Bunt – motyw literacki

Klasyfikacja problemowa

Bunt przeciw czemu?

• przeciw złu świata: Hamlet, Giaur, Judym, doktor Rieux;
• przeciw obyczajom niszczącym miłość: Giaur, Werter, Gustaw, Soplica;
• przeciw konwencji teatralnej: bohater Kartoteki;
• przeciw anarchii i buntowi: Artur z Tanga.

Buntownicy nie są lubiani

• Nie lubią ich władcy – zagrażają władzy.
• Nie lubią ich normalni, porządni ludzie – buntownicy zagrażają spokojowi ich uładzonej egzystencji.
• Nie lubią ich szkoły – zbuntowani uczniowie zawsze oznaczają kłopoty.
• Nie lubi ich też historia – są „drożdżami” zdarzeń, bunt oznacza przemiany.

Ale za to buntowników uwielbia literatura! Ileż zawdzięcza im interesujących fabuł, a co za tym idzie – czytelników…

 

Bunt przeciw Bogu

To bardzo częsty motyw w polskiej literaturze. Relacja człowiek-Bóg zaznacza się w niej od początku istnienia, a bunt w pewnym momencie urasta do rangi programu epoki czy danej twórczości. Buntowali się najwięksi wieszczowie.

• Jan Kochanowski zaznacza w Trenach swoją niezgodę na śmierć Urszulki. Pogodzi się z wyrokiem Boskim, uspokoi, ale przeżyje moment buntu i zwątpienia. To pierwszy przejaw tego typu postawy w naszej literaturze.

• Adam Mickiewicz w Dziadach, w Wielkiej Improwizacji, nakreśla najsłynniejszą w polskiej literaturze scenę pojedynku człowieka z Bogiem. Konrad powołuje się na siłę poezji, która czyni człowieka nieśmiertelnym stwórcą, przywołuje Boga. Pragnie „rządu dusz”, chce poświęcić się za miliony, zaczyna postrzegać Boga jako tyrana… Jak wiemy, Bóg nie odpowie dumnemu Konradowi, natomiast łaska widzenia spłynie na skromnego księdza Piotra.

• Hymny Jana Kasprowicza, szczególnie Dies irae, chwilami obrazoburcze i świętokradcze, wyrażają znane pytanie manichejczyków o istotę zła. Czy jest zaiste równorzędną siłą obok dobra? Dlaczego Bóg stworzył zło – czy może nie jest dość potężny, by je zwalczyć? Kto jest odpowiedzialny za istnienie grzechu: Bóg-Stwórca czy człowiek z góry skazany na grzech?

• Bolesław Leśmian w swej poezji podejmuje motyw ­wadzenia się z Bogiem (Dusiołek). Któż nie pamięta chłopa Bajdały i Dusiołka, który napadł go we śnie? Bajdała to nie Konrad, a Dusiołek to nieco groteskowe uosobienie zła tego świata, ale jest ten sam bunt i polemika z Bogiem: dlaczego stworzył zło, dlaczego stworzył Dusiołka?

• Andrzej Szczypiorski w powieści Początek wśród wielu innych wątków podejmuje także ten: pojedynek z Bogiem, bunt przeciwko złu wojny, prześladowaniom, dyskryminacji rasowej. Tę polemikę wiedzie Henryk Fichtelbaum, młody Żyd, który początkowo ucieka z getta i próbuje się ratować. Nie chodzi mu tylko o ocalenie życia, pragnie doświadczyć miłości i normalnych radości wieku dojrzewania, które odebrała mu historia. Prowadzi walkę słowną z Bogiem w bardzo różnych miejscach, nawet nieprzystojnych, jak ubikacja.
  To nie umniejsza jednak znaczenia tej walki. Henryk Fichtelbaum powróci do getta i tam zginie.

