Pozytywizm – nowele

• Rodowód noweli
• Polskie nowele pisane zgodnie z teorią sokoła
• O problematyce nowel zapamiętaj!
• Postulaty pozytywistów w ich nowelach!

O rodowodzie noweli zapamiętaj!

• Klasyczna postać noweli ukształtowała się we Włoszech w epoce renesansu – przede wszystkim pod piórem Giovanniego Boccaccia, autora Dekameronu (słynna teoria sokoła).

• W Polsce nowela pojawia się na dobre dopiero w okresie pozytywizmu – ale za to od razu jako jeden z najważniejszych gatunków literackich, ponieważ jako krótki utwór doskonale nadaje się do propagowania w literaturze pozytywistycznych idei społecznych! Drugą okolicznością sprzyjającą popularności tego gatunku w drugiej połowie XIX stulecia jest lawinowy rozwój prasy. Utwór krótki i zwięzły doskonale nadaje się do zamieszczenia w czasopiśmie – przyciąga czytelników i ubarwia periodyk. Daje także ówczesnym pisarzom możliwość szybkiego zarobku – o wiele łatwiej zamieścić w prasie nowelę czy opowiadanie niż obszerną powieść.

• Za typową dla drugiej połowy XIX stulecia uznać można choćby Kamizelkę Prusa, porównywalną z nowelami Gogola i Czechowa obrazkiem z życia mieszkańców miasta. W kręgu typowych rozwiązań realistycznych mieści się także Latarnik Sienkiewicza – stworzony ze sporą dbałością o sportretowanie bohatera zgodnie z techniką milieu, utwór lekko niejednoznaczny.

Drugi kierunek w nowelistyce to próba eksperymentów w dziedzinie konstruowania noweli. Szczytowe osiągnięcie formalne w nowelistyce pozytywizmu to Gloria victis Elizy Orzeszkowej – z czterech co najmniej powodów.

• Po pierwsze, funkcję narracji spełnia w tym utworze rozmowa między roślinami a wiatrem.

• Po drugie, elementy realistyczne i historyczne przeplatają się z symboliką fantastyczną i mitologiczną.

• Po trzecie, zachowując konstrukcję noweli, Gloria victis zawiera jednocześnie elementy wspomnień i retrospekcji.

• Po czwarte, tworząc tę nowelę, autorka stosowała środki formalne charakterystyczne dla impresjonizmu i symbolizmu, czyli nurtów artystycznych przynależnych już do następnej epoki – Młodej Polski.

Polskie nowele pisane zgodnie z teorią sokoła

• W Janku Muzykancie motywem przewodnim są skrzypce. Tytułowy bohater ma fujarkę oraz własnoręcznie zrobione skrzypki, ale marzy o prawdziwym instrumencie. Zakrada się więc do dworskiego kredensu, by choć dotknąć umieszczonych w nim skrzypiec. Skrzypce są więc motywem, wokół którego ogniskuje się cała akcja: Janko marzy o nich, potem próbuje ich dotknąć, za co zostaje skazany na chłostę, a tuż przed śmiercią zadaje matce pytanie: „Czy Pan Bóg da mi w niebie prawdziwe skrzypki?”.

• Katarynka Prusa. Bohater – pan Tomasz – nie znosi dźwięku katarynek i nie pozwala, by zakłócały jego spokój. Kiedy przypadkowo nowy dozorca wpuszcza na podwórze jednego z kataryniarzy, pan Tomasz przeżywa wewnętrzną przemianę – widzi bowiem, jak bardzo niewidoma dziewczynka z sąsiedztwa jest zachwycona dźwiękami katarynki. Przełamuje wtedy swoją niechęć, egoizm i samotność, zaczyna interesować się losem niewidomej sąsiadki, ona zaś dzięki muzyce przeżywa chwile największego szczęścia.

• Kamizelka Prusa. Z tytułową częścią ubioru wiąże się historia ubogiego urzędnika, który chorował na gruźlicę i systematycznie opadał z sił. Aby nie martwić ukochanej żony, skracał regularnie pasek od kamizelki – podczas gdy to samo, z tych samych powodów, czyniła jego żona. Narrator również stał się bohaterem tej opowieści – dzięki handlarzowi starzyzny, który sprzedał mu tę właśnie kamizelkę.

O problematyce nowel zapamiętaj!

Oddają ideologię pozytywizmu – to może okazać się ważne przy pytaniu o kontekst epoki. Polski pozytywizm nie bujał w obłokach – interesował się rzeczywistością, tu i teraz, dostrzegał problemy swoich czasów i pragnął im przeciwdziałać – między innymi za sprawą noweli.

Uwaga! Te cechę musisz umieć nazwać – utylitaryzmem (użyteczność) literatury.

Poruszone zagadnienia to:

• Problematyka społeczna wsi – obraz nędzy i zaniedbania ludu ukazują: Szkice węglem, Janko Muzykant Sienkiewicza, Antek Prusa.

• Problem nierówności społecznej – wyzysk robotników, biedę miast, nędzę bezrobotnych ukazują: Powracająca fala, Kamizelka, Katarynka Prusa, Dobra pani, A… b… c… Orzeszkowej.

• Dziecko – często utalentowane, niedopatrzonego, traktowanego okrutnie (Antek Prusa, Janko Muzykant Sienkiewicza). Dzieci są też bohaterami Naszej szkapy Konopnickiej i wielu wierszy. Poza nowelą bohaterów dziecięcych spotykamy w Anielce Prusa, w W pustyni i w puszczy Sienkiewicza.

• Tematyka patriotyczna (powstanie styczniowe) – jest tematem noweli Gloria victis Orzeszkowej.

• Problem żydowski – podejmuje Konopnicka w noweli Mendel Gdański. Historia Mendla Gdańskiego, który był polskim Żydem i czuł się Polakiem, a skrzywdzono go w wyniku prymitywnego antysemityzmu, jest apelem o tolerancję i równouprawnienie.

• Natura ludzka – skutki lekkomyślności (Dobra pani), miłość (Kamizelka), przemiana wewnętrzna (Katarynka).

• Potrzeba scjentyzmu, pracy u podstaw – czyli oświecenia, nauczania wsi, warstw niższych. Dobitnie widać to w Szkicach węglem, w Antku, Janku Muzykancie.

• Problematyka moralna – w Powracającej fali Prusa zarysowana jest szczególnie mocno, jako teoria powracającej krzywdy wyrządzonej drugiemu ­człowiekowi.

Postulaty pozytywistów w ich nowelach!

Zapamiętaj termin: tendencyjność literatury.

• W przypadku nowel polegała przede wszystkim na tym, że ich autorzy za pomocą utworów literackich chcieli propagować konkretne postulaty wysuwane w pozytywistycznych programach.

• Twórcy nowel chcieli wychowywać, uświadamiać, nakłaniać i pouczać, dlatego pisali utwory z tezą, która dotyczyła zawsze jakiegoś elementu programu pozytywistycznego wykładanego w artykułach publicystycznych.

Do licznych postulatów należały:

Konieczność oświecenia chłopa i szerzenia oświaty – czyli pracy u podstaw.

• Przykładu dostarcza nowela Sienkiewicza Szkice węglem: Rzepowie nie potrafili ani czytać, ani pisać, więc nie mogli sprawdzić autentyczności rzekomego wezwania do wojska, które podsunął im urzędnik. Ciemnota doprowadziła tym samym pośrednio do tragedii.

• Podobny obraz wsi zawarł Bolesław Prus w Antku. Tytułowy bohater żył w rzeczywistości, która współczesnych czytelników przeraża swoim zacofaniem i wiarą w zabobony. Nauczyciel wiejski nie potrafił nauczyć dzieci nawet alfabetu. Znachorka zamknęła chorą dziewczynkę w piecu na „trzy zdrowaśki”.

• Konieczność oświecenia chłopów postuluje również Sienkiewicz w Janku Muzykancie – zacofana społeczność nie potrafiła zrozumieć, nie mówiąc o docenieniu talentu dziecka, więc traktowano Janka jak odmieńca i dziwaka, a tym samym przyczyniono się do jego tragedii.

Praca organiczna – postulat współdziałania wszystkich warstw społecznych, współtworzących ojczyznę będącą jednym organizmem. To hasło nie wzięło się znikąd – stosunki między poszczególnymi warstwami rzeczywiście wymagały naprawy.

• Przykładu dostarczają Szkice węglem: Rzepowa szuka pomocy, chodzi „od kościoła do dworu”, ale na jej prośby wszyscy pozostają obojętni.
• Ten nakaz jest również przesłaniem Janka Muzykanta, w którym wyraźnie pokazana została przepaść dzieląca dwór i chłopów.

Program pozytywistów warszawskich

Elementy tendencyjności w nowelach

Sposób prowadzenia narracji. Uproszczone kreacje bohaterów.
Uproszczenie kreacji bohaterów polega na tym, że mają albo cechy wyraźnie pozytywne, albo jednoznacznie negatywne. Świat dzieli się więc na białe i czarne charaktery – nie ma w nim miejsca na złożoność ludzkiej psychiki.

Tak jest na przykład w Szkicach węglem: Rzepa i Rzepowa to prości i ciemni przedstawiciele ludu, Zołzikiewicz to nieuczciwy i podły urzędnik (charakter postaci sygnalizowany jest już przez to, jak się nazywa – to tzw. nazwisko znaczące), a przedstawiciele ziemiaństwa i duchowieństwa to ludzie bezduszni i zupełnie obojętni na los innych.

Tendencyjność objawia się przede wszystkim w sposobie prowadzenia narracji – głos narratora nie jest obiektywny, ale ocenia rzeczywistość, pokazuje wyraźnie, co jest dobre, a co złe.

Obecne są często komentarze odautorskie, apele do czytelnika, pouczenia i uogólnienia, dzięki którym konkretne sytuacje i zdarzenia nabierały wymowy ideowej.

• Antek Bolesława Prusa kończy się słynnym apelem do czytelników o pomoc dla zbłąkanych w świecie dzieci, które szukają swojej przyszłości, a w zakończeniu
• Janka Muzykanta Henryk Sienkiewicz bezpośrednio zwraca się do czytających i zarzuca warstwom oświeconym brak zainteresowania ludźmi najuboższymi oraz rodzimymi talentami.

Komentarze odautorskie mają niekiedy wymiar ironiczny. Tak jest w utworze Szkice węglem. Sienkiewicz wyśmiewa tu ciemnotę, która doprowadziła do tragedii bohaterów, ale tak naprawdę winą za zdarzenie obarcza obowiązujące układy społeczne.

Kontrasty
Tendencyjność wyraża się też często w licznych kontrastach – zestawieniach miejsc, osób i uczynków.

Puenta: nauka moralna
Najważniejszą rolę w tekstach tendencyjnych odgrywa jednak finał – zawiera się w nim zawsze jakaś nauka moralna. Jest nią albo sukces dobrego bohatera, albo, częściej, tragedia – oraz otwarte potępienie wszystkich, którzy do niej doprowadzili.

Typy narracji w noweli

• Narracja zmienna
  Przykład: Kamizelka Prusa. Narrator opowiada historię w pierwszej osobie – przedstawia siebie jako zwykłego lokatora czynszowej kamienicy, który opowiada dokładnie losy poprzednich właścicieli kamizelki oraz o tym, w jaki sposób sam wszedł w jej posiadanie. Po scenie z handlarzem starzyzny narracja ulega jednak zmianie – „opowiadacz” zaczyna mówić o rzeczach, których nie mógł być świadkiem, np. o rozmowie chorego sąsiada z lekarzem. Przestaje być jedynie obserwatorem – i staje się narratorem wszystkowiedzącym.

• Narracja retrospektywna
  W nowelach pozytywistycznych narracja często prowadzona jest „po latach” – ten techniczny zabieg polega na odtworzeniu dawnych zdarzeń zgodnie z rygorami subiektywnej, wybiórczej pamięci, która „zapisuje” tylko niektóre fakty i postaci.
  Przykład: Omyłka Prusa, opowiadanie również oparte na technice retrospektywnej – wysnute z pamięci narratora, który był świadkiem zdarzeń powstańczych, właśnie wspominanych po wielu latach.

• Narracja pierwszoosobowa
  Dziś ta technika narracyjna nikogo nie dziwi, wówczas jednak była zabiegiem oryginalnym, nowatorskim. Dzięki niej autor czynił prawdopodobnymi przedstawiane wydarzenia i stwarzał iluzję, że tekst jest swego rodzaju dokumentem. Dzięki narracji w pierwszej osobie pisarze podkreślali też sprzeczność między wizją świata lub sposobem życia jednostki a otaczającą ją rzeczywistością zewnętrzną.
  Przykłady: Kamizelka, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Nasza szkapa.

• Narracja trzecioosobowa z punktu widzenia postaci (narracja personalna)
  Przykład: Mendel Gdański Marii Konopnickiej.
  Chociaż narracja prowadzona jest w trzeciej osobie, narrator nie jest ani obiektywny, ani wszystkowiedzący. Przeciwnie – uwzględnia tylko to, co o świecie wie tytułowy bohater, wchodzi w jego rolę i przedstawia wydarzenia tak, jakby opowiadał o sobie sam Mendel. Dzięki takiemu zabiegowi nowelistyka w Polsce XIX wieku stała się przejściową formą wypowiedzi między literaturą tendencyjną a dojrzałą powieścią realistyczną. Jeszcze głosiła tezy, zawierała pewną tendencję, lecz już na niej twórcy ćwiczyli ambitne, precyzyjne chwyty pisarskie.

• Narracja z perspektywy dziecka
  Pozytywiści pierwsi tak wyraźnie zwrócili uwagę na problemy dzieci, ale na tym nie poprzestali – w swoich nowelach próbowali często przedstawiać świat z punktu widzenia dziecka. Nasza szkapa to utwór pisany z perspektywy kilkunastoletniego Wicka.

• Narracja gawędziarska
  Przykład: Szkice węglem Henryka Sienkiewicza. Opowiadanie historii odbiega w tym wypadku od modelu narracji rzeczowej, nastawionej na konkret i przedstawianie faktów. Narrator jest gawędziarzem – pozwala sobie na liczne dygresje, często zwraca się wprost do odbiorcy, opowiada o zdarzeniach ironicznym, felietonowym wręcz językiem i stosuje wiele środków heroikomicznych.

 

Trzy nowele obowiązkowe

• Gloria victis Elizy Orzeszkowej
• Kamizelka Bolesława Prusa
• Mendel Gdański Marii Konopnickiej

Gloria victis Elizy Orzeszkowej

To późna nowela Orzeszkowej, wydana dopiero w roku 1908. Tytuł oznacza „Chwała zwyciężonym”. Autorka składa w niej hołd powstańcom styczniowym.

Tematem noweli jest epizod powstania styczniowego. Historia przyjaźni i śmierci dwóch młodych mężczyzn – powstańców z oddziału Traugutta. Przy jego boku walczyli między innymi Jagmin, bardzo waleczny i oddany ojczyźnie żołnierz, oraz Tarłowski, młody humanista, który choć był przeciwny rozlewowi krwi, ruszył do walki. Mieszkał razem z siostrą Anielką niedaleko pola walk. Było to idealne miejsce dla chłopaka, który kochał przyrodę i pragnął ją poznawać, który bardzo cenił spokój i harmonię natury. Nie umiał zrozumieć, dlaczego w ludziach jest tyle nienawiści i potrafią być nieraz bardzo okrutni. Ideałem była dla niego harmonia przyrody.

Nadszedł dzień ciężkiej bitwy, w której brał udział i młody Tarłowski. Wielu w niej zginęło i wielu zostało ciężko rannych. Wśród zabitych był Marian Tarłowski.

Nad mogiłą, choć mijały lata, czuwał niestrudzony las, który szeptał: vae victis (biada zwyciężonym). Pewnego razu na miejsce bitwy przyszła smutna Anielka, która zostawiła na mogile mały krzyżyk. Wiatr, który znał dzieje powstańców, zaczął głosić nową prawdę: gloria victis, czyli chwała zwyciężonym.

Specyfika noweli – to jej kompozycja

Zamysł pisarki polega na konstrukcji podwójnej treści.

• Plan pierwszy noweli zaprezentowany odbiorcy to rozmowa lasu z wiatrem. Czytelnik staje się świadkiem baśniowej sytuacji: oto dzięki zabiegom personifikacji i animizacji (uosobienia, ożywienia) wszelkie elementy leśnej przyrody mówią, opowiadają, co widziały na leśnej polanie, a były świadkami epizodu powstańczego.
• Plan drugi noweli – to opowieść lasu, czyli to, co widziały drzewa. Oddział partyzancki, wodza powstańców – Traugutta i trójkę głównych bohaterów, których losy ukazane są bliżej: dziewczynę, jej brata i przyjaciela. Ludzie ci darzą się uczuciami: miłością braterską, przyjaźnią towarzyszy broni, istnieje nawet zalążek miłości między siostrą a przyjacielem. Później drzewa widziały bitwę, klęskę i śmierć obu młodzieńców. Trawy odczuły łzy osieroconej, pogrążonej w żałobie dziewczyny. Smutny epizod tragedii ludzi wplątanych w losy historii.

Tytuł – zbiór nowel miał pierwotnie nosić tytuł: 1863. Ostatecznie jednak Orzeszkowa zrezygnowała z rzeczowego, ascetycznego tytułu na rzecz aluzyjnego i bardziej patetycznego: Gloria victis. Ten łaciński zwrot był parafrazą rzymskiej maksymy „Vae victis” (biada zwyciężonym). Podniosły tytuł przyczynił się w dużym stopniu do ogromnej popularności tomu, przede wszystkim jednak odzwierciedlał typową dla pisarki ocenę wydarzeń z roku 1863. Przegrana walka nie musi oznaczać klęski i hańby, ale może być powodem do dumy – jeśli racja jest po stronie przegranych – i stanowić element koniecznej ewolucji w drodze do ostatecznego zwycięstwa.

