wyalienowany, ale też sam izoluje się od innych: zamieszkuje w klasztorze, w którym unika uczestnictwa we wspólnocie.

Bohaterowie romantyczni są często skazani na samotność, ale też nierzadko sami się na nią decydują.

Konrad Wallenrod porzuca ojczyznę i ukochaną, aby wykonać dwuznaczną moralnie misję wyniszczenia zakonu krzyżackiego jako jego mistrz. Poczucie wyobcowania wynika też zresztą z charakteru misji – Wallenrod musi przywdziać maskę, oszukiwać, a jednocześnie sam zmagać się z tym brzemieniem, o którym nikomu nie może powiedzieć.

Z powodu samotności cierpi Konrad z III części Dziadów, ale również i on w jakimś sensie sam ją wybiera. Wynosi się ponad zwykłych ludzi, rości sobie prawo do władania ludzkimi duszami, rywalizuje z Bogiem, a nawet uważa się za lepszego od Niego. Alienacja wynika także z niemożliwości porozumienia. Język, niezdolny do wyrażenia jego uczuć i myśli, okazuje się barierą oddzielającą bohatera od ludzi.

Warto również pamiętać o tym, że samotność widziana była przez romantyków nie tylko jako doświadczenie dramatyczne, lecz także jako stan upragniony.

Mickiewicz w jednym ze swoich wierszy (Do samotności) wprost zwraca się do samotności i pisze, że biegnie do niej „jak do wody”, że jest ona dla niego rozkoszą, pozwalającą wznieść się ponad zwyczajne życie.

Pozytywizm i realizm a samotność

Pozytywistyczną powieścią, w której idealiści zmagają się z dojmującą samotnością, jest Lalka Bolesława Prusa.

Wokulski czuje się samotny, ponieważ wyrasta ponad swój czas i środowisko. Izolowany przez arystokratów, niezrozumiany przez otoczenie, które opacznie odbiera jego zachowania i wciąż o nim plotkuje, jest rozgoryczony z powodu daremności podejmowanych przez siebie wysiłków, zwłaszcza wobec chłodnej i cynicznej Łęckiej.

Postacią wyalienowaną ze społeczeństwa jest też Ochocki – idealista niepotrafiący odnaleźć się w świecie, którym rządzi pieniądz i pozycja społeczna.

A przecież to nie wszyscy bohaterowie doświadczeni bolesną samotnością – wymienić można jeszcze marzyciela Ignacego Rzeckiego, Izabelę, niezdolną do prawdziwego, szczerego kontaktu z drugim człowiekiem, nie mówiąc już o miłości, czy panią Stawską, z jednej strony beznadziejnie zakochaną w Wokulskim, z drugiej – nieodwzajemniającą gorącego, choć skrywanego uczucia Rzeckiego…

Samotność doskwiera też wyraźnie tytułowemu bohaterowi powieści Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka. W zamian za bezgraniczną miłość do córek, które bez skrupułów pozbawiły go wszystkich pieniędzy, by realizować swoje zachcianki, musi zmagać się z nędzą i samotnością – w chwili śmierci czuwa przy nim jedynie Rastignac.

Młoda Polska i modernizm – znów samotność na piedestale

Twórcy Młodej Polski wielokrotnie podkreślają, że człowiek musi sam radzić sobie z przeciwnościami losu, ale także z własnymi lękami, tęsknotami i wątpliwościami, co w symboliczny sposób pokazał Jan Kasprowicz w Krzaku dzikiej róży (róża jest, być może, właśnie metaforą ludzkiego życia).

Samotność to bowiem podstawowe doświadczenie dekadentów, o czym świadczą m.in. takie utwory jak Koniec wieku XIX i Nie wierzę w nic Kazimierza Przerwy-Tetmajera czy też Deszcz jesienny Leopolda Staffa.

Dwudziestolecie międzywojenne – samotny Każdy

W dwudziestoleciu pojawiają się po raz pierwszy wyraziste portrety bohaterów wyobcowanych w świecie rozwijającej się cywilizacji, biurokracji czy też wielkich systemów ideologicznych.

Przykładem może być postać z Procesu Franza Kafki, Józef K., który bez powodu zostaje aresztowany i oskarżony o bliżej niesprecyzowane przestępstwo. Zaszczuty i całkowicie bezradny nie ma szans na ocalenie – musi ponieść klęskę. Powieść tę interpretowano jako obraz sytuacji mieszkańców państwa totalitarnego, ale można ją także rozumieć bardziej uniwersalnie – jako alegorię samotności człowieka w absurdalnym świecie.

Współczesność – samotność w tłumie

Niezwykle ważną rolę w kulturze XX wieku odegrała filozofia egzystencjalna, wedle której w zasadzie niemożliwe jest porozumienie między ludźmi („piekło to inni” – twierdził Jean Paul Sartre). Człowiek sam konstruuje własną egzystencję (jak zresztą uważali egzystencjaliści – absurdalną): sam może nadać swemu życiu sens lub też zupełnie przeciwnie. A zatem człowiek jest nieograniczenie wolny, a jednocześnie… nieograniczenie samotny.