 

Bunt przeciw złu świata: wojnie, władzy, totalitaryzmowi

Zło – najpotężniejszy przeciwnik zbuntowanych, objawia się pod różnymi postaciami. Jako wojna, zaraza, okrucieństwo władzy. Być może jest to jednak ten właśnie wróg, przeciw któremu warto, trzeba, ma się obowiązek wystąpić. Do postawy aktywnej nawołują wielcy etycy literatury: Joseph Conrad, Albert Camus, Tadeusz Konwicki. Jest ich wielu, oto wybór przykładów:

• Antygona Sofoklesa to antyczny przykład buntu jednostki przeciw władzy, przeciw rozkazowi pomijającemu uczucia i wierzenia obywatela.

• W Giaurze George’a Byrona tytułowy bohater buntuje się przeciw niewoli Grecji podbitej przez Turcję, przeciw tureckim obyczajom, porywa przecież pierwszą niewolnicę z haremu Hassana.

• Hanna Krall w Zdążyć przed Panem Bogiem relacjonuje bunt Żydów przeciw Niemcom w czasie okupacji. Powstanie w getcie jest faktem historycznym, walką z wrogiem, walką o wolność i godność. Jest to także bunt przeciw złu świata, wyścig z Bogiem – nawet samobójcza śmierć może być aktem buntu, bo pozwala człowiekowi samemu zdecydować o własnym losie.

• Stanisław Grochowiak w cytowanym już wierszu Święty Szymon Słupnik wyraża bunt przeciw złu świata, przeciw okrucieństwu, zadawaniu bólu i gwałtom – a także przeciw iluzjom świętości i piękna, które nie biorą pod uwagę istnienia zła.

• Dżuma Alberta Camusa to powieściowa wykładnia moralnego nakazu walki ze złem. Camus nakazuje przyjąć postawę aktywną wobec epidemii, wobec wojny. Zło pod tą czy inną postacią może się w każdej chwili odrodzić, „bakcyl dżumy” nie umiera i tylko aktywność, ciągła gotowość do buntu może uratować ludzkość.

• Zło w Małej apokalipsie Tadeusza Konwickiego jest rozproszone, występuje w bardzo niebezpiecznej formie – jest to zło, które udaje (z powodzeniem!) dobro, zło, które „wdarło się w nasze kody etyczne”. Bohater powieści jest człowiekiem raczej biernym, ale okoliczności zmuszają go, aby stał się wyrazicielem buntu. Ma dokonać samospalenia, a tym samym zaprotestować przeciw władzy i ustrojowi. W gruncie rzeczy ostatnia podróż po Warszawie (o tym jest powieść) to protest przeciw złu świata.

• Na Zachodzie bez zmian Ericha Marii Remarque’a – powieść reportaż jest żarliwym protestem przeciw wojnie. Ukazuje jej zło i okrucieństwo, analizuje wpływ na psychikę ludzką na przykładzie losów grupy niemieckich młodych chłopców. Nie ma tu jednostki zbuntowanej – cały obraz wojny sam w sobie jest buntem przeciw wojnie i zabijaniu.

• Gustaw Herling-Grudziński w Innym świecie pokazuje próby buntowania się przeciw złu totalitarnego świata, prawom panującym w łagrze, a nade wszystko zniewoleniu myśli i uczuć jednostki. Najdobitniejszym przykładem takiej walki jest historia Kostylewa, który dokonuje samookaleczenia (opala sobie rękę), aby nie pracować dla łagru. Później odbierze sobie życie – jego poczucie dumy i wolności okaże się silniejsze od lęku przed bólem i śmiercią. Bezpośrednim buntem przeciw obozowej władzy i totalitaryzmowi jest głodówka Polaków (w tym autora), która wreszcie spowoduje ich uwolnienie.

• Andrzej Szczypiorski w Początku przedstawił cały łańcuch ludzi dobrej woli, przeciwstawiających się złu (konspiracja, sieć ludzi ratujących żydowskie dzieci, pomagających Żydom w ucieczce z getta). Ta książka to nie tylko obraz buntu przeciw konkretnym działaniom wroga, ale także wyraz postawy grupy ludzi skonsolidowanych działaniem przeciw złu.

• Przesłanie Pana Cogito Zbigniewa Herberta, jego poetyckie credo, zapis podstawowych nakazów etycznych, zaleca przyjąć „postawę wyprostowaną”. To bardzo ważny w polskiej poezji głos przeciwko przemocy i złu świata. Zwycięstwo nad tym wrogiem może – znów – przynieść tylko aktywne ludzkie działanie, postawę podobną do tej, jaką prezentowali bohaterowie dawnych eposów: Gilgamesz, Hektor, Roland…

 

Bunt przeciw konwencji

Konwencja, sztampa, nakaz towarzyski, uświęcony obyczaj – są wyzwaniem dla buntowników, zwłaszcza młodych. Bunt jest pożywką dla literatury, która lubi skandaliczne wydarzenia. Wystąpienia buntowników nie są zjawiskiem typowym tylko dla dwudziestego wieku, kolebką buntu jest bowiem romantyzm.

• Werter z Cierpień młodego Wertera Johanna Wolfganga ­Goethego buntuje się przecież przeciw obyczajowi, który każe podporządkować uczucia przesądom towarzyskim. Buntuje się przeciw hierarchii wartości, która rozsądek stawia ponad siłę najwyższą – miłość. A miłość ma prawo zburzyć porządek obyczajów.
  Uwaga! Typ werterowski zrodził następną konwencję: charakterystyczny strój i zachowanie à la Werter, a nawet konwencjonalne cierpienie – na wzór Wertera i samobójczą śmierć z miłości (utwór wywołał falę samobójstw).

• Dziady i Pan Tadeusz Adama Mickiewicza wyrażają bunt przeciw konwenansom, przejawiający się w rozpaczy szlachcica, zakochanego w pannie mającej większy majątek i znamienitsze nazwisko. Małżeństwo byłoby zatem mezaliansem – miłość musi ustąpić przesądom społecznym. Przeciw tak okrutnemu prawu buntują się Gustaw i Jacek Soplica.

• Gabriela Zapolska w Moralności pani Dulskiej pokazała próbę buntu Zbyszka przeciw mieszczańskim prawom, kołtunerii i pseudozasadom własnej mamy. Próba się nie powiodła – jego zamiar ożenku z Hanką, służącą, którą „wpędził w kłopoty”, szybko ustąpił wobec argumentów pani Dulskiej. Zauważmy, że sama autorka dramatu buntowała się przeciw mieszczańskiej kołtunerii i jej utwór jest wyrazem takiego protestu.

• Witold Gombrowicz w Ferdydurke ujawnia istnienie szeregu Form. Jedną z nich jest konwenans – czy to mieszczański, czy też niby-nowoczesny (Młodziakowie), zrywający z tradycyjnym modelem mieszczańskim. Józio buntuje się przeciw Formom, próbuje je odrzucić, szuka pierwiastków autentyczności. Nic z tego – popada z Formy w Formę, nosi „gębę”, przyprawiają mu „pupę”. Znów jest to zatem bunt bez szans na wygraną. Jednak… warto zauważyć, że sam Gombrowicz – najzagorzalszy wróg konwencji – stworzył „konwencję nową”.

• W Tangu Sławomira Mrożka pierwsi zbuntowali się Eleonora i Stomil – przeciw tradycji i konwenansom swoich rodziców. Popierali wolną miłość, niedbały strój i młodzieńcze ideały. Wcielając je w życie, stworzyli następną konwencję, przeciwko której buntuje się z kolei ich syn, Artur. Zmęczony nowoczesnością i nazbyt ostentacyjnie manifestowaną wolnością swoich szalonych rodziców, pragnie powrotu do tradycji i dawnych, dających poczucie bezpieczeństwa norm: chce uroczystego ślubu z Alą, nosi garnitur. Być może wniosek z tego taki, że przyczyny buntu ulegają zmianie, nie zmienia się za to sama istota i potrzeba buntu, tkwiąca w naturze człowieka.

 

Parada buntowników

Buntownik – jeśli spróbujemy wyciągnąć jakąś średnią – to zazwyczaj człowiek młody, dumny, gotów życie poświęcić dla swojej idei. Raczej ponury lub poważny (wyobrażasz sobie buntownika wesołka?), z reguły samotny (bo nie chce się bratać z prostą gawiedzią), no i najczęściej płci męskiej. Rzadko literatura opowiada o dziewczynach buntowniczkach – Antygona, Joanna d’Arc, Grażyna i kilka jeszcze chwalebnych przypadków, które jednak liczbowo nikną wobec zalewu buntowników męskich. Samotny, młody, przejęty swą misją młodzian – to najbardziej typowy wariant buntownika.

Antygona – córa nieszczęsnego rodu Labdakidów, dokładnie Edypa i Jokasty (która była, jak pamiętamy, matką, a potem żoną Edypa), tytułowa bohaterka najbardziej znanej tragedii Sofoklesa – zbuntowała się przeciw rozkazowi króla Kreona, który jednego z jej braci kazał pogrzebać z honorami, drugiego zaś haniebnie rzucić sępom na pożarcie. Cóż – pierwszy bronił miasta, drugi był zdrajcą. Antygona nie mogła tego znieść. ­Kochała brata, szanowała bogów i zwyczaje swojej religii. Osobiście pochowała Polinejka, zapłaciła za to życiem. Była młoda, pewnie ładna, skoro Hajmon pragnął się z nią ożenić. Odrzuciła pomoc Ismeny, pozostała samotna w walce o swoje racje. Sama zadała sobie śmierć – nie czekając na spełnienie wyroku.

Hamlet – tytułowy bohater najsłynniejszej tragedii Szekspira, buntownik oryginał, buntował się, a jakże – przeciw złu świata, przeciw zbrodni popełnionej na ojcu, przemijalności świata, obłudzie ludzi, nawet przeciwko temu, że powinien pomścić ojca. Tyle że buntował się tylko wewnętrznie – rozmyślał, dużo mówił i przeżywał dylematy. Działał niewiele, mamy więc przykład buntownika mało aktywnego (rzadkie w literaturze). Dossier: młody (podobno trzydziestolatek, ale wielu badaczy chce go widzieć młodszym), syn zamordowanego króla Danii, narzeczony Ofelii. Wrażliwy, raczej odważny, samotny, zwykle przedstawiany z czaszką Yorika w rękach.

Giaur – jak to było zakodowane w typie bohatera bajronicznego – jest samotny, uczuciowy i, oczywiście, zbuntowany. Przy tym młody i tajemniczy. Nie sposób o nim nie wspomnieć, choć dane personalne w tym przypadku mamy niedokładne: dla Turków jest innowiercą, czyli giaurem właśnie. Co wygnało go z ojczyzny, też nie wiemy – może bunt? Giaur jest wzorcowym bohaterem bajronicznym (polską odmianą tego typu jest Konrad Wallenrod, który odziedziczył po Giaurze: dumę, samotność, wyobcowanie, bunt – nawet wobec Boga). Giaur skupia zatem wszystkie odmiany buntu, o których mówiliśmy – przeciw narzuconej niewoli, przeciw Bogu i przeciw obyczajom – przecież jego ukochana Leila była niewolnicą w tureckim haremie, pierwszą żoną Hassana – przeciw temu związkowi i zniewoleniu wystąpił Giaur. Niestety – poniósł klęskę.

Gustaw-Konrad – główny bohater Dziadów – to polski wzór buntownika. Człowiek młody, szlachcic, ale nie znakomitego rodu, bowiem odrzucono go jako kandydata do ręki ukochanej panny.

• Więc pierwszy wróg, przeciwko któremu buntuje się Gustaw, to obyczaj, konwenans nakazujący stawianie uczucia niżej od majątku czy stanowiska. Buntuje się też przeciw wiedzy (bo nie wyjaśnia niczego ważnego) i przeciw księgom, które ukształtowały jego poglądy (nazywa je zbójeckimi).
• Gdy mija pierwsza fala rozpaczy spowodowana odrzuceniem, nieszczęśliwy kochanek przeistacza się w obrońcę wolności. Buntuje się teraz przeciw tyranii caratu i niewoli ojczyzny (znajdujemy go w więzieniu). I sprzeciwia się Bogu – to najsilniejszy bunt tego rodzaju w naszej literaturze. Całe życie Konrada jest buntem – czy jako kochanek, czy więzień, czy spiskowiec – jest sam, zbuntowany, cierpiący. Wszystko to wynosi go ponad tłumy, na cokół, niemal uświęca, ale jednocześnie odsuwa od ludzi.

Jacek Soplica – oto buntownik z ludzką twarzą. Jest typem bohatera romantycznego i pod wieloma względami przypomina Gustawa-Konrada. Też nie dostał dziewczyny, której pragnął – Ewy Horeszkówny. Też rzucił się w wir walki o niepodległość. Ale z pewnością jadł, a nawet pił, spróbował szczęścia rodzinnego, walczył – podjął się misji emisariusza. Budzi sympatię, choć ma na sumieniu zbrodnię – jego bunt przeciw konwencji, przeciw niesprawiedliwości przypieczętowało przecież zabójstwo Horeszki. Buntownik Jacek Soplica bliższy jest nam niż buntownik poeta Gustaw-Konrad.

Andrzej Kmicic – duchowy spadkobierca Jacka Soplicy, główny bohater Potopu, także nie stroni od kufla i szabli, a arkana poezji raczej są mu obce. Panna wprawdzie jest mu przychylna, ale sam swoim niedopuszczalnym zachowaniem spowoduje zerwanie zaręczyn. Oczywiście – zbuntuje się. Przeciw niechęci ukochanej. Przeciw Radziwiłłom, ich obłudzie i zdradzie ojczyzny. Przeciw szlachcie, która ma go za zdrajcę. Zmieni nazwisko, będzie działał samodzielnie, wierny tylko królowi i ojczyźnie, a zbuntowany przeciw szwedzkiemu najeźdźcy. Jak wiemy, to go uratuje i zrehabilituje, podobnie jak Jacka Soplicę.

Justyna Orzelska – buntowniczka z Nad Niemnem dojrzewała do swojej decyzji powoli. Jej bunt nie jest zresztą tak spektakularny czy wzniosły jak choćby bohatera romantycznego. Jest zwyczajną dziewczyną, razem z ojcem żyje we dworze wuja. Ładna, młoda, niebogata, ale stanowcza, nie da sobie narzucić praw rządzących towarzyskim światem. Odrzuci niemoralną propozycję żonatego Zygmunta, odrzuci małżeńską ofertę arystokraty Różyca i – zbuntowana przeciw konwenansom – wyjdzie za mąż za schłopiałego szlachcica Janka Bohatyrowicza. Przypomina trochę Antygonę, zwłaszcza gdy broni swojego zdziwaczałego ojca, takie porównanie pada zresztą w powieści.

Tomasz Judym – główny bohater Ludzi bezdomnych – opisywany był (jest i będzie) jako idealista, społecznik, spadkobierca romantyków itd. Też jest buntownikiem. Pamiętamy go: lekarz, pochodzenie raczej kiepskie, droga do edukacji bolesna, a nawet dwuznaczna, jeśli weźmiemy pod uwagę źródło dochodów ciotki, wkracza w świat wyższych sfer i… buntuje się przeciw niemu. Przeciw praktykom lekarzy otaczających troską tylko bogatych pacjentów, przeciw złu, nędzy, biedzie i nieszczęściom niższych warstw. Judym buntuje się bardzo konkretnie – wyda walkę światu, poświęci swoje życie, odrzuci możliwość założenia rodziny i szczęścia z Joasią. Wybiera samotną walkę, na wzór romantyków.

Artur – bohater dramatu Sławomira Mrożka Tango – jest współczesnym spadkobiercą bohatera romantycznego. Jest też reprezentantem młodszego pokolenia, przeciwstawiającego się pokoleniu rodziców. Tyle że… Artur to nieco parodystyczna wersja buntownika – odwrócono jego rolę. Wyobrażając sobie młodzież zbuntowaną przeciw tradycji rodziców, widzimy raczej osobników o kolorowych fryzurach, z pogardą odrzucających obyczaje i konwenanse. Naprzeciw nich panowie w garniturkach, mamy z grzecznymi koafiurami, rodzinny obiad z ciocią Jasią i ślub na dalszą drogę życia. To pokolenie rodziców. Tymczasem w Tangu wszystko na odwrót: to Artur nałożył garniturek, chce wierności małżeńskiej, chce ślubu. Jego rodzice zupełnie o to nie dbają – strojem i zachowaniem wciąż manifestują bunt, któremu ulegli, gdy byli młodzi – przeciw tradycji swoich rodziców. Artur spróbuje walczyć z tym samotnie, jest nieco pompatyczny i nader poważny w swojej buntowniczej misji – chce bowiem przywrócić dawny porządek świata. Nie udało mu się, a szkoda. Bo gdyby przywrócił ład i tradycję, z jego udanego, praworządnego związku z Alą na pewno urodziłby się syn, który w pewnym wieku zbuntowałby się przeciw garniturowi i uporządkowaniu. Umalowałby włosy na czerwono, uciekł ze szkoły… itd.

Doktor Rieux – buntownik i moralista, główna postać Dżumy Camusa, zamyka paradę buntowników. Dane personalne? Spokojny lekarz w Oranie, żonaty, niestety – chora żona przebywa poza miastem. Człowiek prawy, wierny swoim zasadom, kodeksowi etyki lekarskiej, ale przede wszystkim kodeksowi ludzkiemu. Jako lekarz niesie pomoc pacjentom, jako człowiek wypowiada wojnę złu – swoją aktywną postawą, walką z chorobą, która przyjmuje w powieści symboliczny wymiar. Doktor Rieux to buntownik, który wzbudza szacunek – nie jest posągowym bohaterem, nie odrzuca współpracy z innymi, wiedzie zwykłe życie, a gdy nadchodzi epidemia – wszystkie swoje siły poświęca, by z nią walczyć. Zapytamy – gdzież tu bunt. W aktywnej, „wyprostowanej” postawie przeciw złu świata, w walce o istnienie człowieka. „Aby istnieć, człowiek musi się buntować”.

 

Bunt w poezji

Cytaty ozdobne, motta na wstęp pracy, sposoby na ożywienie wypowiedzi – wszystkie te cuda sprzedaje poezja, jeśli zechcecie poczytać i poszukać. Na przykład:

Stanisława Grochowiaka
we wspomnianym wierszu Święty Szymon Słupnik:

„A ludzie mych wierszy słuchając powstają
I wilki wychodzą żenującą zgrają …
Powołał mnie Pan
Na bunt”

Ernesta Brylla:

„Zaszeptaj. Niech odszepcą. Krzyknij. Niech odkrzykną.
Popatrzmy dobrze w tę noc trzaskającą
Podnieśmy płomyk niech wszyscy przeliczą
Ilu nas jest …”
(wiersz Podaj mi rękę)

Znów u Stanisława Grochowiaka:

„Bunt nie przemija, bunt się ustatecznia,
(…)
Bunt się uskrzydla tak – jak udorzecznie
Bo wpierw to było jakby piaskiem w oczy,
Turniejem chłopców na słonecznej plaży;
a teraz ciężki, teraz więcej waży”
(wiersz Do S…)

Stanisława Barańczaka

„(…) to tylko słowo „nie”, miej je we krwi,
która spływa kroplami po murze o świcie.”
(wiersz Nie)

Konstandinosa Kawafisa

„Dla niektórych ludzi przychodzi taka ­godzina,
kiedy muszą powiedzieć wielkie TAK
albo wielkie NIE. Od razu widać, kto z nich w sobie ma
gotowe TAK. Wypowiedziawszy je, coraz wyżej się wspina.”
(Che fece … il gran rifiuto)

Lucjana Rydla

„Ten naród buntowniczy trwa w milczącym uporze (…)
Tam każdy – buntownikami
Małe dziecko w kolebce
Ssie bunt z matczynym mlekiem”
(Betlejem polskie)

