ŚREDNIOWIECZE
I. Wzór rycerza
Rycerz i jego kodeks.
- Roland z Pieśni o Rolandzie (przykład epiki rycerskiej)
- Lancelot, Parsifal, Galahad i inni rycerze z Opowieści Okrągłego Stołu (też przykład epiki rycerskiej)
- Tristan z Dziejów Tristana i Izoldy (średniowieczny romans)
- Cyd z Poematu o Cydzie (hiszpański epos rycerski)
Cechy wzorowego rycerza
Bądź rycerzem! te słowa wypowiadał władca, uderzając w ramię wojownika, bo tak właśnie wyglądało pasowanie. Wcześniej miały miejsce inne, wyszukane rytuały: obrzędowa kąpiel, nocne czuwanie, przywdziewanie zbroi. Później rycerz wiódł swój żywot zgodnie z kodeksem rycerskim, udzielał się na szalenie modnych wówczas turniejach (tam popisy sprawnościowe wojowników obserwowały damy), a atrybutami jego rycerskości były: herb, zbroja i zawołanie. Żywot nie był to bynajmniej spokojny, bo istotę życia rycerskiego stanowiła wojna, najczęściej pod hasłem krzewienia wiary chrześcijańskiej i walki z poganami.
Wierność Bogu, władcy, damie
Oto najważniejsze zręby rycerskich powinności. W świetle romansów najbardziej absorbująca była ta ostatnia służba – wiodła do licznych pojedynków w obronie honoru kobiety, która miała być subtelna, szczupła, wąska w talii – i raczej blondynka.
Honor
To podstawowa cnota rycerska. Słowo dane przez rycerza nie mogło być złamane za nic. W naszej polskiej kulturze utrwaliło się to w maksymie „polegaj na mnie jak na Zawiszy”, a ów Zawisza wszak to nie kto inny, jak nasz rodzimy przykład ideału rycerza.
Cztery powinności wg poematu z XIII w:
- unikaj krzywoprzysięstwa i zdrady,
- czcij kobietę,
- pość w piątki,
- codziennie uczestnicz w mszy świętej.
Inne cechy rycerza to:
odwaga, patriotyzm, męstwo, wierność w przyjaźni, zapał do walki, sprawność, wręcz mistrzostwo w ówczesnych technikach walki.
Kiedy rycerz nie uczestniczył właśnie w jakiejś wojnie – choćby z Saracenami – i nie był akurat na turnieju, oddawał się polowaniom z sokołem, grywał w kości, szachy i warcaby. Albo ucztował – w stylu arturiańskim – przy okrągłym stole, co podkreślało równość wszystkich uczestników. Jadano drób i dziczyznę gęsto zakrapianą winem.
Ideał rycerza dziś?
Próba odpowiedzi na pytanie: które z powyższych cech przydać się mogą współczesnemu człowiekowi, nie powinna budzić wątpliwości. Rycerzy w zbrojach już nie ma. Pozostała jednak przysłowiowa rycerskość wobec dam. A wierność danemu słowu, a miłość ojczyzny, prawość w przyjaźni i honor – czy są to wartości bezdyskusyjne? Chyba tak. Zmieniło się natomiast podejście do spraw wiary – dziś pobożność i wierność Bogu jest prywatną sprawą człowieka a wojny religijne budzą sprzeciw w cywilizowanym świecie. Za to w dyplomacji wciąż trwa pojęcie okrągłego stołu – dla nas Polaków szczególnie istotne w związku z przełomem 1989 roku.
Jak można uatrakcyjnić pracę?
W partii poświęconej ideałowi rycerza z pewnością można błysnąć znajomością epiki rycerskiej (odwołać się do dziejów Rolanda, którego upór spowodował masakrę, do Cyda, który stał się wzorem hiszpańskim). Pisząc o aktualności lub dezaktualizacji cnót rycerskich w dzisiejszym świecie można odwołać się do filmu.
Poziom pracy podniesie też umiejętność retrospektywnego spojrzenia na przekształcenia (modulacje) schematu rycerskiego w ciągu wieków. Nie zrażaj się brzmieniem tego zdania. Chodzi oto, by dokonać błyskawicznego przeglądu późniejszej literatury i przywołać kilka przykładów „późniejszych odmian rycerza.”
- Na przykład Don Kichota – błędnego rycerza, uparcie walczącego z wiatrakami. Jego idea, jego wierność rycerskiemu kodeksowi już na zawsze symbolizować ma szaleństwo i nieprzystawalność do rzeczywistości.
- Główni bohaterowie Trylogii (Skrzetuski, Wołodyjowski, Kmicic, Ketling) realizują siedemnastowieczną wersję rycerstwa – widzianą okiem Sienkiewicza.
- Rycerz – taki prawdziwy rycerz z całym spisem swoich cnót, powagą i tragizmem, zostaje wskrzeszony w romantyzmie. To choćby Konrad Wallenrod, który musi posunąć się do zdrady – a pamiętajmy, że wiele cech rycerskich przejął bohater romantyczny. Ideały, które przejmowano i przekazywano potomkom, to te najtrwalsze – szlachetność, honor, wierność, rycerskość wobec kobiet.
- Ideę rycerstwa wskrzesza pięknie i wzniośle Norwid w Bema pamięci żałobnym rapsodzie.
II. Wzór władcy
- Król Karol Wielki z cyklu karolińskiego epiki rycerskiej (postać historyczna – przełom VIII i IX w.)
- Król Artur – władca z cyklu Opowieści o rycerzach Okrągłego Stołu (postać legendarna)
- Król Marek z Dziejów Tristana i Izoldy (postać legendarna)
- Król Bolesław Chrobry (postać historyczna) – Kronika polska Galla Anonima
- Król Bolesław Krzywousty (postać historyczna) – Kronika polska Galla Anonima
Władca posiada wszelkie cnoty rycerskie (to on pasuje wojownika na rycerza) z tym, że nie ma już ponad sobą świeckiego władcy, więc jego kodeks kształtuje się według takich wartości: Bóg, wiara, ojczyzna.
Cechy idealnego władcy:
pobożność, mądrość, waleczność, wyrozumiałość i sprawiedliwość wobec poddanych, miłość ojczyzny i stawianie jej spraw ponad prywatne.
Z jednej strony surowy i srogi – z drugiej mądry, rozważny, a nawet przebiegły wobec wroga (ta ostatnia cecha trudno godzi się z rycerską nieskazitelnością i szlachetnością). Powinien być też władca szczodrobliwy, ale gospodarny, mężny i mocarny (Gall Anonim obrazuje potęgę Chrobrego opisem jego wojsk). I szlachetny! Niestety – bywali to władcy okrutni: Chrobry więził podstępnie zwabionego do Polski swego wroga, zniesławił księżniczkę Przecławę; Artur skazał swoją żonę Ginewrę na stos (za zdradę, ale uratował ją Lancelot). Z kolei król Marek potrafił wybaczyć Tristanowi i Izoldzie. Jak widać – wzór władcy dopuszcza pewne modyfikacje.
Jak uatrakcyjnić pracę?
Przez wskazanie dylematów władcy i dyskusyjności cech władcy doskonałego.
- Można cofnąć się do Kreona z Antygony Sofoklesa.
- Można przywołać późniejsze postaci: Hamleta i Makbeta z dzieł Szekspira.
- Nie obędzie się tu bez Księcia Machiavellego i jego szokującej propozycji władcy bezwzględnego, przebiegłego, podstępnego, hołdującego tylko racji stanu.
- Wiersz Miłosza Do polityka może być świetną pointą tych rozważań, których nie należy rozwijać zbyt szeroko – po prostu sygnalizujemy złożoność i uniwersalność problemu.
III, Wzór świętego
- Święty Aleksy z Legendy o świętym Aleksym (zabytek literatury polskiej).
- Święty Szymon Słupnik – jeden z pierwszych ascetów „słupników”, którzy oddawali się kontemplacji na szczycie kolumny, większą część życia spędzając na modlitwie (na jednej spędził 20 lat!)