Z filozofii egzystencjalnej wyrastają powieści Alberta Camusa. Dżuma to utwór o pokonywaniu własnej samotności, odrzucaniu izolacji od świata na rzecz solidarności z innymi, czego przykład może stanowić postawa doktora Rieux.

Inne nieco jest opowiadanie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego Wieża. W utworze tym splatają się historie trzech postaci: trędowatego, z powodu choroby samotnie zamieszkującego w wieży, nauczyciela, który w wyniku osobistej tragedii wybrał życie z dala od ludzi, i wreszcie samego narratora zastanawiającego się nad tym, czy całkowita, totalna samotność jest w ogóle możliwa. Im bardziej główny bohater wczytuje się w historie postaci, które zna jedynie z książki francuskiego romantyka de Maistre’a, tym bardziej uświadamia sobie, że samotność to największa tajemnica człowieka, której nikt inny nie jest w stanie przeniknąć. Ważną rolę odgrywa też w opowiadaniu symboliczna postać pielgrzyma świętokrzyskiego, kamiennego wędrowca, który – jak głosi legenda – robi niezauważalne dla ludzkiego oka kroki, wiodąc pełną cierpienia, samotną wędrówkę aż do kresu świata.

Wypowiadając się na temat samotności, nie można zapomnieć o niezwykle istotnym XX-wiecznym dziele Gabriela Garcii Márqueza. Chodzi o powieść Sto lat samotności. Zgodnie z przepowiednią Melquiadesa siedem pokoleń rodu Buendiów musi przez sto lat żyć z jej piętnem. I nie chodzi jedynie o wyobcowanie mieszkańców Macondo z reszty społeczeństwa, ale także o dojmującą samotność każdego z członków rodziny, samotność, która okazuje się swego rodzaju fatum nieodmiennie ciążącym nad ludzką egzystencją.

Samotność w służbie idei

Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza – „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”. Zdaniem Wallenroda własne szczęście, w zestawieniu z tragedią kraju, nie mogło być pełne. Musiał wybrać samotność.

Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego – Tomasz Judym rezygnuje z planów ułożenia sobie życia z Joasią Podborską, ponieważ jest przekonany, że przeszkodzi mu to w całkowitym oddaniu się służbie innym ludziom.

Siłaczka Żeromskiego – młoda nauczycielka, Stanisława Bozowska, postanawia całkowicie poświęcić się pozytywistycznej pracy u podstaw, czyli działalności pedagogicznej na zacofanej wsi. Ceną jest dojmująca samotność.

Samotny marzyciel

Don Kichot Miguela Cervantesa – tytułowy bohater, skrajny idealista i niepoprawny marzyciel, czuje się samotny w otaczającym świecie, który nijak ma się do jego ideałów. Niezrozumiany przez otoczenie, jest lekceważony, a nawet pogardzany.

Samotność w cierpieniu

Prometeusz w samotności cierpi katusze przykuty do skały w górach Kaukazu.
Również Syzyf, ukarany przez Zeusa, musi sam – bez końca – wtaczać pod górę ciężki kamień.
Księga Hioba – biblijny bohater musi samotnie radzić sobie z cierpieniem zsyłanym na niego bez powodu przez Boga.
Nowy Testament – w sytuacjach dla siebie najtrudniejszych – w Ogrójcu i na krzyżu – Chrystus pozostaje całkowicie sam.

Najważniejsze utwory

Sofokles – Antygona
Miguel Cervantes – Don Kichot
William Szekspir – Hamlet
Daniel Defoe – Robinson Crusoe
Johann Wolfgang Goethe – Cierpienia młodego Wertera
George Byron – Giaur
Adam Mickiewicz – IV i III cz. Dziadów, Romantyczność, Do samotności, Sonety krymskie
Juliusz Słowacki – Kordian, Hymn (Smutno mi, Boże…)
Cyprian Kamil Norwid – Samotność, Klaskaniem mając obrzękłe prawice
Honoriusz Balzak – Ojciec Goriot
Bolesław Prus – Lalka
Henryk Sienkiewicz – Latarnik
Stefan Żeromski – Siłaczka, Ludzie bezdomni
Franz Kafka – Proces
Albert Camus – Dżuma
Gustaw Herling-Grudziński – Wieża
Gabriel García Márquez – Sto lat samotności
Tadeusz Konwicki – Mała apokalipsa

Zobacz:

Samotność – motyw literacki

Samotność – cytaty

Samotność – czym jest? Twoje rozważania na ten temat poparte przykładami z literatury, filmu, teatru

Samotność – przedstaw motyw, ilustrując wypowiedź przykładami tekstów kultury z różnych epok.