Jak pisać o człowieku?
Kim jest człowiek?
I. „bożym igrzyskiem”, marionetką, aktorem
II. trzciną na wietrze, marnym prochem
III. namiestnikiem Boga na ziemi (twórcą, artystą)
Ujęcia literackie
Ujęcie I i II
Człowiek jest „bożym igrzyskiem”, marnym prochem, zabawką w ręku Boga, trzciną na wietrze.
- Jan Kochanowski, fraszka pt. O żywocie ludzkim.
- Poezja barokowa (Daniel Naborowski, Krótkość żywota; Wacław Potocki, Człowiek) – daje poetyckie ujęcie myśli Pascalowskiej – człowiek jest mgnieniem, chwilą, nic nie znaczy. Potocki ludzkie ciało, jego „plugastwo” przedstawi nader dosadnie).
- Poezja modernizmu (Kazimierz Przerwa–Tetmajer, Koniec wieku XIX; Charles Baudelaire, Padlina) – pokazuje człowieka jako bierną, pasywną istotę, której życie jest pasmem cierpień. Skazany na zagładę, ciało na rozkład i robactwo, „głowę zwiesza niemy”.
- Wisława Szymborska, np. wiersze Zdumienie, Sto pociech. Noblistka prezentuje pewne prawdy filozoficzne językiem poezji, i choć podejmuje tematy pascalowskie, nie ma w jej twórczości mrocznego pesymizmu. Jest optymizm, jest humor, ale też sceptycyzm i ironia. „Sto pociech, niebożę”, dzieciak, któremu „zachciało się prawdy” – to człowiek ze Stu pociech.
W Zdumieniu zadaje te same pytania co Pascal:
Czemu w zanadto jednej osobie?
Tej a nie innej? I co tu robię?
W jej poezji pobrzmiewa też echo innej filozofii, łaskawszej dla istoty ludzkiej: „Nie ma rozpusty większej niż myślenie” (Pornografia).
- Szekspir, Makbet:
Życie jest cieniem ruchomym jedynie
Nędznym aktorem, który przez godzinę
Pyszni i miota się po scenie (…)
Jest bajką opowiedzianą przez głupca,
pełnego furii i wrzasków, które nic nie znaczą.
Szekspir, Jak Wam się podoba:
Świat jest teatrem, aktorami ludzie,
którzy kolejno wchodzą i znikają.
- Bolesław Prus, Lalka
Filozoficzna wymowa powieści ujawnia się, gdy Rzecki przypatruje się zabawkom na swojej sklepowej wystawie. Subiekt snuje refleksje o podobieństwie ludzkiego losu i nakręconych kukiełek. Mówi: „Marionetki!… Wszystko marionetki! Zdaje się, że robią, co chcą, a robią tylko co im każe sprężyna, taka ślepa jak one”. Może więc człowiek jest tylko zabawką, figurką w nieznanej ręce? A życie ludzkie to krótka egzystencja nakręconych zabawek, które tyle się kręcą, na ile zostały nakręcone?
Ujęcie III.
Człowiek jest potężny, wielki, jest panem stworzenia.
- Pieśni Jana Kochanowskiego.
- Utwory Bolesława Leśmiana, na przykład ballada Dziewczyna (mimo własnej słabości, niewiedzy, cierpień, człowiek wciąż aktywnie podejmuje trud istnienia).
- Zbigniew Herbert, Przesłanie Pana Cogito – nakaz przyjęcia „postawy wyprostowanej”, przejęcia dziedzictwa dawnych przodków i dążenia do najważniejszych wartości: „idź wyprostowany wśród tych co na kolanach (…) i nie przebaczaj” – brzmią słowa przesłania.
- Czesław Miłosz, Zaklęcie: wiara w potęgę ludzkiego rozumu i dorobek kulturowy pokoleń.
Piękny jest ludzki rozum i niezwyciężony.
Ani krata, ni drut, ni oddanie książek na przemiał,
Ani wyrok banicji nie mogą nic przeciw niemu.
.
Ujęcie filozoficzne
Ważne poglądy filozofów:
- Giordano Bruno (XVII wiek)
Człowiek nie jest ani królem stworzenia, ani sługą bożym, jest cząstką wszechświata, należy do niego: „wszystkie rzeczy znajdują się we wszechświecie; a wszechświat we wszystkich rzeczach, my w nim, a on w nas”.
