Ludomania (wieś)

Pod koniec wieku XIX – zwłaszcza w Krakowie, w kręgach elit kulturalnych – pojawia się moda, na wieś i wszystko co „chłopskie” – którą określamy terminem ludomania. Owocuje to między innymi: serią małżeństw przedstawicieli elit z chłopkami; powstaniem setek utworów literackich opiewających życie wsi; zalewem obrazów o tematyce wiejskiej; wreszcie pojawieniem się motywów folklorystycznych we wzornictwie. Wynikiem mody są dwa arcydzieła Wesele Wyspiańskiego i Chłopi Reymonta – panorama wiejskiej kultury, jej dogłębna socjologiczna i artystyczna analiza.

Temat wsi przewija się w polskiej literaturze od zarania – maturalny temat może sięgnąć do każdej epoki:

• W renesansie wieś idealizuje Jan Kochanowski (słynna Pieśń świętojańska o sobótce).

• W baroku opiewa, ale i demitologizuje Szymon Szymonowic (w antysielance Żeńcy).

• W oświeceniu wieś jest tłem sielankowych utworów sentymentalistów (np. Laura i Filon Franciszka Karpińskiego).

• W romantyzmie staje się arcyważnym źródłem tematów i inspiracji – twórczość ludu, legendy, podania – to kanwa ballad, konik romantyków. Tu – uwaga – uczucie i wiara prostego ludu zostają przeciwstawione wiedzy i nauce.

• W pozytywizmie wieś staje się terenem pracy u podstaw, pisarze wskazują ciemnotę, nędzę ludu, niedolę dziecka wiejskiego (nowelistyka). Praca na roli – wzorem dobrego życia i rodzajem walki (Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej).

• W Młodej Polsce moda na fascynację kulturą wsi, poszukiwanie w tej przestrzeni siły i wartości stanie się zjawiskiem tak silnym, że otrzyma nazwę ludomanii.

Pojawia się w literaturze często:

Chłopi

Władysław Reymont stworzył całościowy, pełny i prawdziwy obraz wsi i psychiki chłopa, dzięki czemu został nagrodzony literacką Nagrodą Nobla.W razie charakterystyki wiejskiego społeczeństwa w świetle tej lektury pamiętaj:

• Najważniejszą wartością dla chłopa jest ziemia – jej posiadanie daje pozycję bogacza, poważanie i szacunek.

• Życie, praca, mentalność, obyczajowość wieśniaków podążają za całorocznym cyklem natury – punkt dodatkowy uzyskasz za użycie na to zjawisko terminu: mit agrarny.

• Społeczeństwo wiejskie – jest silnie zhierarchizowane, podzielone na warstwy, nie jest monolitem – miejsce w strukturze wyznacza posiadana ziemia, wiek, zajmowane stanowisko, także rola w rodzinie.

• Wieś Lipce jest abstrakcyjnym reprezentantem wsi – choć konkretnie nazwana i osadzona na mapie spełnia rolę uniwersum.

Wesele

Stanisław Wyspiański w Weselu, ważnym dramacie narodowym, dokonał oceny dwu warstw społecznych – chłopów i inteligencji. Wesele chłopki i inteligenta jest tu pretekstem do poruszenia spraw natury społecznej, narodowej, psychologicznej, estetycznej – lecz to także dyskusja o wsi, zachwyt (mimo krytyki) folklorem i charakterem wsi, krytyka ludomanii i akt ludomanii zarazem. Utwór stanowi wyraz ludomanii – trudno nie dostrzec podziwu dla folkloru wsi, ale też jest krytyką i weryfikacją zjawiska. Wyspiański ukazuje potęgę chłopstwa, a przy tym obnaża pustotę i fałsz mody, zachwytów jedynie dla pokazu. Gdyby temat maturalny odwoływał się do Wesela, zwróć uwagę na:

• Ocenę chłopów. Wyspiański wskazuje i cechy pozytywne, i negatywne tej warstwy społecznej. Chłopi są mocniejsi niż inteligenci, zdrowsi moralnie, prości, ale szczerzy w rozumowaniu – tę część oceny wyraża maksyma z Wesela: „Chłop potęgą jest i basta!”. Ale są też niesamodzielni w działaniu, chciwi, potrzebują przywództwa, nie umieją zapomnieć o dawnych sporach – konflikt pan – chłop znajduje najbardziej jaskrawy obraz w epizodzie z udziałem Dziada i Upiora (Jakuba Szeli).

• Chłop wciąż na pierwszym miejscu stawia swój majątek, ziemię – sprawa narodowa jest na dalszym planie, Jasiek zgubi złoty róg, schylając się po swoje pióra, Gospodarz nie poprowadzi weselników do walki, Gospodyni chytrze schowa podkowę do kufra.

• Skontrastowanie chłopów z inteligencją – ci z kolei zachwyceni mocą wsi, sami słabi, zaplątani w konflikty, mody, dekadentyzm, nie są w stanie dokonać żadnego czynu. Dwie grupy społeczne, które mogłyby się wzajemnie świetnie uzupełnić – nie mogą się ze sobą dogadać.

Tematy literatury Młodej Polski

Wiersze

Wieś

• Sonety Kasprowicza Z chałupy i wiersz W chałupie
  Pierwszy etap twórczości Jana Kasprowicza, nazywany społecznym i utylitarnym, prezentuje nędzę wsi, odwołuje się do sumień odbiorców na wzór Marii Konopnickiej. Kasprowicz w owym czasie jest rzecznikiem pokrzywdzonych, w naturalistyczny sposób odmalowuje dysonans nędzy i portrety biedoty wiejskiej. Czerpie z własnego doświadczenia – przeżył smutne dzieciństwo wiejskiego dziecka na wsi kujawskiej. Sonety w treści korespondują z pozytywistyczną nowelistyką – są poetyckimi, często naturalistycznymi obrazkami życia wiejskiego.

• Zmierzch, Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Ludzie bezdomni
  Stefan Żeromski jest tym pisarzem epoki, który uwzględnił temat wsi i postawy chłopa wobec powstania styczniowego. Chłopi, jak wiadomo, powstania nie poparli, uwłaszczenie otrzymali od cara, a powstańców częstokroć wydawali carskim władzom. Z pewnością było to jednym z powodów klęski – powyższe sytuacje Żeromski przedstawia dobitnie, w wielu utworach. Ale pisarz – nazwany później sumieniem narodu – zwraca też uwagę na fakt, że taka mentalność chłopa, jego ciemnota, bieda, niezrozumienie spraw patriotycznych to wina przede wszystkim szlachty polskiej – klasy wykształconej i rządzącej, która tę warstwę społeczną zaniedbała.

Zapamiętaj!
Mroczny portret chłopa, wręcz naturalistyczny pojawia się w opowiadaniu Zmierzch.
Chłop odzierający powstańca z butów – to motyw opowiadania Rozdzióbią nas kruki, wrony…
W Ludziach bezdomnych rzecznikiem wsi, której nie waha się wykorzystywać ziemiaństwo, staje się Tomasz Judym – epizod w uzdrowisku w Cisach.

Uwaga!
Nie tylko literatura!
Ludomania ogarnęła artystów także innych dziedzin sztuki: motywy wiejskie podjęli malarze, muzycy, a nawet architekci – styl zakopiański wówczas rozpoczął karierę, która z powodzeniem trwa do dziś. W muzyce motyw znajdziemy u Moniuszki (np. opera Halka), w malarstwie zarówno barwna obyczajowość, jak i bieda czy związek z naturą (słynne obrazy Chełmońskiego, portrety wiejskie Wyspiańskiego, Wyczółkowskiego, Weissa).

Uwaga! Wiek XX
Wieś jako tło zdarzeń, bohaterowie ze wsi w literaturze tradycyjnej pojawią się wielokrotnie (np. w Granicy, Nocach i dniach), ale wiek XX przynosi również ujęcia awangardowe:

• W Ferdydurke – Witold Gombrowicz używa groteski, by przedstawić Formę dworu ziemiańskiego i wsi – przejaskrawia obraz pana i parobka, np. poprzez epizod chłopów liżących buty panów.

• W Weselu w Atomicach Sławomir Mrożek dokonuje swoistej parodii dotychczasowych klasycznych ujęć – tworzy wieś futurystyczną, w której walczy się za pomocą bomby atomowej, ale konflikty pozostają te same.

• W Konopielce Edward Rediński pokazuje wieś tradycyjną rodem z Chłopów w zderzeniu z nowoczesnością – jest to obraz zarazem parodystyczny, humorystyczny, jak i prawdziwy.

Tematy związane ze wsią:

• Bieda na wsi, niedola wiejskiej biedoty
  • cykl sonetów Z chałupy Jana Kasprowicza,
  • Siłaczka, Zmierzch, Zapomnienie Stefana Żeromskiego.

• Wieś góralska – poezja i proza Kazimierza Przerwy-Tetmajera.

• Tradycje wsi polskiej, całokształt życia zbiorowości chłopskiej – Chłopi Władysława Reymonta.

• Bierna postawa chłopów w czasie powstania styczniowego – Rozdzióbią nas kruki, wrony… Stefana Żeromskiego.

• Rozdźwięk pomiędzy chłopstwem a inteligencją, rozliczenie przeszłości (postacie historyczne: Bartosz Głowacki i Jakub Szela nawiązują do zrywów zbrojnych z udziałem chłopów), nieumiejętność podjęcia walki – Wesele Stanisława Wyspiańskiego.

Jakie utwory na przestrzeni dziejów podejmowały temat wsi?

Artysta i sztuka

Nie wierzę w nic, nie pragnę niczego na świecie,
Wstręt mam do wszystkich czynów, drwię z wszelkich zapałów…
Kazimierz Przerwa-Tetmajer

Mojej peleryny nie chcą już w lombardzie,
Zzieleniała z wieku, jak sztof na bilardzie,
Jest podziurawiona, jak pancerz bojowy,
Moja peleryna – mój sztandar cechowy!
Mieczysław Srokowski

To w Młodej Polsce arcyważny temat – numer jeden obok wsi.

Artysta to ktoś spoza prozaicznego świata, o wrażliwej duszy, skłonny do fantazji, gardzący mieszczańskim życiem.

• Ma duszę ptaka, pragnie wolności, a w ziemskich sieciach czuje się zniewolony, to jednostkowy, wyobcowany, niezrozumiany przez tłum twórca.

• Z reguły niezamożny – mansarda na poddaszu, połatana peleryna, dym z papierosa zamiast posiłku – oto jego portret.

• Naturalne środowisko – knajpa, opary alkoholu i opium, towarzystwo cyganerii. Oto młodopolski portret artysty nakreślony nie tylko w poezji, prozie, dramacie, ale i w życiu. Doskonały obraz środowiska cyganerii modernistycznej przedstawia Berent w Próchnie.

Sztuka dla artystów młodopolskich jest bogiem, nie wolno kalać jej żadnymi utylitarnymi celami.
„Sztuka dla sztuki” to hasło wyznaczające sztuce nadrzędną wartość, zakładające jej istnienie dla samej siebie, bez żadnych przyziemnych celów. Nie dla tłumów, nie dla nauki ani rozrywki, nie dla szerzenia szczytnych idei. Po prostu sama dla siebie ma istnieć bowiem jest ponad wszystkim…

Przy Młodej Polsce odnotuj

• Powrót do romantycznego kultu artysty i sztuki (twórca jako kapłan religii, którą jest sztuka).
  Wyraźny konflikt artysta – filister: bunt przeciwko mieszczańskiej przyziemności.

• Znów mówi się o niezwykłości twórcy, talent, natchnienie jest darem boskim:
  Evviva l’arte! W piersiach naszych płoną
  ognie przez Boga samego włożone.
  (Evviva l’arte Kazimierz Przerwa-Tetmajer)

• Piękno oddziela się od pożyteczności, ideały francuskiego parnasizmu pojawiają się w utworze Stanisława Przybyszewskiego Confiteor: „Sztuka nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie, jest absolutem, jest odbiciem absolutu – duszy. (…) Tak pojęta sztuka staje się najwyższą religią, a kapłanem jej jest artysta”.

• Poeci zarysowują portret artysty w swoich utworach, ale przede wszystkim realizują go we własnym stylu życia – nie stronią od skandali, lekceważą konwenanse, ochoczo korzystają z używek. Zjawiskiem czasów jest cyganeria, którą charakteryzuje ostentacyjne odrzucanie zwyczajów i norm społecznych, bunt przeciw autorytetom (wprowadzone przez Valéry’ego określenie „poeta wyklęty”).

Uwaga! – oprócz tego bliskiego romantycznemu pojmowaniu rozumienie sztuki w Młodej Polsce występuje także spojrzenie bliższe pozytywistycznemu. Dowodem tego może być twórczość Żeromskiego – jego opowiadania czy Ludzie bezdomni nie mają być pięknem samym w sobie, ale poruszają istotne kwestie społeczne. Rozwój kapitalizmu (znów wpływ pozytywizmu) zaostrzył także konflikty pomiędzy artystami a społeczeństwem filistrów. Twórcy są wolni, a jednocześnie zależni od tych, którzy kupują ich dzieła.

Romantyzm

• Poeta wieszczem stojącym ponad społeczeństwem, prorokiem przekazującym wiedzę niedostępną zwykłym ludziom. Poezja traktowana jako wielka siła mogąca zmienić rzeczywistość.

• Sztuka wynika z natchnienia, jest siłą boską, dającą moc zmieniania świata (przykładem Konrad z III cz. Dziadów).

• Poeta jest jednostką wybitną, potrafiącą odczytywać ukryte sensy, tłumaczyć niedostępne innym prawdy.

• W polskich realiach politycznych I połowy XIX wieku podkreśla się znaczenie artysty i sztuki dla narodowej tożsamości. Poeta ma być wieszczem prowadzącym do wolności, a poezja skarbnicą tradycji narodowej (np. Konrad Wallenrod).

Pozytywizm

• Pisarz jest rzemieślnikiem w służbie społeczeństwa, różniący się od innych jedynie większą świadomością, moralnością, obserwacją świata.

• Literatura ma być pożyteczna, pełnić funkcje dydaktyczne tzn. służyć rozwojowi społeczeństwa poprzez głoszenie ideałów epoki, pokazywanie wzorców osobowych. Przykładem może być Nad Niemnem czy cały nurt literatury tendencyjnej.

• Pozytywizm zrywa z elitarnością sztuki, kierowana jest ona do szerokich mas odbiorców (stąd rezygnowanie z poezji na rzecz prozy). Pisarz przestaje być jednostką wybitną, stojącą ponad społeczeństwem. Literatura to w II połowie XIX wieku jeden ze sposobów zarabiania na życie.

Artysta – bohater literacki

Natura – w tym góry

Taki tam spokój… Na gór zbocza
światła się zlewa mgła przezrocza,
na senną zieleń gór.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer

Ponad przepaście świerki się pną,
Po głazach pną się śmigłe,
Z głębokich dolin, zawianych mgłą,
Na granitową igłę.
Stanisław Wyrzykowski

Kolejna fascynacja twórców młodopolskich. Przede wszystkim – góry. Góry fascynują swoją potęgą i urodą. Kimże jest człowiek wobec potęgi gór? Krzakiem dzikiej róży czy powaloną przez burzę limbą? Odkryciem Młodej Polski stają się Tatry. Po raz pierwszy w naszej literaturze zauważono ich piękno i bogactwo. Górale opowiadają legendy o Mnichu, zbójnikach, śpiących rycerzach – motywy te pojawiają się w twórczości modernistów. Tatry stają się mekką młodopolskich literatów, malarzy i muzyków, czwartym ważnym ośrodkiem Młodej Polski.

Natura (obok sztuki i nirwany) jest tą potęgą, która ocala wartości w dekadenckim świecie końca wieku. Natura dyktuje powtarzalność istnienia, określa życie wsi (Chłopi). Natura obrazuje stan duszy – jak rozmazany w deszczu jesiennym świat. Natura urasta do rangi tajemniczej siły, do misji symbolu – jak Chochoł w Weselu…

Wcześniej

• W dobie staropolskiej natura była tłem sielanki, naturalną przestrzenią ludzkiego życia, gwarancją szczęścia i uporządkowania, także dowodem Boskiej potęgi (filozofia Jana Kochanowskiego).

• W romantyzmie stała się potężną siłą, niezależnym bohaterem mającym duszę, współodczuwającym z człowiekiem. Buduje polskość i mit dworu w Panu Tadeuszu – jest elementem piękna ojczystego kraju.

• W pozytywizmie znów jest tłem i tematem opisów – pojawia się w poezji Marii Konopnickiej i Adama Asnyka, w opisach pejzażu Nad Niemnem, podobnie jak w Panu Tadeuszu komponuje piękno ojczystej ziemi.

Przy podobnym temacie i lekturze z Młodej Polski zauważ:

• Natura wyraża dekadentyzm. Bywa tłem stanów emocjonalnych bohaterów, autorzy wykorzystują naturę do ogólniejszych, refleksyjnych, często pesymistycznych – zgodnie z modą na dekadentyzm – rozważań. Nastrój smutku, melancholii, niepokoju wynikającego z przeświadczenia o wszechogarniającym złu, nieszczęściu, bezsensie życia, przemijaniu, rozpaczy, cierpieniu itp. dominuje w wierszach dekadentów wykorzystujących w tym celu pejzaże: puste pola, łąki, zamglone drogi, wieczorne niebo, deszcz jesienny.

• W Ludziach bezdomnych natura otrzymuje rangę symbolu: dramatu głównego bohatera nigdy nie ilustrują dynamiczne opisy burzy, wichru jak w romantyzmie, tylko symboliczny obraz rozdartej sosny.

• Jest symbolem w poezji – przykładem Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach Jana Kasprowicza. Opis czerwonego kwiatu na tle szarych skał, srebrzystego potoku i próchniejącego pnia limby posłużył autorowi do ukazania zjawiska przemijania, śmierci. Ale można obraz ten utożsamiać też z klęską, niepowodzeniami.

• Malarskość przedstawienia natury, np. gór w poezji – kontrastujące kolory, zmieniające się oświetlenie, które rzutuje na postrzeganie przyrody (i jej interpretację) są realizacją założeń impresjonizmu w poezji. Najwyższe osiągnięcia i największe mistrzostwo w tej tematyce wykazał Kazimierz Przerwa-Tetmajer. W jego Poezjach pojawiły się sugestywne opisy stawów, łańcuchów górskich, potoków oglądanych przez poetę z miejsc wówczas rzadko odwiedzanych. A także zjawisk atmosferycznych oddawanych za pomocą technik impresjonistycznych.

• Natura odgrywa kluczową rolę w Chłopach Władysława Reymonta.
  • Dyktuje rytm pracy – najmniej wolnego czasu mają chłopi w lecie, w tym okresie bowiem wypadają sianokosy, dożynki.
  • Także rytm życia towarzyskiego wyznacza natura – ożywia się ono w zimie, można spotkać się na tańcach w karczmie lub słuchać bajek i opowieści w domu. Zgodnie z prawami ziemi najważniejsze wydarzenia rodzinne – porody – odbywają się na wiosnę, gdy wszystko budzi się do życia. Reymont zauważa również, iż ludzie w swych prawach moralnych przejęli niektóre elementy prawideł natury – pewne cechy walki o byt: w zbiorowości nie ma miejsca dla osobników starych, chorych, którzy zostają zmuszeni do żebrania bądź pracy najemnej u obcych (ta tendencja to naturalizm).

Natura – motyw literacki

Sprawa narodowa

Rzadko na moich wargach –
Niech dziś to warga ma wyzna –
Jawi się krwią przepojony,
Najdroższy wyraz: Ojczyzna.
Jan Kasprowicz

Temat ojczyzny i narodu istnieje w Młodej Polsce dzięki dwóm potęgom, jakimi są Wyspiański i Żeromski. Ci autorzy zajmują różne gałęzie literackiego drzewa:

• Stefan Żeromski – prozę zrywów niepodległościowych, zwłaszcza temat powstania styczniowego,
• Stanisław Wyspiański – wielki dramat narodowy: Wesele – rzecz o społeczeństwie polskim wobec sprawy wyzwolenia. Wiersz Kasprowicza zyskał sławę, jest często cytowanym fragmentem patriotycznej poezji.

 

https://aleklasa.pl/gimnazjum/c268-prace-pisemne/c306-motywy-do-prac-pisemnych/artysta-i-sztuka-2

Etos inteligencki

Inteligencja jako klasa społeczna w Polsce kształtuje się w drugiej połowie XIX wieku. Według ówczesnych publicystów i ideologów to właśnie na inteligencji ciąży moralny obowiązek służby narodowi. Zespół norm obowiązujących tę grupę społeczną to właśnie etos inteligencki. Należą do nich postulaty bezwzględnej uczciwości, walki o prawdę, wreszcie ograniczania własnych korzyści na rzecz dobra ogółu. Postacią symbolizującą inteligencję wypełniającą misję jest Tomasz Judym – bohater Żeromskiego. Etos inteligencji wyrasta z etosu szlacheckiego, rycerskiego – inteligencja to przede wszystkim zubożała szlachta, która po utracie majątków, by się utrzymać korzystała – z wykształcenia.

 

Miasto

Dymy, dymy!… Kominów unoszą się lasy,
A w głębi wrą dniem, nocą fabryczne hałasy,
Ludzie ludzi mijają wśród dzikiej pogoni,
Z wargami spalonymi, bladością na skroni.
Andrzej Niemojewski

Temat miasta jest kontynuowany w literaturze młodopolskiej.

• Nie tak bardzo zmienił się wizerunek Warszawy, który Prus nakreślił w Lalce. Podobne widoki mamy w Ludziach bezdomnych i w Dziejach grzechu.

• Temat ten pojawił się w dramacie młodopolskim Moralność pani Dulskiej Zapolskiej pokazującym nie tyle samo miasto, co mieszczaństwo i obowiązujące w nim stosunki.

• Miasto w chwili narodzin, czyli Łódź, rejestruje Reymont w Ziemi obiecanej. Prezentuje środowisko robotnicze, antagonizmy narodowościowe, wyzysk napływających ze wsi robotników szukających tu swej ziemi obiecanej, a znajdujących krzywdę i poniżenie.

• Inny obraz miasta poznajemy w powieści Berenta Próchno. Oto miejski raj dla artystów: kawiarenka, kabarecik, panienka. Nocne rozmowy o sztuce dla sztuki przy wodewilowej muzyczce i niejednym kieliszku szampana.

Miasto – literacki motyw (według chronologii epok)

Kobieta i miłość

• Marysia i Widmo – Wesele
• Joasia i Judym – Ludzie bezdomni
• Jagna i Antek – Chłopi
• Salomea Brynicka i Józef Odrowąż – Wierna rzeka

Związek dwojga ludzi w młodopolskim ujęciu nie istnieje sam dla siebie, jak choćby sztuka dla sztuki. Uczucie Judyma i Joasi musi ustąpić jego społecznej misji, miłość Salomei i Odrowąża – presji społecznej. W Weselu epizod nawiązujący do Romantyczności Mickiewicza jest akcentem neoromantyzmu a w Chłopach poczynania Jagusi są z kolei aktem naturalizmu… Tak jakby ujmowano w tej epoce miłość jako temat drugorzędny i podporządkowany innej ideologii. A jednak nie byłoby bez niego ani prozy Żeromskiego, ani Chłopów Reymonta.

 

Bunt

• Bunt przeciw Bogu – to domena poezji. Realizują go Jan Kasprowicz (w Hymnach) i Tadeusz Miciński – poeta zainteresowany satanizmem, który niejedną strofę poświęcił zagadnieniu buntu diabła przeciw Najwyższej Władzy.

• Inny bunt – to bunt przeciw złu świata, a taki reprezentuje Judym.

• • Bunt przeciw mieszczaństwu, upiornej konwencji (stąd termin dulszczyzna) – to z kolei idea dramatu Zapolskiej Moralność pani Dulskiej. Niełatwy to bunt – próbuje go Zbyszek Dulski, lecz zostanie pokonany.

• Innym buntownikiem przeciw ustaleniom swojego środowiska jest Antek z Chłopów – buntownik przeciw ojcu.

Bunt – motyw literacki (według chronologii epok)

Szatan

Motyw bardzo modny w epoce, pojawia się w poezji Jana Kasprowicza czy Leopolda Staffa. Przedstawiany szatan często jest postacią cierpiącą, płaczącą, uosabia bunt.

Szatan – motyw literacki

Praca

O dziwo, twórcy młodopolscy nie pomijają w swojej twórczości najważniejszego tematu pozytywistycznego. Postulaty pracy organicznej i pracy u podstaw nie mają szans sprawdzić się w naszym społeczeństwie. Przekonuje o tym Żeromski w opowiadaniu Siłaczka i powieści Ludzie bezdomni.

• Grupa bezrobotnych artystów włóczących się po kawiarniach i kabaretach wyśmiewa się z drobnomieszczańskich centusiów zagrzewających ciepłe posadki. Ale pracę szanują ci, którzy wychowali się w biedzie: Jan Kasprowicz, Władysław Stanisław Reymont. Zwracają uwagę na trud pracy i rolnika, i robotnika-fabrykanta.

• Jeśli chodzi o bezpieczeństwo i higienę pracy – nic nie zmieniło się od pozytywizmu. Rzesze wolnych najmitów ze wsi nie potrafią się jeszcze wspólnie sprzeciwić wyrządzanej im krzywdzie, ale Reymont już przeczuwa nadchodzące czasy robotniczych strajków i rewolucji.

Praca – motyw literacki (materiał według chronologii epok)

Romantyzm

A dokładniej nawiązania do epoki, kontynuacja motywów romantycznych, objawiła się pod różnymi postaciami:

• jako bunt jednostki przeciw Bogu (np. w Hymnach Kasprowicza),
• jako kult jednostkowego artysty (poezja,sztuka dla sztuki),
• jako motyw narodowowyzwoleńczy (Wesele, Wyzwolenie Wyspiańskiego).
• jako temat powstań (Wierna rzeka Żeromskiego, Warszawianka, Noc listopadowa Wyspiańskiego)

Jak wskazać cechy romantyzmu w lekturach młodopolskich?

Młoda Polska czuje się spadkobiercą romantyków. Po pozytywistycznym praktycyzmie to właśnie moderna wskrzesiła romantyczne mity. Znów zwątpiono w siłę nauki. Odżył kult jednostki i sztuki, a bunt przeciw Bogu. Podjęto temat powstań narodowych. Zenon Przesmycki (Miriam) odkrył i rozpropagował poezję Cypriana Kamila Norwida. Nawet nastrój – rozpoetyzowanie i uduchowienie epoki młodopolskiej wykazuje cechy podobieństwa do romantyzmu. W razie analizy lektury pod tym kątem szukaj romantycznego tematu, sposobu ujęcia, ideologii.

Zwróć uwagę na te utwory:

• Hymny Jana Kasprowicza
  – odżywa tu romantyczny bunt przeciw Bogu, jak w Wielkiej Improwizacji z III cz. Dziadów Mickiewicza. Poeta stwarza katastroficzną wizję końca świata, jak w Nie-Boskiej komedii czynił to Krasiński. Uwaga – kompozycja, choć hymn jest klasyczny, chętnie stosował go Słowacki (np. Hymn – Smutno mi, Boże…).

• Wesele Stanisława Wyspiańskiego
  • Symboliczno-fantastyczna warstwa dramatu przypomina Dziady Mickiewicza – szczególnie „pokrewne” są część II Dziadów i akt II Wesela – wizje odwiedzin gości z zaświatów.
  • Pojawia się wyraźne nawiązanie tematyczne do kwestii romantycznej miłości (część IV Dziadów, Romantyczność) w rozmowie Marysia – Widmo.
  • Wesele nawiązuje do tematu romantycznego swoją kompozycją i ludowością, a także wymową narodowowyzwoleńczą.
  • Autor – Wyspiański należy do najważniejszych spadkobierców romantyzmu. W Nocy listopadowej i Warszawiance podejmuje temat powstań, a warto też zwrócić uwagę na jego dramat – Wyzwolenie. Imię głównego bohatera brzmi Konrad, on także, jak jego pierwowzór z Dziadów, poszukuje idei i drogi wyjścia dla ojczyzny. Cały dramat jest zresztą dyskusją na temat dziedzictwa romantycznego w świadomości Polaków.

• Proza Stefana Żeromskiego: Wierna rzeka, Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Ludzie bezdomni
  Żeromski – obok Wyspiańskiego drugi ważny autor wracający do mitów romantycznych.
  • Także podejmuje temat powstania styczniowego, pyta o przyczynę jego klęski, utrwala w społecznej świadomości postacie powstańców takich jak Winrych czy Józef Odrowąż.
  • Poza tym pisarz kształtuje swoich bohaterów na podobieństwo bohatera romantycznego – na przykład doktora Judyma, który rezygnuje z miłości i prywatnego życia na rzecz samotnej walki i wierności swoim ideałom. Tragizm Judyma, jego misja, samotność, poczucie wyjątkowości – to cechy romantyczne.

Dlaczego Hymny Jana Kasprowicza są wyrazem buntu i katastrofizmu głoszonego przez poetę?

Wesele Stanisława Wyspiańskiego pytaniem o świadomość narodową Polaków.

Tematy końca wieku (podsumowanie)

Wieś

Materiał literacki:

• Stanisław Wyspiański, Wesele
• Władysław Stanisław Reymont, Chłopi;
• Stefan Żeromski, Zmierzch; Rozdzióbią nas kruki, wrony
• Jan Kasprowicz – Z chałupy

Artysta i sztuka

Materiał literacki:

• Stanisław Przybyszewski, Confiteor
• Wacław Berent, Próchno,
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Evviva l’arte,
• Jan August Kisielewski Karykatury;
• Charles Baudelaire, Albatros,
• Arthur Rimbaud, Statek pijany.

Natura

Materiał literacki

• Rola chochoła w Weselu,
• Tatry w poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera,
• Tatry w poezji Jan Kasprowicza (Krzak dzikiej róży),
• Deszcz jesienny Leopolda Staffa,
• Rok cyklu przyrody w Chłopach.

Sprawa narodowa

Materiał literacki:

• Stefan Żeromski, Wierna rzeka, Rozdzióbią nas kruki, wrony, Popioły,
• Stanisław Wyspiański, wielki dramat narodowy – Wesele i Noc listopadowa,
• Wiersz Jana Kasprowicza Rzadko na moich wargach.

Etos inteligencki

Materiał literacki:

• Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni.

Miasto

Materiał literacki:

• J. Kisielewski, W sieci (Kraków),
• Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, Dzieje grzechu (Warszawa),
• Władysław Reymont, Ziemia obiecana (Łódź)
• Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej (Lwów),
• Wacław Berent – Próchno

Kobieta i miłość

Materiał literacki:

• Joasia i Judym Ludzie bezdomni,
• Salomea Brynicka i Józef Odrowąż – Wierna rzeka,
• Marysia i Widmo, Wesele,
• Jagna i Antek, Chłopi.

Bunt

Materiał literacki:

• Jan Kasprowicz – Hymny,
• Tadeusz Miciński, W mroku gwiazd,
• Sstefan Żeromski, udzie bezdomni,
• Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej,
• Władysław Reymont – Chłopi.

Praca

Materiał literacki:

• Stefan Żeromski Siłaczka, Ludzie bezdomni,
• Władysław Stanisław Reymont, Chłopi, Ziemia obiecana.

 

Motywy i hasła epoki

• Artysta – jednostkowy, wyobcowany, nie-zro­zu­miany przez tłum twórca.

• Sztuka dla sztuki – hasło wyznaczające sztuce nadrzędną wartość, cel istnienia dla samej siebie, bez żadnych przyziemnych, utylitarnych celów (przypisywanie takich jest obrazoburcze).

• Szatan – motyw modny w epoce, pojawia się w poezji Kasprowicza, Staffa, Micińskiego. Sama demonologia staje się pasją myślicieli – np. Przybyszewskiego czy Micińskiego. Przedstawiany szatan często jest postacią cierpiącą, płaczącą, choć uosabia bunt.

• Ludomania – fascynacja wsią i jej kulturą, która ogarnęła twórców młodopolskich, a oznaczała nie zawsze szczere zainteresowanie, lecz pozór i modę. Ludomania została zarejestrowana w Weselu Wyspiańskiego, jej owocem były m.in. inteligencko-chłopskie śluby.

• Filister – znienawidzony przez młodych artystów mieszczuch, dorobkiewicz, właściciel sklepu i nieruchomości lub urzędnik wyznający filozofię pieniądza. Obłudny, zakłamany, dbający o pozory i zniewolony konwencjami swego mieszczańskiego świata.

 

Zobacz:

 

MŁODA POLSKA – TABELA

Młoda Polska – przegląd najważniejszych lektur

Młoda Polska – charakterystyka epoki

Młodopolska symbolika

Poezja Młodej Polski

https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c165-modernizm/mloda-polska-zestawienie

https://aleklasa.pl/liceum/c335-wiedza-w-tabelach/mloda-polska-datownik

Pojęciownik epok: modernizm i Młoda Polska