- Święty Jerzy – patron Anglii, Portugalii a także całego rycerstwa, wg legendy – pogromca smoka (tak najczęściej przedstawiany jest w sztuce), a zwycięstwo to obrazuje triumf chrześcijaństwa nad złem.
Wzór ascety jest chyba najbardziej obcy współczesnemu człowiekowi. Jego czyny i biografia, wyrzeczenia – to zamierzchła egzotyka, wręcz dziwactwo w rodzaju wieloletnich modłów na słupie.
A cechy i wartości?
Pobożność, męczeństwo, zdolność do wyrzeczeń, rezygnacja z dóbr materialnych, całkowite oddanie Bogu (w duchu filozofii św. Augustyna), pokora, czystość, ubóstwo, cierpienie, umartwianie ciała.
Które z powyższych cnót możemy wciąż cenić?
Ktoś powie pobożność – dobrze, ktoś: względną zdolność do wyrzeczeń, także pokorę i poszukiwanie innych wartości niż sława i bogactwo. W dzisiejszym świecie groźnej materii kontemplacja i wiara mogą stanowić interesującą alternatywę. Natomiast cierpienie, śluby czystości, umartwianie ciała, podobnie jak dążenie do ubóstwa nie znajdą dziś poklasku. I oto – wcale nie tylko dziś.
Święty Franciszek – to święty głoszący radość istnienia i wszechogarniającą miłość do świata. Był wrogiem cierpienia i umartwienia („kaleczenia brata – ciała”). Za to był zwolennikiem ubóstwa i braterstwa wszelkich istot żyjących (w tym zwierząt i roślin). Pochwałę Boga widział w miłości do wszelkiego Boskiego dzieła – kwiatów, dzieci, ryb, ptaków i innych ludzi. Czy te wartości też są nieaktualne w dzisiejszym świecie?
W swoich rozważaniach o ascezie dziś, o tym jak widzimy postacie dawnych świętych, można odwołać się do poezji. Motyw ten podejmuje Kazimiera Iłłakowiczówna (Opowieść małżonki świętego Aleksego) czy Stanisław Grochowiak (Święty Szymon Słupnik). Natomiast trwałość i piękno postulatów świętego Franciszka udowadnia poezja księdza Jana Twardowskiego. I dodam, że w pracy o takim temacie nie sposób go pominąć.
Skrócona biografia świętego:
- Narodziny.
- Cudowne dzieciństwo – pierwsze znaki świętości.
- Młodość.
- Małżeństwo, ale związane ze ślubem czystości.
- Ucieczka od dawnego życia (tułaczka).
- Prześladowanie znoszone przez świętego (asceza).
- Męczeńska śmierć.
- Cuda i znaki podczas pogrzebu (pośmiertne).
Św. Franciszek z Asyżu – był synem bogatego kupca włoskiego. Podczas wojny przeżył kryzys duchowy,
dokonała się w nim przemiana – rozdał ubogim majątek, zaczął nieść pomoc trędowatym, wznosił wraz ze swoimi braćmi świątynię. Głosił ubóstwo na wzór Chrystusa, głosił iż nie posiadanie niczego gwarantuje człowiekowi wolność. Nazywał się „wesołkiem bożym”, bo wiara jego była przepełniona radością i miłością. Głosił kazania do ryb i ptaków. Ostatnie lata życia spędził jako pustelnik.
Najsłynniejszy zbiór żywotów świętych, który ‚ gromadzi rozliczne opowieści hagiograficzne, to Złota legenda (Legenda aurea) – dzieło Jacopa da Voragine z XIII wieku. W całości na język polski przełożył ją Leopold Staff.
RENESANS
I. Wzór zacnego ziemianina
To oczywiście model ukształtowany przez Mikołaja Reja w Żywocie człowieka poczciwego. Dzieło to wyraźnie pouczające – Rej daje wskazówki, jak takiego szlachcica kształcić, jak powinien wypełniać swoje obowiązki gospodarskie, korzystać z dóbr natury i radości życia we wszystkim zachowując umiar. To tu bierze swój początek polski ideał szlacheckiego dworku – wtopionego w naturę, ale zamieszkałego przez obywateli-patriotów.
Cechy ziemianina:
rozwaga, zapobiegliwość, umiar, gospodarność, miłość do swojego kraju, kultywowanie rodzimej tradycji. Nie należą do tego zestawu – zbyt wielkie wykształcenie ani korzystanie z obcych wzorów.
Ziemianin jest spokojny, zarządza czeladką, służy krajowi, korzysta z przyjemności wiejskiego życia i rozrywek – sam zaś układa swoje obowiązki zgodnie z cyklem przyrody. Nie boi się śmierci, bo to naturalna w przyrodzie rzecz.
Cnotliwe życie w zgodzie z naturą i rozumem pozwala mu czuć się bezpiecznie (to istota jego filozofii).
Ziemianin dziś
Człowiekowi współczesnemu może się taka postawa wydać godna zazdrości. Gdzie dziś dworek zatopiony wśród zieleni, spokojne, proste życie, z dala od gwaru cywilizacji! Cóż – nawet jeśli niemożliwe, to kuszące. Wzór zapobiegliwego ziemianina składa się z wielu cnót, które wcale nie straciły na aktualności i nie dotyczą tylko idylli wiejskiej. Wszystko to, co z filozofii epikurejskiej lub stoickiej mogłoby mieć za–stosowanie we współczesności możemy przywołać – a nawet zastanowić się, czy nie jest to jednak antidotum na lęki egzystencjalne XX wieku.
II. Wzorowy dworzanin
Wzór włoski, pełen galanterii, ucieleśnia ideały humanizmu: łączy szlachetne pochodzenie z intelektem. W dodatku ma piękną powierzchowność. W salonach galant, w polityce rozważny dyplomata, w czasie wojny mężny i odważny żołnierz. Uwaga! Mamy do czynienia z ówczesnym ideałem mężczyzny. Czy tylko ówczesnym? Cóż, Łukasz Górnicki „spreparował” rozmowę między autorytetami, która to miała odbyć się w letnie popołudnie, w ogrodzie pełnym kwiatów (przy willi biskupa Maciejowskiego, w Prądniku). Z rozmowy wykluczył damy (choć we włoskim oryginale były jak najbardziej, to Polki wydały mu się zbyt ciemne do dysput!). Zacni panowie wykrystalizowali taki model. Myślę, że dość uniwersalny – ale czy znacie jego życiowy lub literacki odpowiednik?
I żeby oddać sprawiedliwość wszystkim płciom: w tej samej rozmowie ustalono wzorzec dwornej pani. Musi być szlachcianką z urodzenia, pełną wdzięku, obyczajną. Nie „wydwarzać się”, (nie przesadzać). Dużo umieć. I dalej „mieć dowcip wielki, wielkie baczenie, nie być hardą, zawistną, kłótliwą, swarliwą, kłamliwą, sprośną ani o kim źle nie mówić”.A przy tym nie powinna tracić kobiecości, i żeby w niej było „coś pieszczonego”, i jeszcze żeby „w staniu, chodzeniu i mowie, i cokolwiek pocznie, nie było w niej znać nic mężczyńskiego”. O taką białogłowę będzie się ubiegał wzorowy dworzanin!
Uwaga – o kobiecie rozprawiają panowie w trzeciej księdze Dworzanina polskiego.
A jeśli chodzi o wymagania stawiane mężczyźnie to dorzućmy: ma być fizycznie zdrowy, znać języki obce (starożytne i nowożytne) i musi umieć pisać listy.
Dworzanin Polski Łukasza Górnickiego
jest swobodną przeróbką dzieła Baltazara Castiglione Il Cortegiano (Dworzanin). Zmienia wprawdzie realia i osoby dialogu (dzieła są jakby zapisem dysputy), lecz idea pozostaje ta sama. Człowiek dworny jest:
- wszechstronnie wykształcony,
- rycerski wobec dam,
- dobrze wychowany (znawca dworskich manier),
- pełen humoru,
- wielbiciel sztuk (muzyki, malarstwa, poezji)
III. Poeta doctus
Króciutko: wiele tego co w teorii podaje Górnicki, w praktyce, w renesansie znalazło rzeczywisty wymiar. Mianowicie w postaci wszechstronnie wykształconego artysty, umysłu renesansowego właśnie – ogarniającego wiele dziedzin wiedzy (od fizyki po literaturę, od wynalazków technicznych po filozofię starożytną). Takimi były potęgi epoki: Leonardo da Vinci, Mikołaj Kopernik, Erazm z Rotterdamu, Francesco Petrarka, Giovanni Boccaccio itd, itp. Wspaniały to był ideał prawdziwego erudyty-artysty, być może dziś nie dościgły. Nasz świat hołduje specjalizacji, lecz widać w nim także tęsknotę za renesansową wszechstronnością i harmonią.
IV. Patriota-obywatel
Przykład – Antenor z Odprawy posłów greckich. Typ propagowany przez Jana Kochanowskiego w Pieśniach, w Odprawie posłów greckich, Piotra Skargę w Kazaniach sejmowych i Andrzeja Frycza Modrzewskiego w traktacie O poprawie Rzeczypospolitej.
Podstawową cnotą patrioty jest:
miłość ojczyzny, służenie jej życiem i majątkiem oraz stawianie jej spraw ponad swoimi prywatnymi.
Są to cnoty niekwestionowane, pielęgnowane przez wiele stuleci. Różne formy realizacji przyjmowali bohaterowie – patrioci w różnych epokach. Decydowały o tym w dużej mierze okoliczności historyczne. Patriotyzm w polskiej literaturze to sam w sobie ogromny temat, na oddzielną pracę. Typy patriotycznych wzorców, owszem, mogą nam się przydać.
BAROK
Postulowany obywatel (twórczość Wacława Potockiego);
Wzór wodza (osoba Chodkiewicza w Transakcji wojny chocimskiej).
OŚWIECENIE
Światły reformator walczący o sprawy publiczne:
- Satyry Krasickiego,
- Powrót posła Julian Ursyna Niemcewicza (Walery, Dobrójscy, Teresa),
- publicystyka pisarzy oświeceniowych.
ROMANTYZM
Wzór spiskowca, konspiratora, sprawie kraju poświęcającego życie, miłość, honor (Konrad Wallenrod, młodzież w Dziadach, Konrad, Soplica, Kordian).
W tym mieści się model bohatera romantycznego, którego cechuje umiłowanie ojczyzny i wolności, aczkolwiek wzorcem parenetycznym bohater romantyczny nazwany być nie może. Pamiętamy jednak, że czerpie on kilka cech z ideału rycerskiego. Jest to też o tyle odmienny typ patrioty, że zostaje postawiony wobec innych realiów historycznych: wolność jest już utracona, rzeczywistością stają się nie reformy, lecz walka z wrogiem.
POZYTYWIZM
W miejsce spiskowca-rycerza (po upadku powstań) pojawia się ziemianin, który gospodarnością i pracą będzie pielęgnować tradycję i dbać o polską ziemię (Benedykt Korczyński, Bohatyrowicze z Nad Niemnem).
Inny to jednak wzór od człowieka poczciwego – hołduje bowiem wiedzy i szerzy ją wśród niższych warstw. Tę postawę kontynuować będzie Żeromski w słynnych postaciach społeczników (Judym, Siłaczka).
W Trylogii, „ku pokrzepieniu serc” Sienkiewicz wskrzesi obraz rycerstwa polskiego, pozytywnej strony sarmatyzmu, w osobach głównych postaci: Skrzetuskiego, Kmicica, Wołodyjowskiego, Zagłoby itd.
Patriota czy jest to wzorzec potrzebny?
Nie można napisać, że nie. Miłość do swojego kraju jest postawą godną człowieka każdej epoki. Można natomiast poddać refleksji – jak to współcześnie jest, jak ten ideał jest popularny wśród młodzieży i który z powyższych wariantów wydaje się dziś dyskusyjny, nieaktualny, a który przeciwnie – racjonalny i mądry.
Zobacz:
Na podstawie konkretnych przykładów literackich przedstaw średniowieczne wzorce parenetyczne.