- Błażej Pascal
Człowiek jest jedynie kruchą trzciną na wietrze, co gorsza: trzciną myślącą, a zatem jest świadom swojej słabości i swojej niewiedzy o wszechświecie: „Kto mnie tu postawił? Na czyj rozkaz i z czyjej woli przeznaczono mi to miejsce i ten czas” – pyta filozof w Myślach.
- Jean Paul Sartre (XX w., przedstawiciel egzystencjalizmu)
Człowiek to istota samotna we wszechświecie, wolna, lecz cierpiąca. „Człowiek to byt, który aspiruje do bycia Bogiem(…). Człowiek jest w sposób fundamentalny pragnieniem bycia bogiem.”
Jaki jest człowiek moralnie? Dobry czy zły?
Jaka jest prawda o człowieku?
Natura ludzka to misterna i skomplikowana konstrukcja. Nawet w jednostce kłębią się różne namiętności, dobro walczy ze złem, a reakcje są nieprzewidywalne. Cóż zatem mówić o zbiorowym portrecie ludzkości! Jest niezwykle zróżnicowana i nie można jej jednoznacznie zdefiniować. Ludzie na przestrzeni dziejów dawali dowody na to, że są zbrodniarzami, potworami, ale też bohaterami, istotami szlachetnymi, niemal świętymi. Znajdziemy w literaturze takie poglądy, że największą zbrodnią jest odebrać komuś życie, a największym czynem – oddać swoje życie, by uratować drugiego człowieka. Przykładów na to jest w historii ludzkości bardzo wiele.
Co dowodzi tezy,że ludzkość jest moralna,że „Człowiek. To brzmi dumnie!”?
- Akty poświęcenia człowieka dla dobra drugiego człowieka.
- Zwycięstwo człowieka nad sobą samym, pokonanie własnej słabości.
- Walka i zwycięstwo ludzi nad żywiołem, zarazą, złem.
- Współczesne akcje humanitarne i charytatywne na rzecz ludzi chorych i pokrzywdzonych, społeczeństw dotkniętych wojną (działalność Ochojskiej, Owsiaka itp.).
Co dowodzi tezy, że ludzie są nieludzcy, ludzkość jest niemoralna i skłonna do zbrodni?
Wielkie zbrodnie historii, w których ginęły masy niewinnych ludzi:
- działalność inkwizycji,
- krucjaty dziecięce,
- I wojna światowa,
- obozy koncentracyjne,
- okrucieństwo wobec dzieci,
- zagłada Żydów,
- łagry sowieckie.
Nie oceniajmy ludzkości jednoznacznie. Niestety, historia społeczeństwa i losy jednostek dowodzą, że stać ją na potworne zbrodnie. Ale też ta sama historia i losy innych jednostek pokazują, że stać ją na niezwykłe akty humanizmu i heroizmu. Ludzkość czyni zło – ale ludzkość też stawia mu czoło. Miejmy nadzieję, że przyszłe stulecia okażą się zwycięstwem tego, co dobre w ludziach.
Ludzie ludziom zgotowali ten los
– napisała Zofia Nałkowska.
Znaczący wiersz Człowiek Leopolda Staffa też daje ludzkości marną notę:
Czytam historię,
I widzę, coś zrobił
Przez tysiąclecia, Człowiecze!
Zabijałeś, mordowałeś
I wciąż przemyśliwasz,
Jak by to robić lepiej.
Zastanawiam się, czyś godzien,
Aby cię pisać przez wielkie C?
Pojedyncze akty zła, często spowodowane ekstremalną sytuacją, obawą o własne życie, strachem przed głodem, bólem:
- donosy w obozach, zdrady najbliższych,
- znieczulica, myśl o własnym przetrwaniu,
- kradzieże, przemoc, gwałty,
- nietolerancja, niechęć społeczeństwa do ludzi chorych.
Prace pisemne
ROZPRAWKI
1. Człowiek walczy ze swoją słabością i gdy ją pokonuje, wtedy dowodzi, że jest wielki.
Jakie postacie przywołać?
- Robinson Crusoe z powieści Daniela Defoe,
- Santiago ze Starego człowieka i morza Ernesta Hemingwaya.
Postacie historyczne i współczesne:
- Sportowcy – Marek Kamiński,
- Jan Paweł II – ostatnio coraz częściej pokonuje słabość fizyczną, chorobę, ale mądrość papieża dowodzi jego wielkości.
Na czym polega wielkość, prawdziwa wartość człowieczeństwa?
Pytanie trapi literatów od dawna. Ten temat daje odpowiedź: istota człowieczeństwa tkwi w pokonaniu własnej słabości. Problem w tym, że tylko dwóch bohaterów ma tego dowieść. A jest ich wielu – i w literaturze, i historii, i współczesności.