Symbole i przyroda
Orzeszkowa, pisząc cykl Gloria victis, postawiła sobie za cel nie tylko przedstawienie konkretnych wydarzeń, ale również nadanie im wymowy ponadczasowej. Właśnie dlatego we wszystkich nowelach bardzo ważną rolę odgrywają symbole.

W noweli Gloria victis – są to na przykład długowieczne drzewa przechowujące pamięć o przeszłości. To właśnie one, szepczące sobie nawzajem historie o poległych w czasie powstania, snują opowieść o losach bitwy. Las staje się właściwie głównym bohaterem noweli. Przyroda ma tu jednak także inną funkcję – podobnie jak w balladach Mickiewicza pośredniczy w dotarciu do tego, co tajemnicze, niewidzialne czy transcendentne.

Scharakteryzuj narrację Elizy Orzeszkowej w noweli pt. Gloria victis…

Kamizelka Bolesława Prusa

Nowela zaliczana do literackich szkiców z życia ubogich mieszkańców Warszawy. Narratorem jest obecny właściciel tytułowej kamizelki. Kolekcjonował stare, zniszczone przedmioty. Kamizelkę odkupił od handlarza starzyzną. Wiedział o niej, że należała do mężczyzny mieszkającego wraz z żoną w sąsiedztwie. Tę ubogą, lecz kochającą się parę, dotknęło nieszczęście: mężczyzna ciężko zachorował i jego stan ciągle się pogarszał. Wprowadzili się do kamienicy na początku kwietnia. On pracował jako urzędnik, ona dorabiała szyciem, a potem udzielała korepetycji. Widać było, że, choć żyli skromnie, stanowili szczęśliwe małżeństwo. Po kilku miesiącach on dostał krwotoku, nie mógł już pracować i od tej pory zaczęła się ich gehenna. Nie mieli środków do życia. Stan jego zdrowia z każdym dniem się pogarszał, ale obydwoje udawali, że jeszcze wszystko się ułoży. On, aby ukryć przed żoną to, że bardzo traci na wadze, regularnie przesuwał sprzączkę na pasku kamizelki. Ona zaś, by dodać mężowi otuchy, codziennie skracała pasek. Wiedzieli, że choroba jest nieuleczalna i że wcześniej czy później zakończy się śmiercią. A jednak obydwoje tworzyli przed sobą iluzję, prowadzili grę w złudzenia, jakby chcieli zaczarować chorobę. I przynosiło to skutek. Pomogło przezwyciężyć ból, cierpienie i lęk przed tym, co miało nastąpić. Zmarł jesienią. Jego żona została sama, opuściła mieszkanie i nie wiadomo, jak dalej potoczyły się jej losy.

Nowelka ma tak zwaną kompozycję ramową. Początek i koniec utworu, ta swoista rama, to rozważania narratora na własny temat, w tym dzieje zakupu kamizelki. Część środkowa opowiada o losie dwojga młodych bohaterów. Narrator zapisuje suche fakty: to, co widział, obserwując małżonków przez okno. Czasem popuszcza wodze fantazji i opisuje epizody, których bezpośrednim świadkiem nie był.

Zapamiętaj znaczenia tytułowej kamizelki

• była bodźcem pobudzającym narratora do snucia wspomnień;
• była przedmiotem wyjątkowym – towarzyszyła parze nieszczęśników od początku do końca;
• była symbolem ważnych i bolesnych spraw ludzkich;
• była także wzruszającym symbolem miłości dwojga ludzi.

Kamizelka Prusa na maturze

Mendel Gdański Marii Konopnickiej

Utwór powstał w roku 1889 jako odzew Konopnickiej na apel Elizy Orzeszkowej o udział w zbiorowym proteście ludzi pióra przeciw ówczesnej fali antysemityzmu.

Tytułowy bohater noweli Konopnickiej to 60-letni Żyd, od lat mieszkający w Warszawie, gdzie prowadzi zakład introligatorski. Wychowuje wnuczka Jakuba, którego matka, córka Mendla, zmarła. Gdy w mieście zaczynają się szerzyć nastroje antysemickie, Mendel nie dowierza, że może mu coś grozić. Czuje się bezpiecznie w mieście, w którym uczciwie przepracował całe życie, z którego mieszkańcami dzielił ciężkie chwile powstania i zaborczego ucisku. Od lat cieszy się szacunkiem sąsiadów. Ma nieposzlakowaną opinię, jest uczciwy i nastawiony do wszystkich pokojowo. Poucza wnuka, że nie może uciekać, gdy ktoś nazywa go Żydem, bo istotnie nim jest. Sąsiedzi podpowiadają Mendlowi, że przed napaścią może go uchronić postawiony w oknie krzyż. On jednak nie chce się wstydzić swojego pochodzenia i nie korzysta z rady. Rozruchy w mieście stają się coraz bardziej niebezpieczne. Gdy banda antysemitów podchodzi do mieszkania Mendla, starzec z wnukiem stają odważnie w oknie. To całkiem rozjusza przybyłych. Ktoś rzuca kamieniem, który trafia Jakuba w głowę. Przed dalszymi atakami bronią Żyda sąsiedzi i młody student. Po tych wydarzeniach w Mendlu „umarło serce” do tego miasta. Stracił poczucie wspólnoty z ludźmi, z którymi zżył się przez tyle trudnych lat – z miejscem, które uważał za swoje rodzinne gniazdo.

Mendel Gdański na maturze

Kontekst innych nowel

Nasza szkapa Marii Konopnickiej – nędza wsi, niedola dzieci

Narratorem noweli jest kilkunastoletni Wicek Mostowiak. Chłopiec dziecinnym, nieporadnym nieco językiem opowiada historię swojej rodziny. A jest to opowieść naprawdę dramatyczna: matka Wicka jest umierająca, ojciec traci pracę i, pragnąc zapewnić jej godne warunki umierania, zaczyna wyprzedawać różne przedmioty: łóżko, kożuch, a w końcu starą klacz, ulubienicę dzieci. Matka umiera, a jednak Wicek i jego rodzeństwo są szczęśliwi, ponieważ wóz z trumną ciągnie nie kto inny, jak ich ukochana szkapa. Nowela odwołuje się do uczuć odbiorcy, ukazuje biedę wiejską, niedolę osieroconych dzieci.

Katarynka Bolesława Prusa – obrazek miejski

To historia niewidomej ośmioletniej dziewczynki, której jedyną radością było słuchanie gry kataryniarza. Jej zachowanie obserwuje przez okno mieszkający w tej samej kamienicy pan Tomasz, narrator. Początkowo zaskoczony zachowaniem dziecka, które nigdy nie biega, nie bawi się i najczęściej jest smutne, z czasem domyśla się, że dziewczynka nie widzi.
Stary, ceniący ciszę i spokój adwokat nie znosi dźwięku katarynek. Kiedy jednak zauważa, że słuchając muzyki, jego mała sąsiadka tańczy, klaszcze i jest szczęśliwa, stopniowo zmienia swoje nastawienie. Budzi się w nim współczucie dla dziecka. Odtąd każe wpuszczać kataryniarzy na podwórko, aby ofiarować małej choć chwilę radości i zapomnienia o chorobie. Co więcej, postanawia znaleźć okulistę, który mógłby ją wyleczyć.

Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza – o zmarnowanym talencie

Tragedia dziecka, którego największym pragnieniem było posiadanie skrzypiec. Mimo ciągłej biedy chłopiec dożył dziesiątego roku życia, często chorował i nie miał zbyt dużo sił, by podołać narzucanym mu obowiązkom. Ludzie we wsi nazywali go Muzykantem, bo ciągle słyszał jakieś dźwięki i przetwarzał je w wyobraźni. Każdego wieczoru podchodził pod okno karczmy i słuchał, jak muzycy grają ludziom do tańca. Pewnego razu zakradł się do pańskiego dworu, gdzie na ścianie pokoju dla służby wisiały przepiękne skrzypce. Nikogo nie było w środku, więc postanowił obejrzeć instrument z bliska. Oskarżony o próbę kradzieży skrzypiec, został ukarany chłostą. W wyniku pobicia zmarł, marząc o „prawdziwych skrzypkach” w niebie. Kiedy mieszkańcy dworu wracają z Włoch, pani wypowiada po francusku zdanie: „Szczęściem jest wyszukiwać tam talenty i popierać je”, zachwycona zagranicznymi talentami artystycznymi.

Latarnik Henryka Sienkiewicza – tęsknota emigranta

Skawiński, emigrant polityczny, bohater wielu powstań i wojen o wolność, po latach tułaczki i przygód na starość dostaje posadę w latarni morskiej. Jedynym jego zadaniem staje się zapalanie jej i gaszenie w odpowiednim momencie. Udaje mu się wreszcie wieść życie spokojne i osiadłe, zapomnieć o przeszłości… Do czasu. Pewnego dnia bowiem dociera do niego paczka książek z Panem Tadeuszem na wierzchu. Latarnik czyta epopeję i wspomina. Pod wpływem lektury wpada w euforię, spędza noc na powtórnym przeżywaniu swej młodości. Zapomina jednak zapalić latarnię morską, przez co statek płynący do portu roztrzaskuje się o skały. Skawiński znów zostaje skazany na tułaczkę.

Szkice węglem Henryka Sienkiewicza

Rzecz się dzieje we wsi Barania Głowa. Pisarz gminny Zołzikiewicz upatrzył sobie ładną chłopkę Marynę Rzepową. I aby ją zdobyć, upija męża Rzepowej i podsuwa mu do podpisania nieważny – o czym Rzepa nie wie, bo nie umie czytać – dokument o zgodzie na odbycie służby wojskowej w zamian za innego chłopa. Rzepa go podpisuje, po czym budzi się rano w marnym nastroju – służba w armii carskiej trwa bowiem 25 lat. Rzepowie idą na skargę do dworu, księdza i sądu gminnego, nic jednak nie uzyskują i jeszcze sąd skazuję Rzepę na dwa dni aresztu. Rzepowa zatem, by ratować męża, oddaje się Zołzikiewiczowi. Rzepa, dowiedziawszy się o tym, odcina żonie głowę siekierą, a następnie podpala dworskie zabudowania. Nowela ukazuje ciemnotę chłopów, samowolę i potężną władzę najniższych nawet urzędników – cała ta ponura historia nie zaistniałaby, gdyby… Rzepa umiał czytać.

A… b… c… Elizy Orzeszkowej – o walce o polskość

Joanna Lipska, młoda nauczycielka, w zaborze pruskim uczy dzieci polskiego. Staje za to przed niemieckim sądem, który skazuje ją na grzywnę lub więzienie. Udaje jej się tego uniknąć dzięki pomocy brata. Później na nowo zaczyna działalność. Brat jednak, dowiedziawszy się o tym, w trosce o jej bezpieczeństwo wypędza małych uczniów. Pozostaje tylko mała dziewczynka, która sama uczy się dalej polskiego abecadła…
Nowela ukazuje antypolską politykę zaborców i pozytywistyczne przykazanie pracy u podstaw, konflikt między poczuciem obowiązku a tęsknotą za bezpieczeństwem. Warto zwrócić uwagę na rosnącą rolę inteligencji – klasy nowej, rodzącej się właśnie w II połowie XIX wieku.

Dobra pani Elizy Orzeszkowej

Tytułowa bohaterka, Ewelina Krzycka, to bogata wdowa, rzekoma filantropka, w rzeczywistości osoba płytka, egoistyczna i kapryśna. Postanawia zaopiekować się śliczną sierotką, pięcioletnią Helenką. Rozpieszcza ją, poświęca jej mnóstwo czasu, zabiera w podróż do Włoch, uczy francuskiego. Po kilku latach Krzycka nudzi się swoją podopieczną i najpierw odsyła ją do pomocy w domu, a potem do ubogich krewnych. Jak dowiadujemy się z bajki opowiedzianej Helence przez służącą, pannę Czernicką, dziewczynka nie jest jedyną ofiarą „dobrej pani” – jej los podzielili wcześniej: sama służąca, papuga i pies. Po Helence zaś nadeszła pora na młodego muzyka. Tematem noweli jest fałszywie rozumiana filantropia, nieodpowiedzialne udzielanie pomocy, chwiejność w podejmowaniu niezwykle ważnych decyzji, problem wychowania dziecka.

Zapamiętaj!
Druga połowa lat siedemdziesiątych XIX wieku to złoty okres polskiej nowelistyki. Nowela okazała się gatunkiem świetnym do tego, by wzruszać, pokazywać, pouczać i propagować.

Szczególną uwagę warto zwrócić na nowele z obowiązkowej listy lektur: należą do nich: Kamizelka Bolesława Prusa, Gloria victis Orzeszkowej i Mendel Gdański Konopnickiej.

Nowela to:

• krótki utwór napisany prozą,
• krótki, zwięzły, z reguły jednowątkowy,
• o niewielkiej liczbie bohaterów,
• o ograniczonych do minimum opisach i komentarzach,
• w którym akcja rozwija się do mocno zaznaczonego punktu kulminacyjnego,
• mający wyraźną puentę.

Podczas kolejnych zakrętów akcji ważną rolę odgrywa wybrany motyw, często figurujący w tytule (katarynka, kamizelka, dym).

Klasyczna nowela, skomponowana zgodnie z tzw. teorią sokoła, wywodzi się z Dekameronu Boccaccia; określenie teoria sokoła wiąże się z jedną z nowel tego cyklu, zatytułowaną Sokół.

Noweliści pozytywizmu wykraczają poza konwencję klasyczną, dokonując eksperymentów w zakresie kompozycji; przykładem – antropomorfizacja lasu w Gloria victis czy rozbudowana fabuła w Powracającej fali.

Podstawowy termin – teoria sokoła

Teoria sokoła – chwyt decydujący o kształcie klasycznej noweli nosi miano sokoła: utwór taki oparty jest na motywie dominującym, którym jest rzecz zyskująca znaczenia symboliczne. Element ten pojawi się na każdym ważnym etapie akcji, odgrywa kluczową rolę w utworze, najczęściej znajduje się też w tytule. Nazwa tego zabiegu kompozycyjnego odwołuje się do noweli Boccaccia Sokół, w której motywem dominującym jest właśnie tytułowy ptak.

Motywem dominującym (sokołem) noweli mogą być:

• przedmioty, na przykład kamizelka i katarynka w nowelach Bolesława Prusa Kamizelka, Katarynka);
• zjawiska, na przykład dym w noweli Marii Konopnickiej pt Dym;
• zwierzęta, na przykład szkapa w noweli Marii Konopnickiej Nasza szkapa.

Tematyka nowel

• Niedola dzieci, zwłaszcza wiejskich lub ze środowiska miejskiej biedoty, często utalentowanych, lecz niedopatrzonych, traktowanych okrutnie (Antek i Katarynka Prusa, Janko Muzykant Sienkiewicza, Dobra pani i Tadeusz Orzeszkowej, Nasza szkapa Konopnickiej).

• Postulat scjentyzmu, pracy u podstaw, czyli oświecania, nauczania wsi, niższych warstw społecznych (Antek Prusa, Janko Muzykant i Szkice węglem Sienkiewicza).

• Problematyka moralna
  (w Powracającej fali Prusa zarysowana szczególnie mocno jako teoria krzywdy, która, wyrządzona drugiemu człowiekowi, powraca niczym tytułowa fala).

• Tematyka patriotyczna
  (A… B… C… Orzeszkowej; Gloria victis Orzeszkowej – echo powstania styczniowego, walki i tragedii jego bohaterów).

• Nierówność społeczna i jej bolesne konsekwencje (Szkice węglem Sienkiewicza, Kamizelka, Katarynka, Powracająca fala Prusa).

• Problem żydowski
  (Mendel Gdański Konopnickiej: historia Mendla, który czuł się Polakiem, ale ze strony Polaków doznał krzywdy, doświadczył dyskryminacji, ma być przykładem, przestrogą i wołaniem o równouprawnienie mniejszości narodowej).

„Jeżeli powieść jest zwierciadłem, w którym człowiek, pokolenie, ludzkość, przejrzeć się mogą i z zewnątrz, i z wewnątrz, od stóp do głowy, to nowelę można poczytywać za taki ułamek zwierciadła, w którym odbija się tylko jeden uśmiech, jedna łza, jeden grymas twarzy, jedno poruszenie duszy. I kiedy w zwierciadle powieści wszystkie szczegóły, związane z sobą w rozległą i harmonijną całość, odbijają się długo i aż do najdalszej swej głębi, szczególik przez zwierciadełko noweli ukazywany przemyka szybko, zręcznie, jak najwykwintniej, pozostawiając wrażenie czegoś zaczętego, a nie dokończonego, ciekawego, a nie uzupełnionego”.
Eliza Orzeszkowa

Zobacz:

Rozwój noweli i jej cechy gatunkowe

Na czym polega różnica między nowelą a powieścią? Omów różnice na konkretnych przykładach.

Jakie przykłady nowel pozytywistycznych możesz podać? Określ ich problematykę.

Jaką problematykę poruszali pozytywiści w nowelach?

Udowodnij, że utwory Katarynka lub Kamizelka Bolesława Prusa to nowele doskonałe.

Kamizelka Prusa na maturze