Podróż jest jednym z klasycznych motywów literatury. Nie ma bowiem lepszego chwytu, by dać pole do popisu wyobraźni, zebrać przedziwne przygody, opisać dalekie kraje. Ale bardzo ważne wydaje się metaforyczne ujęcie wędrówki, widzianej jako metafora ludzkiego życia. Kim jest człowiek na świecie? Wędrowcem. Czym jest życie ludzkie? Podróżą od narodzin do śmierci. W wielu dziełach literackich ten właśnie aspekt motywu był najważniejszy. I jeszcze – wędrówka jako dojrzewanie.
Materiał – przegląd chronologiczny
Starożytność
Dwie ważne antyczne epopeje opiewają losy wielkich wędrowników. Homer w Odysei przedstawia dzieje Odyseusza, dziesięć lat powracającego z wojny trojańskiej do ojczyzny.
Po klęsce Troi tuła się również bohater Eneidy Wergiliusza. O ile jednak Eneasz musi uciekać, o tyle Odyseusz wraca z pola bitwy w chwale dzielnego i roztropnego wodza. Celem wędrówki Eneasza stanie się Półwysep Apeniński, gdzie założony zostanie Rzym, miasto okrzyknięte nową Troją. Celem Odysa – Itaka, symbol domu i bezpiecznej przystani.
Średniowiecze
Dla tej epoki istotny stał się wzorzec człowieka-wędrowca, pielgrzymującego po całym świecie, nieprzywiązującego się do przedmiotów, miejsc ani ludzi. Takim bohaterem jest Aleksy z Legendy o św. Aleksym – opuszcza rodzinę a także świeżo poślubioną małżonkę i rozpoczyna swą wędrówkę, w czasie której służy Bogu i czyni cuda. Wędrowcami są też święty Franciszek i jego zakon.
Przede wszystkim jednak trzeba zapamiętać podróż opisaną w Boskiej komedii Dantego. Na poły fantastyczna, na poły religijna wędrówka po zaświatach (piekło, czyściec, niebo), podróż w nieznane, w rzeczywistość, której nie da się racjonalnie wytłumaczyć i wreszcie – podróż w głąb samego siebie. Pełna symboli i alegorii opowieść Dantego jest jednocześnie historią duchowej przemiany człowieka, od całkowitego upadku – ku oczyszczeniu i świętości.
Renesans i barok
Człowiek renesansu (prawdziwy poeta doctus) musiał być osobą obytą w świecie. Podobnie zresztą uważali ludzie baroku, z wyjątkiem fanatycznych Sarmatów nienawidzących wszystkiego, co obce. Podróżowano więc przede wszystkim po to, by zdobyć wykształcenie (słynne wówczas były uniwersytety, m.in. w Bolonii i Padwie), zapoznać się z dokonaniami współczesnej kultury europejskiej, ale też zyskać doświadczenie. O tym, jak cenione były wówczas zagraniczne podróże, świadczyć może duma, z jaką Jan Kochanowski wymienia miejsca swego pobytu we fraszce Do gór i lasów.
Oświecenie
Bez wątpienia w epoce tej mamy do czynienia ze swoistą modą na podróże, przynajmniej literackie. Pojawia się nawet oddzielny gatunek tzw. powieści podróżniczej, która zyskuje wówczas niezliczoną liczbę realizacji. Do najsłynniejszych należy Robinson Crusoe Daniela Defoe (zanim bohater trafi na bezludną wyspę, będzie miał za sobą pierwszą nieudaną podróż morską, wyprawę po kość słoniową na „Eleonorze”, niewolę u piratów, ucieczkę wzdłuż brzegów Afryki i zakończoną katastrofą wyprawę do Gwinei).
Co istotne, podróże oświeceniowych bohaterów mają często charakter edukacyjno-dydaktyczny. Postacie zyskują zwykle dość pesymistyczną, by nie powiedzieć okrutną wiedzę o świecie (jak Kandyd czy Guliwer), a jeśli nadal wierzą w ideały, to ich realizacja w rzeczywistości okazuje się niemożliwa (Mikołaj Doświadczyński).
Romantyzm
Dla polskiego romantyzmu niezwykle istotny jest motyw tułaczki emigracyjnej (Pan Tadeusz, Księgi narodu polskiego i Księgi pielgrzymstwa polskiego, Hymn [Smutno mi, Boże…]), której doświadczyło wielu polskich romantyków (Mickiewicz, Słowacki, Norwid, Chopin). Ze względów historycznych ważny był również temat zesłania (Dziady).
Polscy romantycy wędrują jednak nie tylko w tak dramatycznych okolicznościach. Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu jest zapisem rzeczywistej podróży Słowackiego, który podziwia krajobrazy, znaczące w historii miejsca (np. Grecję – Grób Agamemnona) i przy okazji snuje rozmaite dygresje. Dla Kordiana natomiast wędrówka po Europie to bezlitosna szkoła życia, ukazująca rozdźwięk między ideałami a rzeczywistością. Podróż jest też osnową poematu dygresyjnego – czyli Beniowskiego.
Realizm
Podróż była wdzięcznym tematem powieści XIX-wiecznej. Tytułowy bohater Klubu Pickwicka Charlesa Dickensa podróżuje po Anglii ze swymi nietuzinkowymi przyjaciółmi, a Fileas Fogg z powieści Juliusza Verne’a, na skutek zakładu z kolegami, stara się w osiemdziesiąt dni okrążyć kulę ziemską. Równie barwna i obfitująca w dramatyczne, ale też komiczne wydarzenia jest powieść Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy (Staś wraz z Nel uciekają porywaczom i rozpoczynają podróż do domu przez niebezpieczną i fascynującą zarazem Afrykę).
Modernizm
W epoce tej często mamy do czynienia z wędrówką bez określonego celu, a często i bez powodu. Jest ona wyrazem swobody, radości, odrzucenia konwenansów, a przede wszystkim bezgranicznej afirmacji życia. Tego rodzaju wędrówka jest również tematem Sonetu szalonego Leopolda Staffa czy też Statku pijanego samego Rimbauda. Są też oczywiście podróże innego rodzaju – Judym żyje jakby ciągle w drodze (Paryż, Warszawa, Cisy, Zagłębie) i dlatego m.in. rezygnuje ze stabilizacji u boku Joasi, a bohater powieści Marcela Prousta W poszukiwaniu straconego czasu w przeszłości – tyle że dzięki swojej pamięci.
Dwudziestolecie międzywojenne
Po wydarzeniach I wojny światowej trudno o modernistyczną radość wędrówki. Dla Cezarego Baryki z Przedwiośnia Stefana Żeromskiego będzie ona oznaczała jedno wielkie rozczarowanie, a dla Józia z Ferdydurke Witolda Gombrowicza gorzką lekcję o fałszu w świecie, w którym nie sposób wyzwolić się z „gęby”.
Józef K. z Procesu Franza Kafki wpada w swoistą pułapkę życia, o czym najlepiej świadczy jego błąkanie się po omacku w labiryncie sądowych korytarzy, strychów i pokojów. Jest jeszcze Leopold Bloom z Ulissesa Jamesa Joyce’a, który ulicami Dublina rozpoczyna swoją wędrówkę na wzór tułaczki Odyseusza. O ile jednak w eposie Homera wszystko było wielkie, poważne i niezwykłe, o tyle w utworze Joyce’a wydarzenia, bohaterowie i miejsca są jak najbardziej zwyczajne. Bloom okazuje się wiecznym wędrowcem nowej epoki, do bólu przeciętnym everymanem, jakich pełno wokół nas.
Współczesność
W literaturze współczesnej wędrówka często jest środkiem, a nie celem samym w sobie. Ukazuje np. obraz miasta – tak jest m.in. w przypadku Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego (bohater przedostaje się z Woli do Śródmieścia – dzięki temu widzimy Warszawę cywilów, czyli Warszawę piwnic) czy też Małej apokalipsy Tadeusza Konwickiego (narrator przed aktem samospalenia rozpoczyna wędrówkę po mieście – wraz z nim obserwujemy brudną, duszną, groteskową stolicę). Może też być okrutną szkołą życia – tak jest w powieści Malowany ptak Jerzego Kosińskiego, której bohater, mały chłopiec (prawdopodobnie Żyd) błąka się bez celu i wszędzie, ze względu na swój „inny”, „obcy” wygląd doznaje upokorzeń, a nawet jest poddawany straszliwym aktom okrucieństwa.
Materiał według zagadnień
Życie jako wędrówka
- Według Zbigniewa Morsztyna (poeta pisze o tym w Emblemacie 27) życie ludzkie to nieustanna wędrówka. Może ona być prosta, łatwa, wygodna, a zarazem grzeszna – ta jednak oznacza dla człowieka wieczne potępienie. Może być również trudna, skomplikowana, pełna przeszkód i trudnych wyborów – jej zwieńczeniem jest za to zbawienie.
- W wierszu Podróż Charles Baudelaire prezentuje wizję ludzkiego życia jako nieustannej wędrówki. To próba ucieczki od samego siebie i od świata – i jako taka z góry skazana jest na niepowodzenie. A jednak mimo ciągłych rozczarowań, mimo gorzkich lekcji, jakich udziela monotonne w sumie życie, człowiek wciąż zaczyna swoją podróż – tak silne jest pragnienie nowego i nieznanego.
Wędrówka jako sposób życia
- Gargantua i Pantagruel, dwa olbrzymy z opowieści François Rabelaisgo wiodą podróżnicze życie, które upływa im głównie na jedzeniu, piciu, zabawach i przygodach, zgodnie z wyznawaną przez nich zasadą „Czyńcie, co chcecie”.
- Kubuś Fatalista wraz ze swoim panem, bohaterowie powiastki filozoficznej Denisa Diderota, znajdują się nieustannie w drodze. Powód i cel wędrówki nie są istotne. „Skąd przybywali? Z najbliższego miejsca. Dokąd dążyli? Alboż kto wie, dokąd dąży?”. Ważne jest doświadczanie życia, nieobce żadnemu z ludzi.
Wędrówka rozumiana metaforycznie
- Jan Kochanowski w Pieśni XXIV Ksiąg wtórych (Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony) opisuje w sposób przenośny swe podróże po śmierci, kiedy jako łabędź (ptak symbolizujący poezję) wzbije się w górę, dotrze do najdalszych zakątków ziemi i stanie się sławny wśród wszystkich narodów. Jest to oczywiście metaforyczna wizja horacjańskiej idei „non omnis moriar”, czyli swego rodzaju „życia po śmierci” wybitnego pisarza dzięki jego dziełom.
- We fraszce Do snu poeta wykłada swoją teo rię snu: kiedy człowiek przenosi się w senną rzeczywistość, jego dusza rozpoczyna podróż do najróżniejszych i najodleglejszych miejsc (nawet do raju).
- Zbigniew Morsztyn w Myśli ludzkiej opisuje fenomen myśli, dzięki której – metaforycznie rzecz jasna – człowiek może wyruszać w egzotyczne podróże, zwiedzać najodleglejsze zakątki ziemi.
Podróże edukacyjne (wędrówka jako dojrzewanie i obraz życia)
- Kandyd, bohater powiastki filozoficznej Woltera, wypędzony z zamku w Westfalii, w którym spędził dzieciństwo, rozpoczyna wędrówkę po świecie. Świat ten jednak okazuje się okrutny, absurdalny i zły, a zatem nijak nie przystaje do wyznawanej przez Panglossa (nauczyciela, filozofa i towarzysza Kandyda) optymistycznej teorii Leibniza, że „wszystko jest najlepsze na tym najlepszym z możliwych światów”. Płynąca z podróży nauka brzmi raczej niewesoło: świat – mówiąc delikatnie – daleki jest od doskonałości, a zatem jedyne wyjście, to „uprawiać własny ogródek” i starać się samemu żyć jak najlepiej.
- W podróż wyrusza również Mikołaj Doświadczyński, bohater powieści Ignacego Krasickiego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. I choćby z racji znaczącego nazwiska z podróży tej (przerwanej wypadkiem i pobytem na wyspie Nipu) przywozi istotne doświadczenia: tylko wolność, równość i praktykowane na co dzień zasady miłości i zgody zapewniają społecznościom szczęśliwość. Ideały te trudno jednak wprowadzić w życie, bohater więc zrezygnował z ulepszania świata na rzecz – podobnie jak Kandyd – „uprawy własnego ogródka”.
- Lekarz okrętowy Lemuel Guliwer, bohater powieści Jonathana Swifta, po katastrofie swojego statku trafia do krainy Liliputu zamieszkanej przez niezwykle niskich, wręcz karłowatych ludzi. To dopiero początek jego niezwykłych, przesyconych fantastyką podróży – kolejnymi etapami będą m.in. wizyta w krainie Brobdingnag (ojczyźnie olbrzymów), Lapucie (państwie mędrców) i Houyhnhnmów (kraju mądrych koni, które podporządkowały sobie prymitywnych ludzi). Dzieło skrzy się humorem, ironicznym podejściem do modnych w XVIII w. powieści podróżniczych i groteskowym ujęciem wydarzeń oraz postaci. Dla samego Guliwera podróże staną się cennym doświadczeniem, jednak zamiast napawać optymizmem, uczynią z niego człowieka zgorzkniałego i rozczarowanego życiem.
- Kubuś Fatalista wraz ze swoim panem, bohaterowie powiastki filozoficznej Denisa Diderota, znajdują się nieustannie w drodze. Powód i cel wędrówki nie są istotne. „Skąd przybywali? Z najbliższego miejsca. Dokąd dążyli? Alboż kto wie, dokąd dąży?”. Ich wędrówka to obraz życia ludzkiego, w dodatku z jasnym przesłaniem filozoficznym. Jest nim także predystynacja. Oto wszystko zostało już zapisane „w górze”, całe ludzkie życie jest zaplanowane, a człowiek tylko realizuje ustalony scenariusz.
- Kordian z dramatu Juliusza Słowackiego jako wrażliwy idealista rozpoczyna podróż po największych miastach Europy, podróż, która okazuje się dla niego gorzką lekcją. Anglia rozczarowuje go kultem pieniądza, Włochy – płatną miłością, a Watykan – zachowaniem papieża. Bolesny zawód światem skłania jednak do powzięcia decyzji: na szczycie Mont Blanc bohater znajduje poszukiwaną ideę życia (postanawia stać się nowym Winkelriedem).
- Cezary Baryka, bohater Przedwiośnia Stefana Żeromskiego, karmiony przez ojca wizjami wspaniałej i sprawiedliwej Polski ze szklanymi domami, wyrusza w podróż do ojczyzny, która mocno go rozczarowuje. Konfrontacja wyobrażeń i marzeń z rzeczywistością staje się powodem wielkiego zawodu.
- Niecodzienną podróż odbywa również Józio z Ferdydurke Witolda Gombrowicza – wepchnięty na nowo w dzieciństwo, będzie musiał przebyć kolejne etapy swojej życiowej drogi (szkoła, stancja u Młodziaków, dworek ciotki). Dzięki niej dokona się swoista reedukacja bohatera: zrozumie on, że życie polega na nakładaniu sobie i innym kolejnych masek.
Tułaczka jako kara
- Kain po zabójstwie Abla skazany przez Boga na wieczną tułaczkę.
- Odyseusz, bohater eposu Homera, po wojnie trojańskiej wracał do domu aż 10 lat – musiał bowiem nieustannie pokonywać przeszkody zsyłane na niego przez bogów (rozgniewanych z powodu zniszczenia Troi). Jego wędrówka jest jednak jednocześnie wyrazem zachwytu nad światem i zachłanności w poznawaniu tego świata.
- Edyp, bohater tragedii Sofoklesa Król Edyp, naznaczony klątwą bogów, kiedy dowiaduje się o popełnionych przez siebie nieświadomych zbrodniach (zabójstwo ojca i ślub z własną matką), postanawia wykłuć sobie oczy i rozpocząć wieczną tułaczkę po Grecji, w której towarzyszy mu jedynie Antygona.
- Legenda o Żydzie Wiecznym Tułaczu – bohater apokryficzny, Ahaswer, dozorca w domu Piłata albo szewc, został skazany na wieczną tułaczkę po tym, jak uderzył Chrystusa dźwigającego krzyż (lub też – w innej wersji – plunął mu w twarz). Tułaczka trwać będzie dopóty, dopóki Jezus nie powróci na ziemię. Legenda o Ahaswerze bierze początek ze wzmianki w Ewangelii św. Jana, Pojawia się m.in. w Rękopisie znalezionym w Saragossie Jana Potockiego.
Wędrówka (tułaczka) przymusowa i zesłanie
- W III cz. Dziadów kilkakrotnie pojawia się motyw zesłania – Sobolewski opowiada o wywózce bezbronnych dzieci na Sybir, tam też oddala się Konrad ze znaczącą plamą na czole. Swoistym reportażem z podróży do Petersburga jest Ustęp (despotyczna Rosja to kraj wyludniony, a ludzie okazują się niejako „odczłowieczeni”).
- Zesłany na Syberię był również Stanisław Wokulski z Lalki, o czym świadczy choćby pewien szczegół: czerwone ręce.
Tułaczka emigracyjna
- Bohater Sonetów krymskich Adama Mickiewicza jest pielgrzymem wygnanym z ojczyzny w obce strony. Orientalna przyroda jednocześnie zachwyca i przeraża, skłania do refleksji o kruchości ludzkiego losu i wzmaga tęsknotę za rodzinnym krajem.
- W Epilogu do Pana Tadeusza Mickiewicz nawiązuje do swego emigracyjnego losu i wyjaśnia, że właśnie tułaczka z dala od ojczyzny stała się powodem napisania epopei – dzięki utworowi poeta mógł myślami wrócić do ukochanej krainy dzieciństwa (rolę Epilogu podkreślił w filmowej adaptacji utworu Andrzej Wajda).
- W napisanych biblijnym stylem Księgach narodu polskiego i Księgach pielgrzymstwa polskiego nadał Mickiewicz emigracji wyższy sens – Polaków znajdujących się na obczyźnie nazwał pielgrzymami zmierzającymi „do ziemi świętej, Ojczyzny wolnej” (Polska, podobnie jak w III cz. Dziadów, przedstawiona została jako Chrystus narodów).
- Hymn (Smutno mi, Boże) Juliusza Słowackiego to zapis refleksji o przemijaniu, ale przede wszystkim o bolesnym losie tułacza. Pielgrzym wciąż gdzieś wędruje, „w drodze [się] trudzi”, nie zna ani rodzinnego domu, ani miejsca wiecznego spoczynku – tragiczno-melancholijną wymowę utworu podkreśla refren (Smutno mi, Boże).
- Skawiński z Latarnika Henryka Sienkiewicza to typowy polski emigrant, który w przeszłości walczył w powstaniu, a teraz tuła się po świecie niczym nikomu niepotrzebny włóczęga. Chwilowo zatrzyma się w Aspinwall, jednak z powodu lektury Pana Tadeusza straci pracę latarnika i znów będzie musiał rozpocząć swoją wędrówkę.
- Wiktor Judym, z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego zmuszony jest (nie do końca wiadomo dlaczego) do emigracji – wraz z rodziną wyjeżdża do Szwajcarii, a więc również, jak jego brat Tomasz, stanie się „bezdomnym”.
Wędrówka w zaświaty
- Mitologiczny Orfeusz wędruje po świecie w poszukiwaniu swojej zmarłej żony Eurydyki – schodzi nawet do Hadesu i błaga jego władcę o zwrócenie ukochanej. Niestety, z powodu złamania przyrzeczenia (Orfeusz odwraca się, by spojrzeć na żonę) Eurydyka pozostanie wśród zmarłych.
- Dante odbywa niezwykłą podróż: po piekle i czyśćcu (tu prowadzi go Wergiliusz) oraz raju (tu jego przewodniczką jest ukochana – Beatrycze). Symboliczno-alegoryczna wędrówka poety zgodna była z ówczesną wizją świata (która w wersji popularnej przetrwała zresztą do dziś): piekło umieszczone było głęboko pod ziemią, czyściec przedstawiony został jako stroma góra, a niebo – jako jej szczyt.
- Eneasz, bohater tragedii Wergiliusza (Eneida), włóczy się po morzach i lądach, ale trafia również do krainy zmarłych. Tutaj jego ojciec, Anchizes, wyjaśnia teorię wędrówki dusz.
Wędrówki fantastyczne
- Faust, bohater dramatu Johanna Wolfganga Goethego, zyskuje dzięki Mefistofelesowi nie tylko młodość, ale również możliwość podróżowania w czasie i przestrzeni. Wizyta w starożytnej Sparcie czy też mitycznej Grecji będzie dla bohatera nauczką – tylko umiar i społecznie użyteczna praca, a nie zabawa i romanse, są w życiu prawdziwymi wartościami.
- Ebenezer Scrooge z Opowieści wigilijnej Charlesa Dickensa ma w wieczór wigilijny niezwykłego gościa – jest nim duch, który zabiera bohatera w podróż do przeszłości. Dzięki niej nieznośny skąpiec ma szansę jeszcze raz spojrzeć na swoje życie i na nowo przeżyć niektóre wydarzenia, co prowadzi do jego duchowej przemiany.
- Wehikuł czasu Herberta George’a Wellsa to jedna z pierwszych powieści fantastycznonaukowych (wydana w roku 1895), opowiadająca o niezwykłym wynalazku, jakim jest maszyna do przenoszenia się w czasie. Dzięki niej bohaterowie przeżywają wiele fascynujących przygód, choć wizja Ziemi z roku 802701 daleka jest od optymizmu.
Podróż w czasie, czyli retrospekcja
- Marcel, bohater W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta, podróżuje do czasów swojej młodości, ale przede wszystkim w głąb samego siebie.
- Panny z Wilka – Wiktor Ruben marzy o powrocie do przeszłości, do czasów swojej młodości i przeżywanych wówczas uczuć. Niestety, wszystko, co bohater widzi, uświadamia mu, że czasu cofnąć nie można.
- Bohaterka Jak być kochaną Kazimierza Brandysa leci samolotem z Warszawy do Paryża – przede wszystkim jednak odbywa niezwykłą, wspomnieniową podróż w czasie do lat okupacji. Na nowo analizuje wydarzenia młodości, zdaje sobie sprawę z ceny, jaką zapłaciła za nieodwzajemnioną miłość do ukrywanego mężczyzny, który zaważył na całym jej życiu.
- W przeszłość wędruje też narrator Początku Andrzeja Szczypiorskiego – powraca do czasów wojennej Warszawy, co skłania do refleksji nad skomplikowanymi relacjami Polaków, Żydów i Niemców.
Wędrówki baśniowo-fantastyczne
- Tytułowa bohaterka Alicji w krainie czarów Lewisa Carrolla poprzez norkę królika, którego chce złapać, przedostaje się do Krainy Czarów. Rozpoczyna swoją tajemniczą i pełną przygód wędrówkę, dzięki której spotka m.in. kota z Cheshire, szalonego Kapelusznika, Pana Gąsienicę oraz Króla i Królową Kier.
- Wokół Księżyca Juliusza Verne’a to jedna z pierwszych opowieści o wyprawie człowieka na Księżyc – wtedy (1867) wydawała się czystą fantazją, za kilkadziesiąt lat stała się faktem.
- Mały Książę, bohater baśni Antoine’a Saint-Exupéry`ego, wędruje po całym kosmosie, spotyka na kolejnych planetach nieco ekscentryczne osoby po to, by przekonać się, że najważniejsza jest dla niego pozostawiona na jego planecie Róża. Dzięki niezwykłej wędrówce Mały Książę zyskuje prawdziwą mądrość, o czym świadczą jego dojrzałe i głębokie refleksje na temat sensu życia.
Wędrówki w określonym celu
- Złote runo, po które wyprawiają się Argonauci, jest największą świętością Kolchidy – dzięki niej Jazon odzyska bezprawnie zabraną mu władzę.
- Celem wędrówek króla Artura i rycerzy Okrągłego Stołu był św. Graal (naczynie używane podczas Ostatniej Wieczerzy), odnaleziony przez najlepszego z rycerzy, Galaada.
- Paweł Cziczikow z powieści Mikołaja Gogola Martwe dusze podróżuje po Rosji, by skupować tzw. martwe dusze. Są to zmarli od ostatniego spisu chłopi, od których ich właściciele muszą płacić podatek, ale dzięki którym sam Cziczikow może uzyskać pożyczki. Wędrówka mówi wiele o samym bohaterze, ale też o rosyjskiej wsi z początku XIX wieku.
- Stanisław Wokulski, kiedy rozpoczyna karierę kupiecką, podróżuje głównie w interesach – m.in. do Bułgarii i Francji.
- Bohaterowie powieści Podróż ludzi Księgi Olgi Tokarczuk rozpoczynają wędrówkę w poszukiwaniu mitycznej Księgi – w niej zapisana ma być tajemnica świata.
- Cykl filmów Indiana Jones, reż. Steven Spielberg.
- Bracie, gdzie jesteś?, reż. Joel Coen – Everett Ulysses McGill ucieka ze swymi towarzyszami, z którymi jest połączony łańcuchem, aby zyskać wolność, ale także, by zdobyć zakopany w bliżej nieokreślonym miejscu skarb.
Wędrówka – szukanie okazji do bohaterskich czynów
- To podstawowa cecha herosów, którzy wyruszali często w dalekie podróże, aby wsławić się wspaniałymi, godnymi największych bohaterów czynami. Takim wędrowcem był Herakles (Herkules), który m.in. wykonał dwanaście prac uchodzących za niemożliwe do wykonania.
- Najbardziej znaną wyprawą Tezeusza pozostaje podróż na Kretę – jej mieszkańcy zawdzięczali herosowi pokonanie Minotaura.
- Don Kichot, bohater dzieła Miguela de Cervantesa Saavedry, to ubogi szlachcic, który pod wpływem lektury romansów rycerskich postradał rozum i postanowił zostać błędnym rycerzem. Podróżuje więc po całej Hiszpanii w poszukiwaniu okazji do wielkich, bohaterskich czynów. Staje w obronie godności swej ukochanej, Dulcynei z Toboso (w rzeczywistości prostej, wiejskiej dziewczyny) i walczy z olbrzymami (czyli zwykłymi… wiatrakami) oraz wrogim wojskiem (stadem baranów).
Wędrówki-podróże żołnierzy
- Jerozolima wyzwolona Torquata Tassa opowiada dzieje „wojny świętej”, czyli pierwszej wyprawy krzyżowej. Zanim krzyżowcy będą starali się wyzwolić Jerozolimę z rąk pogan, będą musieli pokonać wiele przeszkód, w tym czające się pod maską dobra i piękna zło oraz – własną słabość.
- W Pamiętnikach Jan Chryzostom Pasek opisuje m.in. wyprawę do Danii, gdzie pod wodzą Czarnieckiego walczył ze Szwedami. Kraj Duńczyków, podobnie jak jego mieszkańcy, nie przypadł do gustu polskiemu Sarmacie, krytycznemu wobec wszystkiego, co niepolskie.
- Konrad Wallenrod, na czele krzyżackiego zakonu, w czasie swoich wypraw walczy m.in. w Hiszpanii i Ziemi Świętej.
- Aleksander Fredro w swoim pamiętniku Trzy po trzy wspomina europejskie wyprawy z wojskami napoleońskimi, których był uczestnikiem.
- Ignacy Rzecki (Lalka) bierze udział w Wiośnie Ludów – walczy m.in. w powstaniu na Węgrzech, a po jego upadku tuła się po Europie i ostatecznie wraca do Warszawy.
Najważniejsze utwory
- Homer – Odyseja
- Wergiliusz – Eneida
- Dante Alighieri – Boska komedia
- Miguel Cervantes – Don Kichot
- Daniel Defoe – Robinson Crusoe
- Jonathan Swift – Podróże Guliwera
- Wolter – Kandyd, czyli Optymizm
- Denid Diderot – Kubuś Fatalista i jego pan
- Ignacy Krasicki – Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
- Johann Wolfgang Goethe – Faust
- Adam Mickiewicz – Sonety krymskie
- Zygmunt Krasiński – Nie-Boska komedia
- Henryk Sienkiewicz – Latarnik
- Joseph Conrad – Lord Jim
- Franz Kafka – Proces
- Stefan Żeromski – Przedwiośnie
- Witold Gombrowicz – Ferdydurke
- Tadeusz Konwicki – Mała apokalipsa
- Andrzej Szczypiorski – Początek
- Jerome Salinger – Buszujący w zbożu
Wędrówka to:
- metafora życia
- metafora dojrzewania
- oś fabularna powieści
- pretekst do prezentacji krain utopijnych
- metafora wolności
Terminy do motywu
- Homo viator – człowiek wędrowiec. Istniejący w kulturze topos życia ludzkiego jako nieustannej wędrówki. Często nie ma ona konkretnego celu – jest niekończącą się, metaforyczną podróżą-pielgrzymką.
- Wędrówka dusz (metempsychoza, reinkarnacja) – przekonanie, że dusze ludzkie po śmierci odbywają wędrówkę do doskonałości poprzez kolejne wcielenia (zdaniem pitagorejczyków, dusza ludzka osiąga doskonałość dopiero po przejściu stu wcieleń).
- Retrospekcja – to łamiąca chronologię technika pisarska, polegająca na opisywaniu zdarzeń wcześniejszych, ale to również odtwarzanie w pamięci dawnych wydarzeń czy też przeżyć psychicznych – jest to zatem swoista wędrówka w czasie.
- Kino drogi (film drogi) – typ filmów, w których głównym tematem staje się podróż, wędrówka, ale także jej atrybuty (np. samochód, motor).
- Powieść podróżnicza – powieść, której zasadniczym tematem są przygody bohatera w czasie jego podróży, zwłaszcza do krajów egzotycznych.
- Podróż w czasie – wykorzystywany w literaturze i filmie zabieg przemieszania różnych rzeczywistości historycznych.
- Podróż w głąb samego siebie – gruntowna analiza samego siebie, swojej psychiki, dokonań życia, relacji z ludźmi itp.
- Podróż życia – najważniejsza, decydująca, przełomowa podróż, która jest w stanie zaważyć na późniejszych losach.
- Wędrówka – podróż, tułaczka, pielgrzymka (droga przemierzana do konkretnego celu, np. miejsca kultu religijnego), peregrynacja, włóczęga, droga, jazda, wycieczka, wyprawa, kurs, szlak.
Zobacz: