Motyw literacki – rodzina
Dom i rodzina wydają się nierozerwalnie związane. A w dodatku motyw łączy się z zagadnieniami takimi jak dzieciństwo, relacja rodzice – dzieci, obraz dworu polskiego czy wizja małych ojczyzn w literaturze. Wszystkie te motywy znajdziecie opracowane oddzielnie. W tym rozdziale chronologiczny przegląd ujęcia motywu „dom”.
Materiał – według następstwa epok
Antyk – wzorce i antywzorce
- Pierwszymi rodzicami całej ludzkości, zgodnie ze Starym Testamentem, mieli być Adam i Ewa. Dla wszystkich starotestamentowych postaci rodzina jest ważna, ale jednocześnie bohaterowie ci nie stronią od zdrad, rozwodów itp. Wzorem może być dom Noego, Abrahama oraz Hioba.
- W Nowym Testamencie przykład doskonałej, tzw. świętej rodziny dadzą Józef i Maryja wraz z Jezusem.
Więzi rodzinne nie są przesadnie istotne dla postaci mitologicznych. Owszem, tworzą oni rodziny, ale równie chętnie i często zdradzają oraz występują przeciwko swoim bliskim (np. rywalizując o władzę). Mają wiele żon i liczne potomstwo – jak król Troi Priam, który spłodził pięćdziesięciu synów i tyleż samo córek z wieloma żonami i nałożnicami. W życie rodzin często mieszali się bogowie, co często, jak w przypadku rodu Labdakidów czy rodziny Niobe, miało fatalne skutki.
Średniowiecze – rodzina w cieniu innych wartości
Bohaterowie tej epoki czczą rodzinę, ale nad szczęście domowego ogniska przedkładają służbę ojczyźnie albo Bogu. Tak jest w przypadku św. Aleksego, który w noc poślubną porzucił swoją żonę, wybierając drogę ascetycznego życia, całkowicie poświęconego Panu. Dla średniowiecznych postaci rodzina nie zawsze oznacza radość i szczęście, czego dowodem są Tristan i Izolda – zawarcie małżeństwa wbrew sercu stało się przyczyną osobistej tragedii.
Renesansowa sielanka z zakłóceniami
Renesansowi twórcy (Kochanowski, Rej, ale także Szymonowic w Sielankach) przedstawiają wyidealizowany portret rodzinnego, ziemiańskiego życia. Jest ono nad wyraz zgodne, harmonijnie związane z przyrodą, podzielone na czas pracy i odpoczynku – słowem obraz iście arkadyjski. Idyllę zakłóca śmierć ukochanej córki, uczczonej przez Kochanowskiego wyrafinowanymi Trenami, do tej pory zarezerwowanymi jedynie dla wielkich wojowników i bohaterów. O tym, że nie wszystkie rodziny mogły stanowić wzór, świadczą też Kazania sejmowe Piotra Skargi, który występował przeciwko rozluźnieniu obyczajów. Skardze zawdzięczamy również słynną metaforę ojczyzny jako domu.
Namiętności baroku
Idyllicznych obrazów rodziny nie znajdziemy tutaj wiele – wyjątkiem może być druga część Pamiętników Paska, w której autor opisuje swój harmonijny żywot ziemianina.
Rodzinnej harmonii trudno raczej dopatrzyć się w dramatach Szekspira, twórcy przełomu renesansu i baroku.
- W Hamlecie Klaudiusz zabija brata, aby przejąć po nim tron i ożenić się z jego małżonką.
- W Makbecie żona podsyca w mężu chorobliwe pragnienie władzy, doprowadzając do osobistej i rodzinnej tragedii.
- Rodowe waśnie Kapulettich i Montekich stają się też przyczyną tragedii bohaterów Romea i Julii.
Pozbawione więzi uczuciowych, za to pełne obłudy i cynizmu są z kolei mieszczańskie rodziny opisane przez Moliera (dom Harpagona w Skąpcu i Orgona w Świętoszku).
Wzorce i antywzorce oświecenia
Pisarze oświeceniowi lubili pouczać i stawiać czytelnikom wzorce, czego dowodem może być Powrót posła z idealnym portretem rodziny Podkomorzego. W jego – nad wyraz zgodnym – domu wartościami najważniejszymi są tradycja, staropolska gościnność, służba ojczyźnie oraz szacunek i życzliwość domowników wobec siebie. Wzór piękny, ale papierowy i nieprzekonujący.
Daleki od ideału był rodzinny dom bohatera (i narratora zarazem) powieści Krasickiego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki – nie przywiązywano w nim wagi do wykształcenia, a Mikołaja wychowywano nieumiejętnie, co „zaowocowało” jego buntowniczą i hulaszczą młodością. Po burzliwym życiu bohater wraca jednak w rodzinne strony, aby osiąść na wsi i prowadzić spokojne życie w dbałości – jak Kandyd Woltera – o „własny ogródek”.
Rodzinny spokój nie był dany bohaterowi Żony modnej – „nowoczesna” małżonka dokonuje w domu coraz to nowych rewolucji, którym mąż nie potrafi się przeciwstawić.
Romantyzm: anty- czy prorodzinny?
Romantycy opiewali wielką miłość, ale małżeństwo i rodzina były dla tej miłości raczej zabójstwem niż gwarantem szczęścia. Przykładem może być Hrabia Henryk, który nie potrafił odnaleźć się w gorsecie małżeńsko-domowych obowiązków – dał się ponieść swemu marzeniu-ułudzie, co zakończyło się rodzinną tragedią. Można przypuszczać, że podobny los spotkałby Wertera, gdyby ożenił się z Lottą. Mickiewicz stwierdzał przecież w IV części Dziadów wprost:
Gdy na dziewczynę zawołają: żono!
Już ją żywcem pogrzebiono!
Jak zatem traktowano rodzinny dom? Różnie.
- Dla Konrada Wallenroda rodzina to szczęście, którego musi się jednak wyrzec, by poświęcić się walce o interesy ojczyzny pod przebraniem krzyżackiego mistrza.
- Dla Balladyny bliscy stanowią kulę u nogi, która przeszkadza w realizacji osobistych ambicji (bohaterka zabija więc siostrę, by zdobyć męża, gardzi też swoją matką).
- Specyficzny charakter ma domostwo z Pana Tadeusza, pod wieloma względami bliskie rodzinom opisanym przez Fredrę. Te nieustanne zabiegi o męża lub żonę (albo właściwe ożenienie syna czy też wydanie córki za mąż za osobę majętną, z dobrego domu – tego rodzaju myślenie odnajdziemy też w Fantazym), ciągłe podchody, intrygi… I oczywiście rodowa solidarność, m.in. przeciwko rodzinnemu wrogowi, z którym od lat toczony jest spór (Soplicowie przeciwko Horeszkom, Cześnik przeciwko Rejentowi).
Domy epoki realizmu
Dom w literaturze tego okresu przedstawiany jest rozmaicie, a opis uzależniony od pozycji, jaką w społeczeństwie zajmują jego mieszkańcy. Widać to w:
- Lalce Prusa (dom baronowej Krzeszowskiej, pani Stawskiej, studentów i wreszcie Łęckich),
- Nad Niemnem (dom Bohatyrowiczów, Benedykta i Kirłowej),
- Ojcu Goriot (nowobogackie domy córek Goriota i obskurny pensjonat pani Vauquer).
Pisarze pozytywistyczni tworzą wyidealizowane obrazy kochających się rodzin, żyjących w harmonii z przyrodą (sielski dom Bohatyrowiczów), ale pokazują też nędzę warstw najbiedniejszych (Szkice węglem), która nierzadko prowadzi do dramatycznych decyzji (Antek), a czasem wręcz tragedii (Janko Muzykant, W piwnicznej izbie).
W wielu rodzinach opisanych w powieściach tej epoki brakuje miłości (Ojciec Goriot) – jest za to salonowa gra (Nad Niemnem), skrywająca często finansowe kłopoty i emocjonalną pustkę bohaterów (Łęccy w Lalce).
W domową harmonię wkrada się nierzadko dorobkiewiczostwo i kult pieniądza (Rodzina Połanieckich), a zwykłość rodzinnego życia nuży bohaterów (np. Emilię Korczyńską czy też panią Bovary z powieści Flauberta).
Jeśli dom nie daje szczęścia, bohaterowie szukają go poza małżeństwem, co prowadzi często do osobistych i rodzinnych tragedii (Anna Karenina, Pani Bovary).
Młodopolskie rodziny
Wygląd domu znamionuje status społeczny, co widać wyraźnie w Ludziach bezdomnych (eleganckie mieszkania doktora Czernisza i Kalinowicza oraz skrajnie ubogie domy, a raczej „legowiska” robotnicze w Zagłębiu, czworaki oraz mieszkanie Wiktora). Żeromski pokazuje, że „bezdomnym” można być w znaczeniu dosłownym, ale również przenośnym (Judym), a nawet metafizycznym (inżynier Korzecki czuje, że nigdzie nie ma dla niego miejsca na świecie, więc popełnia samobójstwo). Według tego pisarza społecznika rodzinne, osobiste szczęście trzeba czasem poświęcić w imię wyższych celów (tak robią Tomasz Judym z Ludzi bezdomnych oraz Stasia Bozowska z Siłaczki).
Niekiedy trzeba się też przeciwstawić np. rodzicom, jeśli ich zachowanie jest nieetyczne (sprzeciw Cedzyny z opowiadania Doktor Piotr wobec ojca, który oszukiwał robotników, aby zdobyć pieniądze na edukację syna).
Świetny portret mieszczańskiej rodziny kreśli Gabriela Zapolska w Moralności pani Dulskiej. W domu tytułowej bohaterki emocjonalne więzi zastąpione zostały fałszem, obłudą, pozoranctwem (co innego się myśli, a co innego robi) i kultem pieniądza, a tytułowa moralność – brakiem wszelkich zasad etycznych.
Obraz rodzin przedstawionych w Chłopach nie jest już tak jednoznaczny. Członkowie rodzin kłócą się, rywalizują ze sobą (np. o kobietę albo ziemię), ale jednocześnie są przywiązani do tradycji, która spaja dom. Reymont znakomicie opisuje chłopską mentalność, zgodnie z którą np. rodziną powinno się rządzić silną ręką (Maciej Boryna, Dominikowa).
Dwudziestolecie – sagi rodzinne; utopia; awangarda
Polską sagą rodzinną, a więc powieścią pokazującą codzienne życie, w tym wypadku Niechciców (wysadzonych z siodła), są Noce i dnie. Praca na gospodarstwie, wychowywanie dzieci, zwykłe problemy i radości, a czasem też prawdziwe tragedie (śmierć dziecka) – o tym pisze Dąbrowska. Niechcicowa ma jednak nieustannie poczucie rozczarowania – nie o takim życiu marzyła, nie tak wyobrażała sobie szczęście. Wyznaje przed sobą samą, że tak naprawdę nigdy swego męża nie kochała. Co gorsze – Bogumił przez cały czas zdawał sobie z tego sprawę…
Niezrealizowana i zawiedziona życiem czuje się też Róża, bohaterka Cudzoziemki. I za swoje rozczarowania mści się na rodzinie.
Rozczarowanie nie jest też obce bohaterom Granicy. Nałkowska pokazuje w powieści z psychologicznym znawstwem, jak środowisko, w jakim jesteśmy wychowywani, wpływa na nasz charakter i późniejsze życie. Zenon Ziembiewicz jako dziecko brzydził się fałszem, jaki obserwował w swoim domu (liczne romanse ojca, na które przymykała oczy matka). A jako dorosły człowiek zachowuje się dokładnie jak ojciec, od żony zaś oczekuje takiej wyrozumiałości, jaką dla męża miała jego matka.
Nie można też zapominać o utopijnej wizji szklanych domów z Przedwiośnia. Dla starego Baryki nie były one wytworem chorej fantazji – raczej marzeniem o ogólnym szczęściu i dobrobycie, wraz z którym znikną wszelkie problemy społeczne.
Dwudziestolecie to jednak również literacka awangarda. A wraz z nią – nierealistyczne, zniekształcone, przerysowane obrazy rodzin.
Tak jak w Ferdydurke (rodzina Młodziaków ze swą nowoczesnością, także obyczajową i moralną, która okazuje się pozorem i maską), w dramacie W małym dworku (groteskowy obraz romansów, zazdrości, zabójstwa i wizyt duchów: oto rodzina u Witkacego – wszystko, co się w niej dzieje, okazuje się niespójne, niedorzeczne, a zarazem absurdalne) czy w Sklepach cynamonowych (archetypiczna postać ojca kupca, a jednocześnie marzyciela, proroka i demiurga, matki – osoby praktycznej, zaradnej i przyziemnej, oraz służącej Adeli, będącej kwintesencją cielesności, przedmiotem pożądania).
Współczesność – powrót do rodziny czy kryzys więzi?
Również współcześnie powstają wielkie rodzinne epopeje – bodaj najpiękniejszą z nich jest powieść Sto lat samotności, przedstawiająca losy rodu Buendiów, w których życiu codzienność łączy się z niezwykłością i tajemnicą.
Wiele mówi się współcześnie o kryzysie rodziny i rozpadzie więzi emocjonalnych spajających domy. Znajduje to odbicie w literaturze. Choćby w Ósmym dniu tygodnia Marka Hłaski obserwujemy nienawiść dzieci wobec konformistycznych rodziców, ale jednocześnie troskliwą opiekę Agnieszki nad bratem; w Niemcach zjazd z okazji jubileuszu prof. Sonnenbrucha pokazuje wyraźnie, że członków rodziny niewiele łączy.
W Buszującym w zbożu eksponowane jest osamotnienie, alienacja – Holden czuje się w domu obco: nikt, z wyjątkiem młodszej siostry, nie potrafi go zrozumieć, dlatego ucieka od rodziców… Z kolei Stomil i Eleonora z Tanga Mrożka przypominają nieco Młodziaków z Ferdydurke – obalili wszystkie zakazy, stworzyli rodzinę, której członkom wszystko wolno i których jednocześnie nic nie łączy. Śmierć babci pozostaje właściwie niezauważona, małżeństwo Artura z Alą ma być wyłącznie powrotem do dawnej formy.
Najważniejsze utwory
• Homer – Odyseja
• Sofokles – Antygona
• Mikołaj Rej – Żywot człowieka poczciwego
• Jan Kochanowski – Pieśni, Treny
• Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła
• Adam Mickiewicz – Konrad Wallenrod, Pan Tadeusz
• Zygmunt Krasiński – Nie-Boska komedia
• Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem
• Henryk Sienkiewicz – Rodzina Połanieckich
• Honoriusz Balzak – Ojciec Goriot
• Gabriela Zapolska – Moralność pani Dulskiej
• Maria Dąbrowska – Noce i dnie
• Zofia Nałkowska – Granica
• Stanisław Ignacy Witkiewicz – W małym dworku
• Witold Gombrowicz – Ferdydurke
• Bruno Schulz – Sklepy cynamonowe
• Sławomir Mrożek – Tango
• Gabriel Garcia Márquez – Sto lat samotności
Zapamiętaj!
- Arkadia – to kraina wiecznego spokoju, harmonii z przyrodą, pełna beztroskiej szczęśliwości. Niejednokrotnie jako arkadyjski określa się kraj (dom) swojego dzieciństwa, który po latach jest często idealizowany.
- Sielanka – to gatunek literacki, ale również słowo określające błogą, niczym niezmąconą szczęśliwość; sielankowy może być dom rodzinny, dzieciństwo itp.
- Idylla – podobnie jak sielanka określa gatunek literacki, ale oznacza także stan pogodnej, beztroskiej szczęśliwości.
- Rodzina – ognisko domowe, pielesze domowe, ród, familia, klan, małżeństwo.
Dom sparodiowany, zdeformowany:
• Ferdydurke
• W małym dworku
• Sklepy cynamonowe
Zobacz:
