Poziom podstawowy

Lektury obowiązkowe:

Wymagania egzaminacyjne:

  • Ważniejsze motywy literackie i kulturowe w wymienionych lekturach z epoki.
  • Podstawowa wiedza o kulturze renesansu.
  • Typowe gatunki literackie epoki, ich pochodzenie.
  • Ogólna orientacja w stylistyce i poetyce renesansowej.

Najważniejsze pojęcia:
Renesans, humanizm, klasycyzm, reformacja, antropocentryzm, mecenat, irenizm, egalitaryzm, utopia, makiawelizm, dramat szekspirowski, pieśń, fraszka, tren, nowela, esej

.

Poziom rozszerzony

Lektury obowiązkowe:

  • Jan Kochanowski Treny – jako całość, w tym przede wszystkim:
    • Tren IX – do Mądrości
    • Tren X – zwątpienie w życie pozagrobowe
    • Tren XVI – polemika ze stoicyz­mem
    • Tren XIX albo Sen – sceptycyzm renesansowy

Wymagania egzaminacyjne:

  • Pogłębiona umiejętność rozpoznawania w tekstach renesansowych toposów antycznych i biblijnych.
  • Ogólna wiedza o filozofii renesansu.
  • Późniejsze przemiany renesansowych gatunków literackich.

Najważniejsze pojęcia:
Jak na poziomie podstawowym, a także: sceptycyzm renesansowy, racjonalizm, predestynacja.

Renesans – kalendarz epoki

Wydarzenia

Prerenesans XIV w.

  • Trwa jeszcze średniowiecze.
  • 1364 r. Założenie Akademii Krakowskiej.
  • Początki renesansu we Włoszech.

Dojrzały renesans XV w. i pierwsza połowa XVI w.

  • 1450 r. Odkrycie druku.
  • 1453 r. Upadek Konstantynopola – umowna data końcowa średniowiecza.
  • 1492 r. Odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba.

Schyłek renesansu druga połowa XVI w.

  • 1548 r. Początek panowania w Polsce Zygmunta Augusta.
  • 1569 r. Unia lubelska – powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
  • 1573 r. Pierwsza wolna elekcja w Polsce.

.

Ludzie i dzieła

Prerenesans XIV w.

Dojrzały renesans XV w. i pierwsza połowa XVI w.

  • 1533 r. Śmierć Lodovica Ariosta, autora Orlanda szalonego.
  • 1517 r. Wystąpienie Marcina Lutra.
  • 1543 r. O obrotach ciał niebieskich Mikołaja Kopernika.

Schyłek renesansu druga połowa XVI w.

  • Druga poł. XVI w. Powstanie Makbeta Williama Szekspira.
  • 1569 r. Śmierć Mikołaja Reja.
  • 1584 r. Śmierć Jana Kochanowskiego.
  • Druga poł. XVI w. Utwory Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego – początki baroku w Polsce.

.

Renesans do matury

Dla odrodzenia także – jak dla średniowiecza – nie przewidujemy roli maturalnego superhitu. Prawdopodobieństwo wystąpienia na maturze tematu opartego przede wszystkim na wiedzy o tej epoce jest raczej niewielkie. Ale – strzeżonego Pan Bóg strzeże… postarajmy się więc i my, i Wy. Poza tym oczywiście istnieje duże prawdopodobieństwo pojawienia się fragmentu renesansowego tekstu w interpretacji porównawczej. W pierwszej kolejności może to być Szekspirowski Makbet, w drugiej pieśń lub tren Kochanowskiego. To utwory uniwersalne – naprawdę łatwo zestawić je z tekstami z innych epok. Zamiast szczegółowej „staromaturalnej” wiedzy o renesansie, przydadzą się więc Wam mobilne umiejętności skojarzeniowe, połączone z ogólną znajomością terminologii związanej z poetyką i kulturą epoki. Bez tego bowiem nie da się wskazywać podobieństw i różnic formalnych i treściowych między tekstem renesansowym a tym z innej – przede wszystkim późniejszej – epoki. Dlatego nigdy nie wierzcie zapewnieniom, że nowa matura sprawdza tylko i wyłącznie Wasze umiejętności! Nie ma bowiem żadnych umiejętności bez wyjściowej wiedzy. Nawet, żeby umieć zjeść banana, trzeba wiedzieć, że najpierw obiera się go ze skórki!

.

Wizualizacja zadań – co musimy opanować?

Do 1. części I arkusza egzaminacyjnego,
czyli do testu z czytania ze zrozumieniem: Znajomość terminów związanych z kulturą, poetyką i symboliką renesansu. To właśnie o pojęcia najłatwiej pytać w teście – egzaminatorzy mogą to robić na bardzo wiele sposobów. Często znajomość podstawowej terminologii wynika z pytań pośrednio – egzaminatorzy nie pytają o jakąś definicję, lecz jej rozumienie jest niezbędne do prawidłowej odpowiedzi na pytanie.

Do 2. części I arkusza egzaminacyjnego,
czyli do wypracowania na poziomie podstawowym: Przede wszystkim – znajomość lektur. Po drugie, to co z niej wynika – wiedza o motywach i bohaterach literackich epoki. Lektur renesansowych na liście wymagań nie znajdziecie wielu – Kochanowski i Szekspir. Trzeba przyjrzeć się uważnie wybranym pieśniom i trenom i umieć określić ich tematykę i styl. Prócz tego – przyda się umiejętność określania w nich motywów antycznych. Jeśli chodzi o Szekspira – trzeba co nieco wiedzieć na temat państwa Makbetów – prócz tego zaś sprawnie operować wiedzą o poetyce dramatu szekspirowskiego.

Do II arkusza egzaminacyjnego,
czyli do wypracowania na poziomie rozszerzonym: Jeśli chodzi o samą wiedzę o epoce, to w przypadku renesansu nie jest to wiele więcej niż na poziomie rozszerzonym. Trzeba tylko znać całość Trenów i umieć o nich powiedzieć nieco więcej, niż to, że są to utwory zbolałego ojca. Do tego dochodzi orientacja w filozofii epoki – Machiavelli i Erazm z Rotterdamu.

Jak zawsze nie wolno Wam zapomnieć o ciągłości kulturowej. Dlatego też na poziomie rozszerzonym musicie potrafić identyfikować uniwersalne motywy w konkretnych tekstach, stwierdzić skąd się te motywy wzięły i jak realizowane były w literaturze późniejszej.

Poziom podstawowy

Wiedza o renesansie niezbędna do testu
To raczej ogólne i powszechnie znane pojęcia związane z epoką. W maturalnym teście nie będziecie raczej zapytani o nie wprost – ich znajomość może okazać się jednak nieodzowna do zrozumienia zarówno pytań, jak i samego tekstu źródłowego. Ten ostatni na pewno nie będzie pochodził z XX lub XXI wieku. Nie wyobrażamy sobie na maturze testu z fragmentów pism Erazma z Rotterdamu czy Andrzeja ­Frycza-Modrzewskiego, byłoby to zresztą niezgodne ze standardami doboru tekstów testowych. Całkiem jednak prawdopodobne byłoby pojawienie się współczesnego artykułu popularnonaukowego omawiającego powyższe utwory. A w tym tekście na pewno znalazłyby się jakieś związane z epoką pojęcia, które nie byłyby w nim bezpośrednio definiowane.

.

Jakie podstawowe pojęcia mogą pojawić się na teście?

  • Renesans
    Nazwa epoki pochodzi od francuskiego renaissance to znaczy odrodzenie. Wynika ona z panującego w kulturze – właśnie od czasów renesansu, aż po schyłek wieku XIX – przeświadczenia o niskiej wartości kultury średniowiecza – „wieków ciemnych” – oddzielających „świetliste” epoki – antyk i renesans. Owo „odrodzenie” ma więc dotyczyć klasycyzmu i kultury antycznej, wyłaniającej się na nowo z „mroków średniowiecza”. Dziś oczywiście już nikt poważny nie uważa średniowiecza za czasy upadku kultury, jednak nacechowana oceniająco nazwa odrodzenie pozostała w terminologii historyczno-literackiej już na zawsze.
    Rzecz jasna – z perspektywy ludzi renesansu buntujących się przeciwko ideologii średniowiecza ta nazwa jest jak najbardziej uzasadniona. Rzeczywiście miało miejsce swoiste odrodzenie antyku – łącznie z modnymi w wyższych sferach nawrotami do wiary grecko-rzymskiej czy reaktywacją – co prawda we Florencji – Akademii Platońskiej. Przede wszystkim zaś topika i poetyka antyczna na dobre powróciły wówczas do literatury.
  • Antropocentryzm
    To określenie pozostaje w ścisłym związku z humanizmem. To pogląd stawiający człowieka w centrum kosmosu, jako najwyższą formę zmaterializowanego bytu. W odniesieniu do renesansu antropocentryzm konfrontuje się ze średniowiecznym teocentryz­mem, w myśl którego owym centrum jest Bóg.
  • Humanizm
    Przewodnie hasło tego prądu ideologicznego wywodzi się jeszcze z antyku. To słynne słowa Terencjusza – „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. W tym zdaniu, rzeczywiście, zawiera się wiele. W centrum zainteresowania humanisty, a co za tym idzie, humanistycznej kultury, literatury i sztuki, stoi człowiek. A w dodatku – wszystkie aspekty jego istnienia. A zatem – w odróżnieniu od średniowiecza – także jego ciało, piękno, potrzeby doczes­ne, rozrywki i radości życia. Humanizm w wydaniu renesansowym jest ściśle powiązany z filozofią antyczną – przede wszystkim stoicyzmem i epikureizmem. Humanistyczne widzenie chrześcijaństwa zmienia natomiast średniowieczny pogląd na Boga – w optyce renesansu z surowego Sędziego sprawującego nad człowiekiem totalną władzę, staje się on wyrozumiałym Ojcem roztaczającym opiekę. Za najistotniejszego wyraziciela humanizmu renesansowego uważa się Erazma z Rotterdamu.
  • Klasycyzm
    To pojęcie pamiętacie już z naszego wykładu o antyku – oznaczało wtedy zbiór zasad składających się na antyczną poetykę i zasady kreacji artystycznej. W renesansie pojęcie zyskuje nowy wymiar – mówimy o początku klasycyzmu nowożytnego – nurtu kulturowego trwającego w zasadzie nawet do dziś. To prąd w sztuce i literaturze opierający zasady tworzenia właśnie na antycznej topice i poetyce. W renesansie był on nurtem całkowicie dominującym. Jego podstawowe wyznaczniki – tak jak w wypadku klasycyzmu antycznego – to ład, harmonia i prostota utworu, do tego zaś zgodność z zasadami mimesis – realis­tycznie prawdopodobnego odwzorowania natury i decorum – odpowiedniości stylu i gatunku do treści utworu. Od czasu renesansu nowożytny klasycyzm ewoluował – efektem tego jest współczesny neoklasycyzm – nurt reprezentowany przez Zbigniewa Herberta, Wisławę Szymborską czy Czesława Miłosza. Poeci z tego kręgu nie traktowali i nie traktują już dosłownie zasad poetyki antycznej – jednak swą sztukę wywodzą ze starożytnej topiki i apolińskich zasad harmonii i umiaru.

.

Jakie terminy społeczno-polityczne mogą być Wam potrzebne?

Komentarz: Renesans to właśnie czas, w którym problematyka społeczna i polityczna zagościła na trwałe w obrębie zainteresowań ludzi kultury. To także okres, w którym powstają nowe religie chrześcijańskie i kształtują się istotne koncepcje polityczne. Warto o tym co nieco wiedzieć.

  • Reformacja
    Wielki nurt przemian w chrześcijaństwie będący swoistym ukoronowaniem średniowiecznych prób reformy Kościoła. W tym wypadku nie chodziło już jednak o reformę w ramach istniejącej instytucji, lecz raczej o stworzenie nowych, alternatywnych wobec tradycyjnego rozumienia wiary i organizacji kościelnej. Wyrosłe ze sprzeciwu wobec średniowiecznych patologii życia kościelnego (symonia, nepotyzm, handel odpustami, bogactwo kleru itp.) ruchy odnowy zyskały szybko wymiar totalny i stały się ­relig­iami popularnymi w całej Europie (a potem także w USA) aż do dziś. Nurt reformacyjny zapoczątkowany został przez Marcina Lutra (zbuntowanego księdza z Wittembergii, który w 1517 roku przybił na drzwiach swego kościoła 95 tez przeciwko Kościołowi). Od jego nazwiska powstała nazwa luteranizm, określająca jeden z najpopularniejszych nurtów reformacji. Inny zwie się kalwinizmem – również od nazwiska założyciela – Jana Kalwina.
    Religie reformowane różnią się od katolicyzmu pojmowaniem dogmatów (na przykład o Trójcy Świętej, świętych i Matce Boskiej), a także ­odrzuceniem spowiedzi i większości sakramentów. Oczywiście, są to religie chrześcijańskie – dziś z katolicyzmem żyjące w zgodzie.
  • Irenizm
    Renesansowy odpowiednik pacyfizmu. Pogląd, który należy kojarzyć z Erazmem z Rotterdamu i Andrzejem Fryczem-Modrzewskim, zakładający, że w stosunkach między społecznościami należy wystrzegać się przemocy.
  • Utopia
    Nazwa pochodzi od dzieła pod tym właśnie tytułem autorstwa Anglika – Tomasza Morusa. Opisuje on cudowną wyspę Utopię – na której istnieje idealne społeczeństwo rządzące się doskonałymi, zdaniem autora, prawami. Dzięki nim ludzie są szczęśliwi, a cała społeczność żyje w dobrobycie. Opisując tę wyimaginowaną wyspę, Morus nie dawał jednak upustu swojej fantazji, lecz przedstawiał idee dotyczące organizacji praw i życia społecznego. Moment powstania Utopii to zatem chwila, w której literaci postanowili wejść w problematykę społeczno-polityczną. Prócz tego zaś – to początek ponadgatunkowego nurtu literackiego określanego mianem utopizmu. Utopie to utwory opisujące takie właśnie jak w wypadku tekstu Morusa wyimaginowane społeczeństwa idealne. Zawsze służą wskazaniu wad społeczeństwa (tego realnego) i dróg ich naprawy.
    • Makiawelizm
      Termin oznacza cokolwiek demoniczne, pokrętne i relatywne moralnie metody działalności politycznej – dziś także międzyludzkiej. Pochodzi od nazwiska Niccola Machiavellego – włoskiego filozofa politycznego. W słynnym traktacie Książę zawarł on swoiste rady dla władców i możnych tego świata, dotyczące sprawnego, choć niekoniecznie sprawiedliwego rządzenia. To stąd pochodzi zasada, że cel uświęca środki. A zatem, zdaniem Machiavellego, dobry władca w trosce o swe wpływy nie powinien cofać się przed niczym. Siła państwa jest celem nadrzędnym – do jego realizacji należy zastosować zaś wszystkie dostępne środki łącznie z mordem politycznym, odpowiedzialnością zbiorową, głodzeniem poddanych i przeciwnie – podlizywaniem się im w trudnych chwilach itp.
  • Mecenat
    Zjawisko istotne dla kultury renesansu – podobnie zresztą jak w antyku. Oznacza opiekę materialną, czasem też polityczną możnych i bogatych nad artys­tami i ludźmi kultury. Przykłady renesansowego mecenatu można mnożyć długo. Florencki ród Borgiów opiekował się właściwie wszystkimi wybitnymi postaciami włoskiego renesansu. W Polsce słynna jest opieka Andrzeja Krzyckiego (biskupa i magnata) nad Klemensem Janickim. I Jan Kochanowski zresztą doświadczył swoistej formy mecenatu królewskiego, jaką była cokolwiek pozorna – ale płatna – posada sekretarza na dworze Zygmunta Augusta. Ten ostatni zresztą wespół ze Stanisławem Augustem Poniatowskim uchodzą za najsłynniejszych opiekunów artystów wśród polskich królów.

.

Jakie terminy z zakresu poetyki mogą się przydać na maturze?

  • Pieśń
    Jeden z najważniejszych gatunków poetyckich – wywodzący się z antyku (Carmina Horacego). To dość swobodny pod względem formalnym utwór pisany stylem średnim, w antyku naprawdę, a w czasach nowożytnych z reguły tylko teoretycznie przeznaczony do śpiewania. W renesansie gatunek robi wielką karierę – w Polsce za sprawą Jana Kochanowskiego i jego dwóch zbiorów Pieśni – wzorowanych poniekąd na zbiorach Horacjańskich. W literaturze polskiej pieśń staje się od tego momentu gatunkiem raczej klasycystycznym, nawiązującym w mniej lub bardziej zawoalowany sposób do horacjańskiego ideału.
  • Fraszka
    Nazwa pochodzi od włoskiego frasca – co oznacza bagatele, drobnostki. To szczególna odmiana epigramatu – zwięzłego utworu poetyckiego, w przypadku fraszki z reguły żartobliwego i dotyczącego niezbyt poważnego tematu. W renesansie polskim utwór szczególnie ważny dzięki Janowi Kochanowskiemu. Jego fraszki nie zawsze jednak dotyczyły tylko spraw błahych (życie biesiadne, erotyka, dowcipy itp.). Mówi się o tak zwanych fraszkach filozoficznych – jak Na lipę czy O żywocie ludzkim, często w niepozornej formie dotykających spraw najważniejszych.
  • Tren
    Ten gatunek funeralny (związany z obrzędami pogrzebowymi) pisany w antyku na ogół na zamówienie w hołdzie zmarłej osobie został szczególnie zmodyfikowany przez Jana Kochanowskiego. Po pierwsze – swe realizacje tej formy poświęcił zmarłemu dziecku – co już samo w sobie było ewenementem. Po drugie jednak poszedł znacznie dalej – ułożył z trenów cykl dziewiętnastu utworów, w części z nich wychodząc bardzo daleko poza kwestie bezpośrednio związane z zaletami zmarłej córeczki. Od tego też czasu tren – na świecie gatunek zdecydowanie mało popularny – w literaturze polskiej ma szczególne znaczenie, a późniejsi twórcy wykorzystują go czasem jako specyficzną formę nawiązania do arcydzieła Kochanowskiego.
  • Nowela
    Ten jednowątkowy epicki gatunek prozatorski również na dobre zaistniał właśnie w renesansie. Oczywiście za sprawą Dekameronu Boccaccia – zbioru stu nowel będącego arcydziełem tej formy. Włoskiemu noweliście zawdzięczamy też istotną aż do dziś zasadę sokoła – motywu przewodniego przewijającego się przez utwór i organizującego jego kompozycję.
  • Dramat szekspirowski
    To dość specyficzne określenie – odnoszące się nie tyle do gatunku literackiego, co do ważnej przemiany w poetyce dramatu, jaką zawdzięczamy Williamowi Szekspirowi. Jak pamiętamy, według klasycznych reguł gatunki dramatyczne były dwa – tragedia i komedia. Szekspir przełamał ten podział – tworząc utwory o cechach pośrednich – zaliczane dziś do gatunku literackiego o nazwie tożsamej z rodzajem – dramat. Angielski dramatopisarz nie poprzestał jednak na tym. Kompletnie zaprzestał stosowania reguły trzech jedności, zerwał też z zasadą decorum – przypisującą gatunkom antycznym określone style (wysoki dla tragedii i niski dla komedii). Ważne przemiany dotyczą też kreacji bohatera tragicznego – tragizm w wydaniu Szekspirowskim nie wiąże się już z fatum, lecz z działaniami i wyborami bohatera. Sytuacja tragiczna zaś może powstać nie na skutek klątwy lub działania bogów, lecz po prostu poprzez wybory wikłające bohatera w tragiczny konflikt.
  • Esej
    Nazwa gatunku wywodzi się od dzieła Essais Michela de Montaigne’a. Essais to po francusku próby. Ten tytuł oddaje specyficzną formę tekstów, które składają się na całość dzieła. To dość swobodne i różnorodne utwory dotyczące spraw najważniejszych – prawdy o człowieku. Montaigne jednak nie zakładał, że uda mu się znaleźć odpowiedź. Istotą jego Prób są sceptyczne (bo bez wiary w ostateczny sukces) poszukiwania. Tytuł dzieła Montaigne’a dał nazwę całemu gatunkowi literackiemu. Eseje to właśnie próby dość dowolnej formalnie wypowiedzi na wybrany temat, o otwartej i swobodnej kompozycji, refleksyjne i dygresyjne, niestroniące od dowcipu i ironii.

.

RENESANS a… TWORZENIE WŁASNEGO TEKSTU

Pieśni i fraszki Jana Kochanowskiego zawierają wykład optymistycznej filozofii renesansowej, zawierają także próbę odpowiedzi na ważne pytania – kim jest człowiek, jakie jest jego miejsce we wszechświecie, czy istnieje recepta na szczęśliwe życie. Poruszany jest w nich także problem relacji człowiek – Bóg i człowiek – natura. W Pieśniach bardzo często poeta przyjmuje postawę mędrca, nauczyciela, który stara się odpowiedzieć na dręczące ludzi pytania i dać im (prawie) gotowe odpowiedzi na pytania typu jak żyć. Warto zapamiętać prosty podział Pieśni (których tematyka jest bardzo różnorodna). Dzielimy je więc na:

  • patriotyczne (np. Pieśń XIV z Ksiąg wtórych – Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie…) ,
  • filozoficzne (np. Pieśń IX z Ksiąg pierwszych),
  • refleksyjne (np. Pieśń V – Kto ma swego chleba…),
  • biesiadne (np. Pieśń XX – Miło szaleć, kiedy czas po temu…),
  • religijne (np. Hymn – Czego chcesz od nas, Panie…),
  • miłosne (np. Pieśń VII – Trudna rada w tej mierze…).

Nie zaszkodzi, gdybyście znali przynajmniej kilka fraszek mistrza z Czarnolasu – chociażby Na dom w Czarnolesie, Człowiek Boże igrzysko, Do fraszek. Znajomość fraszek i pieśni sprawi, że lepiej zrozumiesz twórczość poety. Prócz tego na liście lektur poziomu podstawowego znajdują się wybrane Treny – znajomość wszystkich dziewiętnastu utworów z tego cyklu obowiązuje tylko na poziomie rozszerzonym.

Jak widzicie, lektury obowiązkowe z epoki odrodzenia zostały niemal całkowicie zdominowane przez czarnoleskiego mistrza. Oprócz jego dzieł wszystkich przystępujących do nowej matury obowiązuje także znajomość Makbeta Williama Szekspira.

Pieśni – powtórz przed maturą
Pamiętać musisz: Pieśni to zbiór 49 liryków Jana Kochanowskiego podzielonych na dwie księgi: Księgi pierwsze i Księgi wtóre; są one efektem ponaddwudziestoletniej pracy poety. Prócz tego przyda się garść ważnych informacji:

  • Pieśni Jana Kochanowskiego są w dużej mierze wzorowane na pieśniach Horacego (mniej więcej 1/3 Pieśni to parafrazy starożytnego poety).
  • Ważny temat Pieśni to zmienność Fortuny (losu):
    Bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi,
    To da, to weźmie, jako się jej widzi
    (Pieśń IX z Ksiąg wtórych).
  • Częste są nawiązania do myśli starożytnych filozofów: Cycerona, Zenona z Kition, Epikura, lecz także teologów chrześcijańskich.
  • Podobnie jak filozofia życiowa Horacego filozofia mistrza z Czarnolasu jest kompilacją stoicyzmu (zaleca zachować spokój i pogodę ducha we wszystkich sytuacjach życiowych – zwłaszcza tych trudnych; pamiętać, że po złych chwilach zwykle przychodzą te jasne, dobre – niestety, to prawo działa także w drugą stronę…) i epikureizmu (wiele miejsca w twórczości Kochanowskiego zajmuje zabawa: rozmowy i śpiewy przy wybornym winie, uczty i pląsy). Ideałem byłoby upodobnienie się do skały, o którą rozbijają się fale – Kochanowskiemu bliski był chyba ten ideał stworzony przez Senekę. Wiele miejsca i uwagi – wzorem stoików – poświęcił poeta cnocie (szeroko rozumianej), która jest wartością sama w sobie; nie potrzebuje więc poklasku ani podziwu.
  • Ważne miejsce zajmują także pieśni wychwalające życie na wsi, zgodne z rytmem przyrody, sprzyjające refleksji i… pielęgnowaniu cnoty (pełne pokus życie dworskie wyjątkowo temu nie sprzyja).

Oczywiście, trzeba znać także definicję pieśni, przyswoić sobie kilka podstawowych informacji na jej temat.

.

Hymn – Czego chcesz od nas, Panie…

To jeden z najstarszych zachowanych utworów Jana Kochanowskiego. Ma on charakter dziękczynny – osoba mówiąca w wierszu wypowiada się w imieniu wszystkich ludzi (podmiot zbiorowy „my”), dziękuje Bogu za piękny, urzekający świat, którym Bóg nas wszystkich obdarował. Bóg został ukazany jako artysta, kreator, twórca pięknego, harmonijnego i celowego dzieła, jakim jest świat (ważny, efektowny termin Deus artifex). Ten wielki Architekt „niebo zbudował” i „fundament założył nieobeszłej ziemi”. Poza tym jest wszechobecny, Jego obecność odczuwa się na każdym kroku. Został ukazany jako hojny donator, szafarz wszelkich łask, który jednak… nie ingeruje zbyt mocno w poczynania człowieka, nie steruje jego losem. Mimo to ludzie czują, że w delikatny, nienarzucający się spokój opiekuje się nimi. Czegóż można chcieć więcej?

Bądź na wieki pochwalon, nieśmiertelny Panie!
Twoja łaska, Twa dobroć nigdy nie ustanie.

Zauważ jednak, że z innym sposobem ukazania Boga mamy do czynienia w niektórych fraszkach, np. Człowiek Boże igrzysko, w której człowiek został ukazany jako marionetka w rękach Boga, świat jako Jego teatrzyk, sam Bóg – jako reżyser i obserwator w jednej osobie.

Nie wspominając już o Trenach (z poziomu rozszerzonego), w których mamy do czynienia z jeszcze innym sposobem ukazania Stwórcy…

Temat dotyczący relacji Bóg – człowiek jak najbardziej może pojawić się na nowej maturze. Pieśni, treny i fraszki Jana Kochanowskiego nadają się do tego znakomicie. Niewykluczone, że trzeba będzie porównać sposób ukazania Boga w Hymnie i w Sonecie IV O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem; z hymnem Jana Kasprowicza Święty Boże, Święty Mocny… lub z którymś z utworów Jana Twardowskiego, np. Który stwarzasz jagody. Na pewno zauważyłeś, że w dwóch pierwszych przykładach Twoja uwaga powinna być skupiona na wychwytywaniu różnic i kontrastów między oboma utworami.

Pisząc pracę o tej lekturze, odwołuj się do:

  • filozofii stoickiej i epikurejskiej, np. do hasła carpe diem
  • pieśni Horacego (przynajmniej się staraj)
  • pojęcia humanizmu i antropocentryzmu
  • wartości takich jak cnota, złoty środek

Używaj terminów:

  • liryka patriotyczna, biesiadna, filozoficzna itd.
  • topos teatru świata
  • exegi monumentum
  • Horacjańskie non omnis moriar
  • poeta doctus
  • humanista
  • Deus artifex
  • renesansowa filozofia

.

Pieśń V – Pieśń o spustoszeniu Podola

To przykład liryki obywatelskiej; apel do Polaków walczących z wrogami ojczyzny. Poeta umiejętnie steruje uczuciami dumnej, przeczulonej na punkcie honoru szlachty. Ukazuje najeźdźców – Tatarów jako „psy”, „zbójców”, prymitywnych koczowników, którzy stoją o kilka poziomów niżej niż Polacy. Hańba porwanych przez Tatarów kobiet ma obudzić w polskich rycerzach ducha walki i poczucie odpowiedzialności za losy nie tylko ich matek, żon i sióstr, ale także – i przede wszystkim – za losy ojczyzny. Pospolite ruszenie nie zdawało egzaminu, dlatego osoba mówiąca w wierszu apeluje o jak najszybsze opłacenie sprawnej i skutecznej armii zaciężnej. Pieśń kończy się ostrą, ironiczną przestrogą (warto ją zapamiętać i zacytować w odpowiednim momencie – to bardzo znany cytat:

Cieszy mię ten rym: Polak mądr po szkodzie;
Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą i po szkodzie głupi.

.

Pieśń IX – Chcemy być sobie radzi…

Tę pieśń z kolei zaliczamy do anakreontyków, gatunku lirycznego wzorowanego na pieśniach antycznego poety Anakreonta. Tematem tych utworów są, oczywiście, zabawa, wino, czas spędzany w gronie przyjaciół na niekiedy suto zakrapianej uczcie, muzyka, śpiew, taniec. Słowem: opiewana jest w nich radość życia. Utwory Anakreonta zostały odkryte na nowo w XVI wieku i zyskały ogromną popularność w renesansowej Europie. W pieśni Kochanowskiego wyraźnie widać nawiązanie do hasła carpe diem (chwytaj dzień). Jednak uwaga, w pieśni znajdziemy także ważne refleksje filozoficzne. Nawet w korzystaniu z życia polecany jest jednak złoty środek; w Pieśni XX pojawia się przecież swego rodzaju przestroga: „Miło szaleć”, lecz tylko wtedy „kiedy czas po temu”.

Opisy uczt i zabaw to ważny temat literacki. Może się więc pojawić propozycja porównania Pieśni IX z którymś z utworów Horacego, opisem uczty w Sop­licowie czy w Nawłoci, a może z którymś z „tanecznych” utworów Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Pieśń Kochanowskiego może być zestawiona również z fragmentem, który by ostro z nią kontras­tował, np. z fragmentami Księgi Koheleta.

.

Pieśń XII – O cnocie

Pieśń porusza ważny problem: cnocie zawsze towarzyszy zazdrość. Człowiek szlachetny nie zawsze jest otoczony szacunkiem i podziwem, na jaki przecież zasługuje. Bywa, że styka się niemal na każdym kroku z ludzką zawiścią. Cnota sama w sobie jest wartością, nie warto więc przejmować się reakcjami innych i krzywdzącymi ocenami. Starajmy się pracować nad sobą dla samych siebie, a nie dla spodziewanej nagrody! Pocieszeniem dla pielęgnujących cnotę może być fakt, że Bóg wynagrodzi im wszystko w niebie:

Wątpić nie potrzeba,
Że co im zazdrość ujmie, Bóg nagradzać będzie,
A cnota kiedykolwiek miejsce swe osiędzie.

Tę pieśń bardzo łatwo zestawić choćby ze znanym utworem Daniela Naborowskiego Cnota grunt wszytkiemu lub z dziełami współczesnych poetów – o cnocie rozmyślali także Pan Cogito Zbigniewa Herberta i N.N. Stanisława Barańczaka, bohaterowie ich sławnych cyklów. To nie jedyna możliwość – utwór może zostać zestawiony np. z Ocalonym Tadeusza Różewicza, który zawiera słynny fragment: „Jednako waży cnota i występek/ Widziałem:/ człowieka który był jeden/ występny i cnotliwy”.

.

Pieśń XXIV – Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…

Ta pieśń jest parafrazą Ody XX z Księgi drugiej Carmina Horacego. Kochanowski zmienił realia geograficzne (inne ludy dowiedzą się o jego istnieniu i będą czytać w przyszłości jego dzieła); zaś Mecenasa zamienił na Myszkowskiego. Poeta jest człowiekiem „ze dwojej złożony natury” – ludzkiej i niemalże boskiej. To przecież słowo poetyckie powołuje do istnienia nową rzeczywistość. Śmierć artysty bynajmniej nie będzie kresem jego życia – jego duch, ponadczasowa treść i wymowa jego dzieł, w końcu pamięć o nim i podziw dla niego – przetrwają długie lata po jego śmierci. Dla genialnego poety granice państw ani daty życia nie są żadnym ograniczeniem. Symbolem poety i poezji jest biały łabędź, ptak poświęcony Apollowi.

Ta pieśń to prawdziwy raj dla twórców tematów maturalnych – jest w czym wybierać. Dzieło można zestawić oczywiście z fragmentem Wielkiej Improwizacji, Promethidionem Cypriana Kamila Norwida czy Albatrosem Charles’a Baudelaire’a. Bardzo prawdopodobne, że będziesz musiał porównać pieśń z utworem współczesnego poety. Może to być np. Ars poetica? lub Traktat poetycki Czesława Miłosza lub „polemiczne” utwory Tadeusza Różewicza; jak Moja poezja, Kto jest poetą i Poeta w czasie pisania. Doskonale nadaje się także Rzecz czarnoleska Juliana Tuwima.

.

Wybór Trenów – powtórz przed maturą

Przede wszystkim powtórz definicję trenu. Zapamiętaj także, iż decydując się na uczynienie bohaterką trenów małą córeczkę, poeta złamał zasadę decorum. W tamtych czasach opłakiwanie zmarłego dziecka (a tym bardziej dziewczynki!), uchodziło za dziwactwo. Opłakiwano i uświetniano osoby wybitne – wybitnych polityków, zasłużonych władców itd. Urszulka – która w chwili śmierci dopiero co przekroczyła wiek niemowlęcy – nie zdążyła jeszcze dokonać niczego szczególnego.

To dzieło jest zapisem przemyśleń i przewartościowań (filozoficznych, religijnych i moralnych); do tej pory chyba Treny nazywa się wyrazem kryzysu światopoglądowego poety.

W Trenach funkcjonują trzy zasadnicze tematy: poemat na cześć Urszulki, opowieść poety o sobie oraz filozoficzna rozprawa na temat życia i śmierci, miejsca człowieka we wszechświecie i jego stosunku do Boga (oraz stosunku Boga do niego).

Na poziomie podstawowym na pewno nie będzie obowiązywała znajomość zagadkowego i trudnego Trenu XIX ani dramatycznego przełomowego Trenu X.

Pamiętaj, że ten cykl poświęcony jest nie tylko tematowi śmierci, jak powszechnie się przyjmuje. Pojawia się tam także szereg innych ważnych zagadnień: niezasłużonego cierpienia, rozpaczy, rewizji wyznawanych dotąd poglądów, odbudowy światopoglądu, relacji człowiek – Bóg.

.

Do jakich zestawień maturalnych prowokują Treny?

  • Polecenie do tematu maturalnego może brzmieć: porównaj sposób ukazania śmierci w danych utworach. Jednym z nich będzie oczywiście wybrany Tren Jana Kochanowskiego, drugim choćby któryś z utworów z cyklu Anka, pióra Władysława Broniewskiego. W końcu obaj poeci przeżyli śmierć córek – pierwszy małej dziewczynki, drugi – dorosłej kobiety. Równie prawdopodobne jest, że wybrany tren trzeba będzie zestawić z którymś z wierszy Haliny Poświatowskiej.
  • Klasyczny „duet” to któryś z Trenów i Urszula Kochanowska Bolesława Leśmiana. Polecenie również nie będzie zaskakujące – należało będzie porównać portret dziewczynki ukazany przez obu twórców.
  • Może także pojawić się prośba o porównanie któregoś z Trenów z fragmentem Księgi Hioba, w którym wyeksponowana jest postawa patriarchy. Być może trzeba będzie porównać cierpienie matki z cierpieniem ojca – tu z kolei tekstami źródłowymi będą fragment trenu i Lamentu świętokrzyskiego.

Tren I
Już on sygnalizuje zachwianie się wiary poety i kryzys renesansowej filozofii optymizmu. Rozpoczyna się on apostrofą do wszystkich żalów, łez i smutków: „Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe/ I lamenty, i skargi Symonidowe,/ Wszytki troski na świecie, wszytki wzdychania/ I żale, i frasunki, i rąk łamania”. Poeta prosi je wszystkie o pomoc w opłakaniu swojej córki, wyrażeniu żalu i ogromnego bólu po jej stracie. Śmierć została porównana do smoka, który „słowiczki liche zbiera, a swe łakome/ Gardło pasie”. Kończy się wyrażeniem wątpliwości: czy lepiej jawnie okazywać rozpacz, czy walczyć z własną naturą. Już w pierwszym trenie filozofia stoicka legła w gruzach.

Tren V
W tym trenie śmierć Urszulki została porównana do przypadkowego ścięcia małej oliwki przez nieuważnego ogrodnika. Opisane w nim jest „konanie” tej małej roślinki. Kończy ten utwór pytanie skierowane do Persefony, żony władcy podziemnego królestwa: „O zła Persefono,/ Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono?”. Śmierć dziecka jest bezsensowna, niesprawiedliwa i niezrozumiała.

Tren VII
Urszula – gdyby nie jej przedwczesna śmierć – mogłaby sprawić swoim rodzicom wiele radości. Poeta ubolewa, że nie dane mu będzie zobaczyć Urszulki jako młodej kobiety szykującej się do zamążpójścia. Nie taki miał być jej los.

Ten utwór otwiera apostrofa do ubrań i różnych przedmiotów należących niegdyś do Urszulki. Widok tych rzeczy dodatkowo przygnębia cierpiącego ojca, który nie umie poradzić sobie ze swym bólem.

 

Myśl epoki renesansu

Erazm z Rotterdamu
Myśliciel holenderski, miłośnik myśli klasycznej, uczonych dysput i znakomitego jadła był duchownym. Wiele podróżował. Pochłaniał księgi. Sam napisał wiele, m.in. Pochwałę głupoty i Dialogi. Nie interesował się sztuką. Głosił irenizm, czyli pochwałę zgody, pokoju, a potępienie kłótni, waśni i wojen.

Niccoló Machiavelli
Włoski myśliciel, autor słynnego i kontrowersyjnego Księcia.
Makiawelizm jest doktryną pouczającą rządzących co do sposobu sprawowania władzy w imię dobra publicznego i racji stanu. Otóż głosi on zasadę „cel uświęca środki” oraz dopuszcza podstęp, zdradę, przebiegłość, użycie siły, podporządkowanie jednostki, a nawet okrucieństwo – jeśli tylko potrzebne są państwu. Dlatego wielu późniejszych myślicieli uznawało makiawelizm za nieetyczny.

Tomasz Morus
Anglia
„Utopia” to nazwa wyspy, którą wymyślił Morus, na której to umieścił „ustrój doskonały”. Stworzenie fikcyjnej doskonałości pozwoliło mu gruntownie skrytykować rzeczywistość.
Głosił: egalitaryzm (równość ludzi i ich równe prawa), a nawet zniesienie prawa własności, także równoprawność różnych wyznań. Morus został ścięty, gdy nie uznał Henryka VIII za zwierzchnika Kościoła. Termin utopia, utopijny – do dziś oznacza nierealny, nieosiągalny ideał.

 

 

Średniowiecze a romantyzm

Porównaj cechy epok

Średniowiecze

  • teocentryzm (Bóg ośrodkiem myśli) życie przyszłe najwyższą wartością
  • dominacja władzy papieskiej i religii katolickiej
  • dominacja łaciny
  • polityczny uniwersalizm Europy (próba stworzenia cesarstwa)
  • dzieła – rękopisy – anonimowość ­autorów
  • ideał ubóstwa i skromności

Renesans

  • antropocentryzm (człowiek ośrodkiem myśli) życie ziemskie w centrum zainteresowania
  • reformacja: nowe odłamy religijne nieuznające władzy papieża
  • rozwój języków narodowych
  • wzrost potęgi odrębnych państw
  • druk, mecenat, sława twórcy
  • ideał pieniądza

 

Średniowiecze i renesans – kontrasty

Ujęcie średniowieczne

  • Bóg
    Władca i sędzia, niewzruszony, surowy, wszechpotężny, budzi szacunek oparty na strachu.
  • Natura ludzka
    Człowiek – istota grzeszna, targana pokusami, niepewna i przemijająca. Z trwogą oczekuje Sądu Ostatecznego – by nie zasłużyć na karę, zrobi wszystko, może nawet spać na gwoździach. Ciało – siedlisko zepsucia i brudu.
  • Śmierć
    Wszechpotężna, mroczna, lekko nadpsuta pani z kosą. Każdego dorwie – i zaprowadzi na Sąd. Nieustanna myśl o niej jest szansą na uniknięcie grzechów.
  • Kanony estetyczne
    Piękne i wartościowe jest to, co zbliża do Boga. Z pewnością nie jest piękne nic, co doczesne, a już na pewno nie ciało, zwłaszcza kobiece.
  • Zadania sztuki, pozycja artysty
    ztuka ma wyrażać chwałę Boga – zbliżać do cnoty, odstręczać od grzechu. Stąd też artysta jest tylko bożym sługą, najlepiej anonimowym.

Ujęcie renesansowe

  • Bóg
    Ojciec wszelkiego stworzenia, rozumny i sprawiedliwy. Wyrozumiały i łagodny – zwolennik piękna i urody życia. Lubi filozofów i artystów, nie znosi strachu i brzydoty.
  • Natura ludzka
    Człowiek – pan natury, cieszący się dobrodziejstwami świata, używa życia, jest zmysłowy i pogodny. Sam siebie uznaje za wartość najwyższą. Ciało – piękny kształt, budząca dumę wspaniała forma dla humanistycznej treści – duszy.
  • Śmierć
    Koniec życia, zgodnie z filozofią sceptyków i stoików, to smutny, lecz niepoznawalny element natury, nad którym najlepiej zbytnio się nie zastanawiać.
  • Kanony estetyczne
    Piękne jest to, co podoba się zmysłom, a zatem także ciało, jeśli jest dobrze zbudowane, zarówno męskie, jak i kobiece. Z pewnością nie jest piękne nic, co budzi strach.
  • Zadania sztuki, pozycja artysty
    Artysta to człowiek wybitny, wykształcony, znający swoją wartość. Tworzy piękno, które ma budzić zachwyt, a jemu przysporzyć sławy.

 

Porównaj tematy epok

Średniowiecze

  • miłość – dworna, platoniczna
  • wyprawy – krucjaty, wojny religijne w imię wiary i Boga
  • rycerz
  • anonimowość twórców
  • człowiek podporządkowany Bogu
  • powaga i myśl o śmierci, zbawieniu, piekle i niebie
  • żywoty świętych, np. Złota legenda Jakuba da Voragine

Renesans

  • miłość – zmysłowa, pełna erotyzmu
  • wyprawy – zamorskie podróże, odkrycia geograficzne, w celach zysku i podboju nowych ziem
  • zdobywca
  • kult sławy, kariery wszelkich indywidualności
  • człowiek w centrum jako podmiot myśli, działań, bohater literatury
  • śmiech towarzyszy ludzkiemu życiu – i chęci wyzyskania jego darów
  • żywoty artystów np. Żywoty najsłynniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów Giorgia Vasariego

Zobacz:

https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c160-renesans/renesans-w-polsce-%c2%96-charakterystyka-epoki

Renesansowa Europa

Renesans w Europie

Idee renesansu

Renesans – życiorys kultury

https://aleklasa.pl/gimnazjum/c214-lekcje-z-epok-literackich/c218-renesans/wielkie-dziela-renesansu-europejskiego-przeglad

Pojęciownik epok: renesans