Przegląd literackich rodzin dostarcza nam rozmaitych obrazów: wielopokoleniowych, tradycyjnych rodów, rodzin skłóconych i kochających się, mieszczańskich, szlacheckich i chłopskich, rodzin wzorowych i tragicznych.

Wizja starożytna

Pierwszą rodzinę stanowili biblijni Adam i Ewa. W Starym Testamencie mamy do czynienia z patriarchatem, czyli rodziną podporządkowaną władzy mężczyzny, który sprawował prawną opiekę nad dziećmi oraz żoną. Okazywanie rodzicom szacunku było podstawowym obowiązkiem dzieci, a jego złamanie groziło poważnymi konsekwencjami.

W greckiej mitologii większość bogów stanowiła jedną wielką rodzinę – mieli wspólnych przodków. W tym świecie nie istniało pojęcie kazirodztwa – związek brata i siostry, wcale nie należał do rzadkości.

Uosobieniem domowego ogniska była Hestia (córka Rei i Kronosa). Choć sama pozostała dziewicą, czczono ją jako opiekunkę rodzin, w każdym greckim domu stale palił się poświęcony jej ogień.

W Odysei Homer opisuje pełną fantastycznych przygód tułaczkę Odyseusza. Po dziesięciu latach bohater powraca w końcu do rodzinnej Itaki. I chociaż głównym tematem epopei jest wędrówka Odysa, to Homer wiele miejsca poświęcił też Penelopie, jego żonie. Do dzisiaj jest ona symbolem małżeńskiej wierności, ponieważ mimo zalotów wielu mężczyzn nie uległa żadnemu, cierpliwie czekając na męża. Wsparciem w tych trudnych latach był dla niej syn – Telemach.

Najważniejsze utwory

 

Model staropolski

Dawna literatura polska pokazuje model rodziny szlacheckiej, gospodarującej w swych ziemskich włościach. Taką renesansową rodzinę można odnaleźć w twórczości Jana Kochanowskiego – w sielankowej Pieśni świętojańskiej o Sobótce czy dramatycznych Trenach wyrażających rozpacz ojca, który stracił córkę. Treny to ewenement – po raz pierwszy w naszej literaturze tak ważnym bohaterem staje się dziecko, podkreślona zostaje także jego więź z ojcem.

Poza tym przypadkiem renesansowa wizja jest jednak wizją wyidealizowaną, przedstawioną według wymagań epoki: gospodarze żyją zgodnie, zarządzają czeladką, chwalą uroki wsi, umiar, harmonię i piękno natury. W Żywocie człowieka poczciwego Mikołaja Reja mąż z żoną wiodą uporządkowane życie, a rodzinna idylla odbywa się zgodnie z rytmem przyrody: praca i przyjemności, edukacja i polowania. Małżonkowie wspierają się w pracy, radzą sobie, razem przeżywają codzienne radości i smutki.

Taki sam obraz wyłania się ze słów pieśni Panny XII z Pieśni świętojańskiej o Sobótce Kochanowskiego – kochająca rodzina razem pracuje, razem odpoczywa i się bawi, a o konflikcie pokoleń nie ma mowy, bo wszyscy wyznają ten sam system wartości.

W oświeceniowej wersji wzorowej rodziny dochodzi motyw obywatelski, ale on także jest wyidealizowany. Pozytywni bohaterowie Powrotu posła Juliana Ursyna Niemcewicza – szlachecka rodzina Podkomorzego – to uosobienie wszelkich obywatelskich, patriotycznych i rodzinnych cnót. Teresa i Walery są przesadnie pozytywni i tak jak ich zupełne przeciwieństwo, małżeństwo Gadulskich, przerysowani.

Rodzinkę szlachecką opisuje jeszcze Mikołaj Doświadczyński – bohater i narrator powieści Ignacego Krasickiego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Przedstawiona przez niego rodzina nie jest już tak sztucznie wyidealizowana, choć krytyka pisarza buduje wymarzony wzorzec oświeceniowej rodziny, w której niezwykle ważne jest kształcenie młodzieży.

Troszkę inaczej przedstawiona jest rodzina w tragedii Williama Szekspira Romeo i Julia. Utrzymujący się od dawna konflikt i nienawiść dwóch rodów – Montekich i Kapuletich stanowi przeszkodę w spełnieniu miłości Romea i Julii. Zwaśnione rodziny w końcu godzą się, ale potrzeba do tego wielkiej tragedii – śmierci młodych.

Najważniejsze utwory

 

Rodzina w romantyzmie

Jak ważna była dla romantyków miłość, nikomu nie trzeba mówić. Bardzo rzadko jednak kończyła się szczęśliwie – ślubem i założeniem rodziny. A jeśli już do niego dochodziło, to co potem?

Zygmunt Krasiński w Nie-Boskiej komedii nie przedstawia szczęśliwej rodziny. Rodzina Hrabiego Henryka nie zaznała szczęścia – poezja jak przekleństwo zniszczyła życie domowników. Mąż poeta nie mógł znieść życia przy prozaicznej żonie, dał się porwać ułudzie. Skończyło się to tragicznie – szaleństwem żony, kalectwem syna Orcia i rozpadem rodziny.

Bohater Konrada Wallenroda w imię najwyższej idei wyrzekł się rodzinnego szczęścia. Pozostawił kochającą żonę, która tylko przez chwilę zaznała małżeńskiego szczęścia.

Bardziej swojski model rodziny znajdujemy w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Głową rodziny jest Sędzia – brat Jacka Soplicy, stryj Tadeusza, właściciel Soplicowa. To szlachecki dwór hołdujący polskim tradycjom. To siła obyczajów i przywiązania do polskości. Podobny model rodziny przedstawia Aleksander Fredro. I w Zemście, i w Panu Tadeuszu widać szczególną więź członków rodów. Fredro wyśmiewa jednak nagłą, romantyczną miłość – w Ślubach panieńskich przedstawia narodziny i rozwój uczucia, które rokuje powstanie szczęśliwej i harmonijnej rodziny.

Najważniejsze utwory

  • Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz, Konrad Wallenrod
  • Zygmunt Krasiński – Nie-Boska komedia
  • Aleksander Fredro – Śluby panieńskie

 

Propozycje pozytywizmu

Pozytywizm często pokazuje rodziny – krytykuje to, co złe, stwarza też idealny wzorzec – chyba najbliższy naszym dzisiejszym poglądom.

Najważniejszą powieścią pozytywizmu, w której można odnaleźć modelowy, wzorowy model rodziny, jest Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Rodzina, którą utworzą Justyna Orzelska i Jan Bohatyrowicz, ma zadatki na ideał. Ich związek oparty jest bowiem na szczerej miłości, wspólnej pracy i wspólnocie ideałów. Zupełnie inna jest rodzina Benedykta Korczyńskiego i wypaczonej romantycznymi kaprysami jego żony Emilii, a także Kirłów, gdzie mąż – hulaka i bawidamek – cały ciężar obowiązków zrzucał na żonę.

Z dzieł Bolesława Prusa i innych pozytywistycznych nowel czerpiemy, niestety, smutny obraz – biednych rodziców często bez pracy i żadnych nadziei na poprawę losu, chorych dzieci, niepełnych rodzin. W modelach pozytywistycznych często powraca też mit spokojnej, sielskiej rodziny, pracującej i żyjącej w zgodzie z naturą – jak w Czarnolesie, Nagłowicach czy Soplicowie.

Najważniejsze utwory:

  • Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem
  • Henryk Sienkiewicz – Rodzina Połanieckich
  • Bolesław Prus – Lalka, Powracająca fala, Katarynka
  • Maria Konopnicka – Nasza szkapa

 

Krytyka Młodej Polski

Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego przedstawiają problem doktora Judyma, który świadomie rezygnuje z rodziny, mimo iż kreśli przed ukochaną – Joanną Podborską – świetny obraz małżeńskiego życia, które mogliby razem stworzyć. Boi się jednak „obrośnięcia pierzem”, zatopienia w rodzinnej idylli, co wiązałoby się z budową ściany odgradzającej go od problemów świata. Uważa, że nie może sam być szczęśliwy, gdy dookoła widać ludzką nędzę, egoizm i obojętność.

Rodzina Dulskich z Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej to rodzina mieszczańska, w której panuje obłuda i pruderia. Autorka bezlitośnie krytykuje – wyśmiewa Dulską, która tylko na pokaz strzeże przyzwoitości swej rodziny, jej męża – całkowicie podporządkowanego pantoflarza, syna, który mimo chwilowego buntu ulega matce, wybierając wygodne życie. Nawet córki – Mela i Hesia – są jeszcze za młode, by przeciwstawić się despotycznej matce. Oto prawdziwy obraz całkowicie zdemoralizowanej, a jednak „idealnej” – mieszczańskiej rodziny.

Rodziny chłopskie przedstawia Reymont w Chłopach. Ród Boryny – z konfliktem o dziedzictwo ziemi, o Jagnę, o władzę – przypomina mitologiczny ród książęcy, ale też przedstawia mentalność chłopską, obyczaje wsi, tradycje łączące rodzinę – tak samo prawdziwe jak konflikty.

Najważniejsze utwory

  • Gabriela Zapolska – Moralność Pani Dulskiej
  • Stefan Żeromski – Doktor Piotr, Ludzie bezdomni

 

Dwudziestolecie wyśmiewa rodzinę

Wyśmiewa, ale także kontynuuje mit polskiej rodziny, patriotycznej i wiernej tradycji.

W powieści Noce i dnie Maria Dąbrowska opisuje życie rodzinne Niechciców w Serbinowie w ciągu wielu lat, podczas których rodzą się i wychowują kolejne ich dzieci. To swoista polska saga rodziny Niechciców. Ukazuje codzienne, powszednie rozterki towarzyszące ziemiańskiemu życiu, ale także i chwile podniosłe.

Jakże inaczej jest przedstawiona rodzina w powieści Ferdydurke Witolda Gombrowicza. Kpiną z nowoczesnej, postępowej rodziny mieszczańskiej są groteskowi Młodziakowie. Ich opis jest swoistym rozrachunkiem z nowoczesnym mieszczaństwem, hołdującym nowym metodom wychowawczym – swobodzie.

W Tangu Sławomir Mrożek ukazuje trzypokoleniową rodzinę Stomilów, która w żaden sposób nie potrafi się porozumieć. Dom wypełniają porozrzucane rupiecie, panuje w nim bezład, którego nie można opanować. Ojciec nie potrafi być ojcem, jego miejsce zajmuje syn – Artur, próbując przywrócić ład w rodzinie, zaś babcia zachowuje się jak młódka. To portret rodziny ze świetnie wyeksponowanym konfliktem pokoleń.

Najważniejsze utwory

  • Zofia Nałkowska – Granica
  • Witkacy – W małym dworku
  • Witold Gombrowicz – Ferdydurke
  • Maria Dąbrowska – Noce i dnie

 

Po II wojnie światowej

Wiele się zmieniło – również oblicze rodziny. Ta ziemiańska właściwie znikła. Rozpowszechniła się rodzina inteligencka, również robotnicza, a na wsiach zmieniła się chłopska. Wieś zresztą jak wiemy przeżyła awans – a zderzenie tradycji wyniesionej ze wsi z rodziną inteligencką zna każdy, kto czytał Tańczącego jastrzębia Juliana Kawalca. Z kolei w Konopielce Edwarda Redlińskiego mamy tak tradycyjną rodzinę chłopską jak tradycyjna jest (nie użyłam terminu “zacofana”) cała wieś Taplary. Ciekawym byłoby porównanie tej rodziny z Borynami z Chłopów – z naciskiem na hierarchiczność takiego stadła i wyznawane wartości.

Pisząc o rodzinie i jej portretach w literaturze współczesnej, nie sposób pominąć Tango Mrożka. Poza wszystkimi innymi wymiarami problematyki dramatu – jest to portret rodziny, ze świetnie wyeksponowanym konfliktem pokoleń (a jest tu ich aż trzy). Niestety – bankructwo ideałów Artura świadczy też o tym, że nie wyposażyła go rodzina w dość trwały system wartości. Ale czy rodzina Stomilów jest w jakikolwiek sposób reprezentatywna dla polskich rodzin i konfliktu rodzice – dzieci? Chyba jest to wątek, który można rozwinąć.

 

Wnioski:

Literatura polska przedstawia rodzinę wielokrotnie i w różnym ujęciu:

  • jako ostoję wartości patriotycznych i tradycji narodu;
  • jako ciepłe gniazdko – dom dzieciństwa – “małą ojczyznę”;
  • zagrożoną z zewnątrz – złamaną przez zło świata lub zwycięsko stawiającą mu czoła;
  • fałszywy, sztuczny schemat – formę bez prawdziwych wartości;
  • twór czasów współczesnych oparty o fałsz, modę, zakłamanie;
  • obraz wynaturzony, groteskowy, zdeformowany;
  • prawdziwy, pełen szczęścia dom rodzinny.

 

Termin
Rodzina – to jak mówi Słownik języka polskiego: “grupa społeczna złożona z małżonków i ich dzieci; także osoby związane pokrewieństwem, powinowactwem; krewni i powinowaci”. “Podstawowa grupa społeczna” – dodaje Encyklopedia. Do tej oficjalnej definicji możemy dołączyć własne uwagi: poza pokrewieństwem łączy rodzinę wspólne kultywowanie świąt, atmosfera i ciepło domu, w którym mieszka, poczucie więzi, własne tradycje i klimat stworzony przez jej członków. Uczuciem łączącym rodzinę powinna być miłość – gdy jej nie ma rodzina nominalnie pozostaje rodziną – lecz smutną i okaleczoną.

 

Materiał literacki (zestawienie)

Literatura staropolska

J. Kochanowski – Treny, Pieśń świętojańska o sobótce
M.Rej – Żywot człowieka poczciwego
I. Krasicki – Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
J. Ursyn Niemcewicz – Powrót posła

Romantyzm

A. Mickiewicz – Konrad Wallenrod, Pan Tadeusz
Z. Krasicki – Nie-Boska komedia
A. Fredro – Śluby panieńskie, Zemsta

Pozytywizm

E. Orzeszkowa – Nad Niemnem
H. Sienkiewicz – Rodzina Połanieckich
B. Prus – Lalka, Powracająca fala, Placówka
M. Konopnicka – Nasza szkapa

Młoda Polska

G. Zapolska – Moralność pani Dulskiej
S. Żeromski – Doktor Piotr, Ludzie bezdomni, Przedwiośnie
S. W. Reymont – Chłopi

Dwudziestolecie miêdzywojenne

Z. Nałkowska – Granica
M. Kuncewiczowa – Cudzoziemka
Witkacy – W małym dworku
W. Gombrowicz – Ferdydurke
M. Dąbrowska- Noce i dnie

Literatura współczesna

S. Mrożek – Tango
M. Wańkowicz – Czerwień i amarant
T. Konwicki – Bohiń
E. Redliński – Konopielka

Zobacz:

Dom, rodzina – motyw literacki

Rodzina – motyw literacki

Rodzina w lekturach szkolnych

Rodzina