Kazimierza Tetmajera

„… Jedynym oparciem dla ducha
jest bunt! Bunt, co jak mina pod twierdzą wybucha,
bunt przeciw rzeczom, ludziom i własnej istocie
przeciw życiu i śmierci! …”
(wiersz Taka mi się śni burza)

Cypriana Kamila Norwida

„Oni sprawują rząd bez – osobiście,
Miastem nieraz władną młodziki (!)
A tłum, groŹny, ich słucha uroczyście:
To – buntowniki!”
(Buntowniki – czyli Stronnictwo-wywrotu)

Czesława Miłosza

„(…)
Aż wszystko będzie legendą
I wtedy po wielu latach
Na nowym Campo di Fiori
Bunt wznieci słowo poety”
(Campo di Fiori)

Zbigniewa Herberta

„(…)
IdŹ wyprostowany wśród tych co
na kolanach
wśród odwróconych plecami i obalonych w proch
ocalałeś nie po to aby żyć
masz mało czasu trzeba dać świadectwo”
(Przesłanie Pana Cogito)

 

Cytaty do wykorzystania

• Bunt nie przemija, bunt się ustatecznia.
  Stanisław Grochowiak

• …Jedynym oparciem dla ducha
  jest bunt! Bunt, co jak mina pod twierdzą wybucha,
  bunt przeciw rzeczom, ludziom i własnej istocie
  przeciw życiu i śmierci!…
  Kazimierz Tetmajer, Taka mi się śni burza

• Aż wszystko będzie legendą
  I wtedy po wielu latach
  Na nowym Campo di Fiori
  Bunt wznieci słowo poety
  Czesław Miłosz, Campo di Fiori

• Idź wyprostowany wśród tych co na kolanach
  wśród odwróconych plecami i obalonych w proch
  ocalałeś nie po to aby żyć
  masz mało czasu trzeba dać świadectwo
  Zbigniew Herbert, Przesłanie Pana Cogito

Najważniejsze utwory

• Sofokles – Antygona
• William Szekspir – Hamlet
• Jan Kochanowski – Treny
• George Byron – Giaur
• Adam Mickiewicz – Dziady, Pan Tadeusz
• Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni
• Jan Kasprowicz – Hymny
• Andrzej Szczypiorski – Początek
• Bolesław Leśmian – Poezja

Buntownicy nie są lubiani

• Nie lubią ich władcy – zagrażają władzy.
• Nie lubią ich normalni, porządni ludzie – buntownicy zagrażają spokojowi ich uładzonej egzystencji.
• Nie lubią ich szkoły – zbuntowani uczniowie zawsze oznaczają kłopoty.
• Nie lubi ich też historia – są „drożdżami” zdarzeń, bunt oznacza przemiany.

Ale za to – buntowników uwielbia literatura! Ileż zawdzięcza im interesujących fabuł, a co za tym idzie – czytelników…

Czym jest bunt
„Sprzeciw wobec zastanego świata, przybierający gwałtowne formy, polegające na dążeniu do rewolucyjnej zmiany stosunków społecznych albo na odrzuceniu obowiązującego stylu życia. (…) Buntowniczy charakter nadał literaturze romantyzmu.”
Leksykon dzieł i tematów literatury polskiej

Zbuntowani bohaterowie
Najczęściej prezentują bunt indywidualny. W przeciwieństwie do buntu zbiorowego – rewolucji, powstań – jest to bunt jednostki, niepokornej, niewyrażającej zgody na zastaną rzeczywistość.

Bunt przeciw czemu?

• przeciw złu świata:

– Hamlet,
– Giaur,
– Judym,
– Rieux;

• przeciw obyczajom niszczącym miłość

– Giaur,
– Werter,
– Gustaw,
– Soplica;

• przeciw konwencji teatralnej

– bohater Kartoteki;

• przeciw anarchii i buntowi

– Artur z Tanga

Bunt to inaczej

• kontestacja,
• manifestowanie sprzeciwu,
• kwestionowanie czegoś,
• podawanie w wątpliwość,
• protest przeciw czemuś – zwłaszcza w dziedzinie kultury, polityki, instytucji religijnych.

 

Tematy prac

* „Aby istnieć człowiek, musi się buntować” ­(A. Camus)
Zastanów się nad Źródłami i sensem buntu wybranych bohaterów literackich, oceń ich postawy.

* Niepogodzeni ze światem – literatura o człowieku zbuntowanym i wyobcowanym.

* „Jesteśmy jako ogień, co śpi w suchej gałęzi lub krzemieniu. I walczymy wciąż i w każdej chwili szukamy wyjścia z naszego więzienia” (J. Ch. F. Hölderlin Hyperion). Szaleńcy, buntownicy i idealiści w literaturze.

Bunt, walka i opozycja jako postawy niezgody na świat w wybranych utworach literackich.

„Powołał mnie Pan na bunt” (Stanisław Grochowiak) – gniewni i zbuntowani w literaturze polskiej i obcej.

* Bunt i ofiara – konieczność, przejaw szaleństwa, świadectwo wrażliwości… Mój sąd o bohaterach romantycznych i ich spadkobiercach.

Uwagi o tematach

Klasyczny temat pracy pisemnej spod znaku „hasło-bunt” to taki, który sprowadza się do polecenia – wymień, omów, oceń zbuntowanych bohaterów literackich. Pojawia się cytat – czasem ładny, czasem trudny, a pod nim najczęściej czytamy: literatura o człowieku zbuntowanym. Trzeba przytoczyć te tytuły dzieł polskich i obcych, które prezentują buntowników. Warto być może ożywić taki temat wypowiedziami poetyckimi.

• „Mój sąd o bohaterach romantycznych i ich spadkobiercach” – znów wypada postacie wymienić, wskazać postawy buntu i ofiary, i je osądzić, temat podpowiada według jakich kryteriów.

• Szaleńcy, buntownicy, idealiści w literaturze” – choć to „wyzwanie” zdobi wzniosły cytat, praca będzie prezentacją bohaterów, ich czynów i adresów literackich.

• „Bunt jako postawa niezgody na świat” – trzeba wybrać odpowiednie utwory, w których to jasno widać, uporządkować je i opisać.

• „Gniewni i zbuntowani w literaturze polskiej i obcej” – cytat Grochowiaka zdobi temat do pracy – parady postaci gniewnych i zbuntowanych. Zawsze można ozdobić ją przemyśleniami własnymi i wypowiedziami autorytetów.

• „Aby istnieć, człowiek musi się buntować” – temat ozdobiony cytatem A. Camusa zasługuje na szczególną uwagę. Refleksja staje się zrozumiała w kontekście Dżumy – postulatu walki ze złem tego świata, czy to w postaci wojny, zarazy, czy totalitaryzmu. Bierność wobec zła oznacza zagładę. Ten temat, ma poparcie powyższej tezy, także poleca wybrać i ocenić bohaterów literackich, ale mówi też: „Zastanów się nad źródłami i sensem buntu”. Bez problemu przytoczymy sytuacje i osoby, gdzie bunt ma sens i cel, bo właśnie jest buntem przeciw złu. Ale może to pytanie ma jeszcze inny zamysł? Może poznaliście bunt bezsensowny, posiadający źródła nie w sferze etyki, a na przykład w egoizmie? Może czasem bunt jest bezużyteczny, bo rujnuje potrzebny porządek albo jest dyskusyjny, bo występuje przeciw ogólnie korzystnym normom, konwenansom obyczajom? Innymi słowy: Czy bunt buntowi jest równy? Czy tak samo ocenisz bunt przeciw złu jak przeciw konwencji, przeciw władzy totalitarnej, przeciw Bogu?

Zobacz:

Bunt – motyw

Wiek XIX – wiek buntowników. Przedstaw wybranych literackich bohaterów zbuntowanych epoki

Obrazy buntu w Biblii

Motyw buntu i pokory w III części Dziadów

Wiek XIX – wiek buntowników. Przedstaw wybranych literackich bohaterów zbuntowanych epoki

Bunt – motyw literacki (według chronologii epok)

Buntownicy

Bunt – cytaty

Dlaczego bunt prometejski Konrada prowadzi go do klęski?