2. Zhańbiony czy z poczuciem wolności, upokorzony czy wolny, z kainowym piętnem czy etycznie czysty? Jaki obraz człowieka stworzyła literatura?
Jak zawsze, gdy trzeba wybrać pomiędzy skrajnymi opiniami, najlepiej poszukać złotego środka. Nie ma jednego portretu człowieka. Nawet o dokładny, jednoznaczny portret jednej osoby jest trudno, bo człowiek to istota skomplikowana. W takiej sytuacji dowiedziemy, że człowiek jest i taki, i taki, nosi kainowe znamię, był zhańbiony, był wolny i upokorzony.
Skojarz przykłady biblijne:
- Adam i Ewa – pierwsi ludzie byli szczęśliwi w raju, wolni, ale popełnili grzech i stracili wszystko.
- Kain i Abel – jeden zły, drugi dobry. Kainowe piętno odcisnęło się na wszystkich ludziach.
- Hiob – szczęśliwy człowiek, wierny Bogu, któremu zostało odebrane wszystko, co posiadał: dzieci, majątek. Hiob cierpiał, ale nie przeklął swego losu i Boga.
3. Według Szekspira „Świat jest teatrem, aktorami ludzie”. Przedstaw swoje poglądy na ten temat, odwołując się do wybranych utworów.
Praca o sytuacji człowieka odgrywającego swoją rolę na deskach życia. Punktem wyjścia jest słynny cytat Szekspirowski, który porównuje życie do teatru, a ludzi do aktorów. Gdyby taki temat pojawił się na egzaminie, mielibyście więcej tekstów źródłowych dołączonych do testu.
4. „Człowiek jest natury pielgrzymiej” (Cyprian Kamil Norwid).
Motyw życia – wędrówki i życia – pielgrzymki w literaturze i kulturze a Twoje rozumienie ludzkiego życia.
Temat przywołujący inną metaforę obrazującą ludzkie życie. Tym razem porównanie do wiecznej wędrówki. Koniecznie przywołajcie Odyseję Homera i Odysowe wątki, które znacie z poezji, np. wiersz Staffa pt. Odys. Myślę, że przy takim temacie – teksty dołączone do testu również się pojawią.
5. „Nie znam roli, którą gram…” (Wisława Szymborska).
Literatura w poszukiwaniu prawdy o człowieku. Twoje rozważania na ten temat inspirowane lekturą wybranych utworów.
Jaki jest człowiek, jaka jest prawda o człowieku? Jedno jest pewne: złożona. Temat pozostawia dużą swobodę kierunków poszukiwań, bo możemy szukać prawdy o ludzkiej sytuacji we wszechświecie, słabości lub potędze, wiedzy czy niewiedzy o sobie i istnieniu. Można też pytać o prawdę na temat ludzkich czynów – czy człowiek jest dobry, czy zły, czy dowodzi humanizmu, czy bestialstwa.
KRÓTKIE FORMY
Ogłoszenie, zaproszenie, dedykacja? Trudno trafić z konkretnym tematem, bo będzie on zależał od tekstów kultury dołączonych do testu. Przećwiczcie na przykładowych tematach:
Narodził się człowiek! – napisz zaproszenie na uroczystość z tej okazji lub ogłoszenie informujące o tym zdarzeniu.
Człowiek. To brzmi dumnie! – słowa Maksyma Gorkiego uczyń mottem dedykacji.
Przydatne cytaty:
Przeczytaj i przemyśl poniższe cytaty. Mogą się pojawić w temacie wypracowania:
Człowiek nosi w sobie większego od siebie.
Antoine Saint–Exupéry
Człowiek jest zdumiewający, ale arcydziełem nie jest.
Joseph Conrad
W ludziach więcej rzeczy zasługuje na podziw niż na pogardę.
Albert Camus
Człowiek jest trzciną, największą w przyrodzie, ale trzciną myślącą.
Blaise Pascal
Wiele jest mocy natury, lecz nie ma większej nad człowieka!
Sofokles
Człowiek. To brzmi dumnie!
Maksym Gorki
Człowieka można zniszczyć, ale nie pokonać.
Ernest Hemingway
Człowiek jest natury pielgrzymiej.
Cyprian Kamil Norwid
Człowiek w lekturach
• Biblia
Obowiązują Was tylko fragmenty. Warto zapamiętać: scenę stworzenia człowieka, historię Adama i Ewy oraz Kaina i Abla, motyw człowieka cierpiącego, którego przykładem jest Hiob.
• Mitologia
Dedal i Ikar, Midas – mitologiczny chciwiec, Syzyf – symbol nieustającego człowieczego trudu.
• Homer Iliada
We fragmentach, które poznaliście widać, że ludzie nie do końca mogą decydować o swoim losie, o przebiegu wojny. To bogowie mają wpływ na ich życie.
• Homer Odyseja
Obowiązujące są fragmenty, ale głównego bohatera powinniście kojarzyć jako niestrudzonego wędrowca – jego los jest przykładem motywu życia jako wędrówki.
• Sofokles Antygona
Tytułowa bohaterka jest człowiekiem prawym, ale nie można tak nazwać Kreona ogarniętego żądzą władania.
• Karol Dickens Opowieść wigilijna (fragmenty)
Scrooge nie zachwyca nas swoim kodeksem moralnym, ale dzięki duchom przechodzi przemianę, po której można nazwać go w końcu człowiekiem.
• Antoni Czechow (wybrana nowela)
W utworach Czechowa człowiek najczęściej jawi się jako… kreatura. Jest słaby, zakłamany, zniewolony przez urzędniczą machinę wpływów i uzależnień.
• Antoine Saint–Exupéry Mały Książę lub Nocny lot
Dziwne stworzenia z tych ludzi – przynajmniej w oczach Małego Księcia – potrafią sobie skomplikować życie. A w Nocnym locie człowiek musi walczyć z naturą, ze swoimi słabościami. A najważniejsze wartości to nie tylko ambicje zawodowe – najważniejsze są uczucia i ludzkie życie.
• Ernest Hemingway: wybrane opowiadanie (np. Stary człowiek i morze, Stary człowiek przy moście). Człowiek mocny, silny, potrafiący odnieść zwycięstwo, jak Santiago, ale i bezradny wobec koszmaru wojny.
• Jan Kochanowski (wybrane fraszki, pieśni,psalmy, treny)
Życie człowieka jest czasem fraszką, igraszką, ale też człowiek to istota stworzona i kierowana przez Boga. Człowiek to przewodnik natury. W psalmach Kochanowski tworzy obraz człowieka chwalącego świat i jego Stwórcę, a w trenach – wizerunek człowieka cierpiącego.
• Wybór poezji barokowej
Człowiek to krucha istota, jeden z nietrwałych i szybko przemijających elementów świata.
• Ignacy Krasicki (wybrane bajki i jedna z satyr)
Człowiek ma wiele wad, których często wcale nie chce dostrzec ani z nimi walczyć.
• Juliusz Słowacki, Balladyna (fragmenty)
Jakieś diabelskie zło jest w człowieku: żądza władzy, bogactwa prowadzi do najstraszniejszych zbrodni.
• Stefan Żeromski wybrana nowela (np. Siłaczka)
Człowiek musi wybierać pomiędzy wygodą, komfortem życia a wartościami. Wybór nie jest taki prosty, bo czasami za wartości płaci się wysoką cenę: własne zdrowie lub życie.
Wzory sformułowania tematu
- Odczytaj i skomentuj sens myśli Josepha Conrada: „Człowiek musi wierzyć w parę prostych pojęć, jeśli chce żyć przyzwoicie”. Rozwijając temat, odnieś się do losów wybranych bohaterów literackich.
- „Człowiek (…) jest trochę zagubiony w moralnym labiryncie współczesnego świata”. (Wiesław Myśliwski) Rozważanie o uniwersalnych wartościach, które powinny tworzyć kodeks etyczny człowieka naszej epoki.
- Człowiek jest zdumiewający, ale arcydziełem nie jest. Rozważania o złożoności natury ludzkiej na przykładzie znanych ci utworów literackich.
- Co jest w człowieku? Odpowiedz na pytanie, odwołując się do znanej ci literatury.
Komentarz:
Tematy krążące wokół istoty ludzkiej, prób zdefiniowania człowieczeństwa, bywają bardzo interesujące. Jak się układają? Popatrz dokładnie na zestawienie.
- CZŁOWIEK wobec:
- wartości moralnych,
- zagrożeń współczesności,
- historii,
- Boga,
- cywilizacji,
- przyrody,
- sytuacji ostatecznych,
- wolności.
Część zagadnień wybiera z całej masy problemów konkretny kierunek. Natomiast te najbardziej filozoficzne, refleksyjne to trzy ujęcia:
-
- ludzki los,
- sens istnienia,
- natura ludzka.
Zobacz: