Bohater literacki – wędrowiec
To chyba najdawniejszy w dziejach kultury ludzkiej typ bohatera – występuje w mitach i najstarszych tekstach literackich. Jego dzieje są pretekstem do ukazania uniwersalnych cech człowieka, przemian, jakim ulega podczas swego życia. Wędrówka jako metafora życia to jeden z najczęściej występujących w sztuce motywów, prezentowany przez bardzo wielu twórców.
Geneza tego typu bohatera
Najstarszy tekst literacki znany ludzkości, pochodząca sprzed dwóch i pół tysiąca lat przed naszą erą, sumeryjska opowieść o Gilgameszu prezentuje wzór takiego bohatera. Gilgamesz był półlegendarnym władcą sumeryjskim, jego historia (zapisana na kamiennych tabliczkach) została odnaleziona dopiero w XIX wieku. Wedle niej ów bohater wyruszył w świat, wstrząśnięty śmiercią swego przyjaciela, w poszukiwaniu nieśmiertelności. Po wielu przygodach udało mu się odnaleźć zioło zycia, niestety, kiedy uszczęśliwiony tym faktem powracał do domu, zioło to zostało mu skradzione przez podstępnego węża. Nieszczęsny Gilgamesz, choć był niezwykle dzielnym wojownikiem, bezradnie zapłakał.
Wędrówka Gilgamesza ukazuje odwieczne dążenie ludzkości do nieśmiertelności i przezwyciężenia siły śmierci.
Bohaterowie Biblii często wędrują – w Starym Testamencie np. Noe, Abraham, Jakub,ale – przede wszystkim – naród żydowski wędruje do Ziemi Obiecanej przez Boga. W Nowym Testamencie wędruje Chrystus i Apostołowie. Wędrówka Chrystusa zaczyna się od chrztu w Jordanie, kończy ukrzyżowaniem w Jerozolimie.
W mitach greckich spotykamy wielu wędrowców, ale najsłynniejszy niewątpliwie jest Odys. Poza Odysem wędrują np. Orfeusz, Tezeusz, Edyp.
Wędrowiec jako bohater literacki
Charakteryzując bohatera tego typu warto zwrócić uwagę na powody, które sprawiają, że wyrusza on w podróż. Może nimi być chęć poznania świata i prawideł nim rządzących. Może – pragnienie znalezienia celu życia, a może – żądza przygód, czy po prostu chęć zwiedzenia nowych miejsc. Można też odróżnić wędrowca (to taki najbardziej obiektywny typ bohatera) od tułacza (np. Skawiński z Latarnika Henryka Sienkiewicza, który pragnie znaleźć dom – „przystań na stare lata”) lub pielgrzyma (podmiot liryczny Sonetów krymskich Adama Mickiewicza).
Wędrowcami są bohaterowie najróżniejsi, trudno wskazać uniwersalny zbiór cech ich charakterów, jedyna pewna informacja, że zdecydowanie wśród nich więcej mężczyzn niż kobiet (których właściwie nie ma prawie w ogóle).
Wêdrowiec w literaturze
- Odyseusz – jego dzieje ukazuje Odyseja Homera. Po dziesięcioletniej walce pod Troją wyruszył on w drogę powrotną do domu, do Itaki, gdzie czekała na niego ukochana i wierna żona Penelopa. Niestety, po drodze miał nieprzyjemne spotkanie z synem Posejdona, cyklopem Polifemem, którego okaleczył. Mszcząc się za krzywdę syna, Posejdon skutecznie przez kolejne dziesięć lat opóźniał powrót bohatera do ojczyzny. Wspierali go w tym zresztą i inni bogowie, mszczący się za zniszczenie ich ukochanego miasta – Troi. W czasie swej wędrówki Odys miał szereg niezwykłych przygód: był więziony przez czarodziejkę Kirke, poznał królestwo umarłych, musiał przeciwstawić się zwodniczym syrenom. Wszystkie te przygody hartowały go i nie osłabiały w nim woli dotarcia do celu, zarazem – uświadamiały mu własne słabości, poddawały próbom itp.Wędrówka Odysa symbolizuje wytrwałość w dążeniu do celu, ukazuje też metaforycznie przemiany, jakim ulega życie.
- Święty Aleksy, bohater Legendy o świętym Aleksym opuścił rodzinny dom, aby zyskać chwałę Bożą. Wytłumaczył swej świeżo poślubionej małżonce, że zachowując czystość oboje zbliżą się do Boga, rozdał swój majątek i postanowił – jako żebrak – jedynie modlić się i wielbić Boga. Aby jeszcze powiększyć swe cierpienia udał się z powrotem do domu ojca, gdzie – przez nikogo nierozpoznany – cierpiał liczne upokorzenia przez siedemnaście lat. Jego wędrówka symbolizuje odejście od świata doczesnego w celu oddania się służbie Bożej.
- Tristan z Dziejów Tristana i Izoldy odbywa wiele podróży: najpierw po Izoldę, aby sprowadzić ją do króla Marka, następnie podróżuje z ukochaną, pragnąc uwolnić się od króla Marka. Wreszcie wędruje po całym świecie sam (jako rycerz) pragnąc znaleźć ukojenie po rozstaniu z ukochaną. Wszystkie te podróże można traktować jako metaforę jego rozterek i trapiącego go niepokoju.
- W Boskiej Komedii Dantego Alighieri bohater, tożsamy z autorem, wędruje przez piekło (oprowadzany przez antycznego poetę Wergiliusza), a następnie przez Raj, gdzie jego przewodniczką jest piękna Beatrycze. Dzięki tej wędrówce ma okazję poznać samo dno ludzkiego upadku (grzechu), ale także możliwości powolnego podnoszenia się z grzechu dzięki bożej pomocy.
- Do gór i lasów Jana Kochanowskiego – krótka, ale bardzo ważna fraszka, ukazująca przemiany, jakim ulegało życie „ja” lirycznego – autora. Poeta prezentując swą biografię, przyrównuje się do mitycznego bożka Proteusza, który zmieniał swą postać w zależności od sytuacji życiowej, w jakiej się znajdował. Wędrówka przez życie utożsamiona jest z jego różnorodnością.
- Don Kichot z Manczy Miguela de Cervantesa – tytułowy bohater popada w obłęd po lekturze średniowiecznych romansów i postanawia zostać błędnym rycerzem. Wraz z wiernym giermkiem wyrusza zatem świat, aby walczyć ze złem. Wprawdzie owo wynajdywane przez niego zło jest dość problematyczne (stacza np. słynną walkę z wiatrakami), ale nie zmienia to faktu, że wędrówka Don Kichota może być traktowana jako metafora poszukiwania ideałów.
- Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska ukazują dzieje przygód i podróży typowego szlachcica – Sarmaty. Są one, niestety, przykładem tego, że nie zawsze podróże kształcą. Pasek – bohater i narrator opowieści jest zadziwiająco oporny w uczeniu się czegokolwiek podczas podróży, spotkań z cudzoziemcami itp. Wszystko, co odmienne, niepolskie, traktuje jako dziwaczne i niepotrzebne.
- Tytułowy bohater Podróży Guliwera Jonathana Swifta przeżywa szereg niezwykłych przygód najpierw w państwie Liliputów, następnie w kraju olbrzymów, a wreszcie w kraju rozumnych koni. Uświadamiają mu one przeróżne ułomności społeczeństwa ludzkiego i tak można traktować wymowę utworu: jest on krytyką społeczeństwa oświeceniowego i wszechobecnego w nim racjonalizmu.
- Kandyd Woltera prezentuje dzieje tytułowego bohatera jako pasmo nieszczęść. Kandyd wędrując po całym świecie, doznaje przeróżnych szykan i okropieństw. Mimo tego nie zamierza zaprzeczyć optymistycznej teorii swego mistrza Panglossa, wedle której „żyjemy na najlepszym ze światów”, choć w zakończeniu opowieści przyznaje, że jedynym zadaniem człowieka na świecie jest „uprawianie własnego ogródka”, czyli zajmowanie się własnymi, prywatnymi sprawami.
- Mikołaj Doświadczyński, bohater powieści Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego, poddany prymitywnej, typowo sarmackiej edukacji, trafia na zdumiewającą wyspę Nipu – jej mieszkańcy są szczęśliwi, ponieważ nic właściwie ich nie dzieli (ani stan posiadania, ani religia, ani wykształcenie – są równi wobec siebie). Dokonuje się na tej wyspie reedukacja bohatera, który poznane wartości i obyczaje będzie próbował wprowadzać w Polsce. Motyw wędrowca służy tu potwierdzeniu założeń powieści edukacyjnej.
- Faust Johanna Wolfganga Goethego – Faust zawiera pakt z szatanem i na jego mocy wędruje zarówno w przestrzeni, jak i czasie (pojawia się nawet w starożytnej Grecji). Wędrówki te uświadamiają mu znikomość ludzkich działań oraz uczą go umiaru i tego, że trzeba zadowalać się tym, co jest dane człowiekowi.
- Bohater liryczny cyklu Sonetów krymskich Adama Mickiewicza (tożsamy z autorem) podziwia piękno przyrody krymskiej, ale zarazem uzmysławia sobie oddalenie od ojczyzny i odczuwa obcość wobec otaczającej go rzeczywistości. Jest on pielgrzymem, wędrującym ku ziemi świętej, czyli – w tym przypadku – ojczyźnie.
- Dziady, cz. III – tu podróż ma bardzo konkretny wymiar – w kibitkach zsyłani sa na Sybir młodzi Polacy, coraz bardziej oddalają się od ojczyzny i bliskich – ogarnia ich syberyjska zima i mrok.
- Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza ukazują, że „duszą narodu polskiego jest pielgrzymowanie”. Nie ma tu jednego konkretnego bohatera, lecz jest cała zbiorowość Polaków: wędrujących ku ojczyźnie, co doskonali ich wewnętrznie.
- Kordian, tytułowy bohater dramatu Juliusza Słowackiego to bohater, który dzięki wędrówkom po świecie zyskuje świadomość i pozbywa się złudzeń: co do sprawiedliwości praw rządzących światem, co do bezinteresownej miłości kobiet oraz co do uczciwości papieża.
- Nie-Boska Komedia Zygmunta Krasińskiego – Hrabia Henryk skuszony prze Dziewicę wędruje – dosłownie! – na skraj przepaści, ratuje go Anioł Stróż. Ta wyprawa symbolizuje złudzenia miłości i sztuki.
- Lalka Bolesława Prusa – Stanisław Wokulski dość często podróżuje. Wywieziony jest na Syberię (po upadku powstania styczniowego), ale i z własnej woli wyjeżdża: do Paryża, aby zapomnieć o Izabeli. Wprawdzie ta podróż mu nie pomogła, ale podczas następnej – do Krakowa – przekonał się, że jego narzeczona jest osoba zdradziecką i ostatecznie zerwał z nią.
- Trylogia Henryka Sienkiewicza ukazuje wiele podróży i wędrówek bohaterów, spośród których najbardziej symboliczna jest wyprawa Kmicica, związana z jego metamorfozą. Wędrując przez Polskę jako Andrzej Babinicz, bohater ma możliwość odkupienia swoich win i pełnej rehabilitacji.
- Bohater liryczny Wędrówki wesołego pielgrzyma Leopolda Staffa mimo tego, że odczuwa smutek i niepokój, radośnie wędruje do odległego miasta. Nawet podejrzenie, że owo miasto nie istnieje nie mąci jego zamiaru! Jak w wielu innych utworach Staffa ważna jest tu sama wędrówka, to by naprzód wciąż iść śmiało, czyli – dążenie do celu.
- Mały książę Antoine de Saint-Exupery’ego – Mały Książę opuścił swa planetę, bo już nie mógł znieść kaprysów róży. Odwiedził wiele innych planet, a w końcu i naszą ziemię, aby uświadomić sobie, że musi powrócić na rodzinną planetę, gdzie wiernie czeka na niego ukochana.
- Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego ukazuje dzieje pisarza (nie znamy jego imienia i nazwiska), który został wybrany przez antykomunistyczną opozycję do tego, aby popełnić spektakularne samobójstwo (przez samospalenie), mające być protestem skierowanym przeciw komunistycznej władzy. Akcja utworu toczy się podczas jednego dnia, ale ukazuje wielogodzinną wędrówkę bohatera po Warszawie lat siedemdziesiątych XX wieku, podczas której poznaje on różne tajemnice miasta, dziwnych ludzi, przeróżne środowiska. Wędrówka ta ma symboliczne znaczenie, jest pretekstem do ciekawych obserwacji i spotkań.
Ewolucja bohatera
- W literaturze dawniejszej (antyk, średniowiecze, odrodzenie, barok) wędrują przede wszystkim rycerze i wojownicy. Ich podróże łączą się z wieloma, często niebezpiecznymi przygodami i zdarzeniami.
- W oświeceniu zaczynają podróżować mieszczanie, a ich przygody nabierają charakteru cudownego i fantastycznego.
- Romantycy ukazują oba typy bohaterów, a raczej mieszają je skutecznie, dzięki czemu np. bojownik Kordian przybywa do Polski, używając jako środka lokomocji… chmury.
- W okresie pozytywizmu podróże pań i panów, szlachciców, arystokratów, kupców, mieszczan nabierają bardziej realistycznego charakteru – opisywane są drobiazgowo, z wieloma szczegółami.
- W późniejszych okresach (do dziś) pojawiają się wszelkie warianty podróżników, warto zauważyć, że dopiero w XX wieku symbolicznego charakteru nabierają podróże kobiet (np. film Thelma i Louise).
Uwagi!
- Zwróć uwagę na specyficzny typ polskiego wędrowca romantycznego, który niezwykle często jest pielgrzymem – wędrującym do Ziemi Świętej, czyli Ojczyzny.
- Kontrastem dla Pielgrzyma będzie bohater – turysta, taki, który po prostu zwiedza świat.
- A całkiem na zakończenie zauważ, że wędrowcem można nazwać właściwie każdego człowieka, zaś wędrówką po prostu życie ludzkie, nawet wtedy, kiedy bohater nie rusza się z miejsca!
Profil psychologiczny
Często wędrowiec to ktoś żądny przygód, śmiało decydujący się na niebezpieczne zazwyczaj wyprawy (Gilgamesz, Odys, Kmicic). Są jednak także bohaterowie cisi i nieśmiali, których los, niezależnie od ich woli, rzuca po świecie (Kandyd, Mały Książę). Są wreszcie i takie postacie, które określimy mianem „zwykłych ludzi” (Wokulski, Baryka). Cechą łączącą ich wszystkich jest niepoddawanie się bierne losowi, akceptowanie zmienności życia, często – skłonność do wywoływania owych zmian. Ale nie znaczy to, że wszyscy są niespokojnymi duchami.
Zobacz: