Wojna – motyw (według chronologii epok)

Motyw literacki – wojna

Wojna w literaturze antyku

Zgodnie z wierzeniami starożytnych Greków to wojna zdecydowała o panowaniu nad światem. Zeus pokonał w walce swego ojca Kronosa dzięki pomocy tytanów (dlatego wojnę tę określa się jako tytanomachię). Niedługo później jednak przeciwko bogom zbuntowali się giganci (tzw. gigantomachia). Nie pokonali Zeusa tylko dlatego, że pomógł mu Herakles, sprowadzony przez Atenę. Było to niezwykle ważne zwycięstwo, dzięki któremu bogowie olimpijscy uzyskali ostateczną władzę nad światem.

Greckim bogiem wojny był Ares (rzymski odpowiednik: Mars, przedstawiany zwykle z mieczem i włócznią). Nie cieszył się sympatią ludzi, a nawet swojego ojca Zeusa. Był bowiem, by tak powiedzieć, opętany manią wojny – niszczycielskiej, okrutnej, bez względu na cel, jaki jej przyświecał. Szczególnie nie lubiła go Atena, również bogini wojny, ale sensownej, mądrej i sprawiedliwej.

Dwa najważniejsze starożytne eposy łączą się z tzw. wojną trojańską (Iliada opowiada o ostatnim roku walk, Odyseja z kolei to nasycony elementami baśniowymi opis dziesięcioletniej tułaczki Odysa wracającego z wojny do domu). Wojna trojańska wybuchła z powodu Heleny, żony króla Sparty Menelaosa, którą porwał trojański królewicz Parys. Grecy nie mogli nie zareagować – różnymi sposobami starali się odzyskać Helenę, aż wreszcie rozpoczęli oblężenie Troi. Grecy zdobyli Troję dopiero po dziesięciu latach – całkowicie zniszczoną; wszystkich mieszkańców zabito lub uwięziono.

Do innej wojny nawiązuje Antygona. Wojna jest w tym utworze ważna, gdyż stała się źródłem konfliktu tytułowej bohaterki z władcą. Kreon nie chce zgodzić się na pochówek Polinejkesa, ponieważ rozpoczął on walkę z własnym bratem (dodajmy: bratem, który mimo umowy nie chciał w wyznaczonym czasie oddać mu władzy).

Epoka krzyża i miecza

Skoro miecz (obok krzyża) stał się głównym symbolem średniowiecza, trudno się dziwić, że wojna to jeden z ważniejszych tematów literatury wieków średnich.

Wiele opisów walk znajdziemy w polskich kronikach. Gall Anonim w Kronice opowiada o wojnach trzech Bolesławów: Chrobrego, Śmiałego i Krzywoustego. Przedstawiany przez niego obraz jest prosty: Polacy są dzielni i szlachetni, ich wrogowie – okrutni, podli i podstępni.

Wincenty Kadłubek, autor Kroniki polskiej, nie zawsze stara się być wierny faktom, o czym świadczą choćby jego opisy wojen, jakie prowadziliśmy z… Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem. Co ważne jednak, według Kadłubka wojny łączyły Polaków, zapoczątkowały uczucie patriotyzmu (Kadłubek po raz pierwszy używa określenia „patria” – ojczyzna), a ich opisywanie miało uczyć czytelników, jak powinni postępować.

Tego właśnie dydaktyzmu stara się w swoich Rocznikach… unikać Jan Długosz. Jego plastyczny opis bitwy pod Grunwaldem stał się podstawą dla Sienkiewicza przy pisaniu Krzyżaków.

W średniowieczu wojna to bodaj główne pole działalności bohaterów, kreowanych często na postacie idealne. W kronikach będą to przede wszystkim władcy, w chansons de geste – doskonali rycerze (jak w najsłynniejszym utworze z tego gatunku, Pieśni o Rolandzie). Wiele cech wzorowych rycerzy mają też bohaterowie opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, którzy prowadzą wojny z przerażającym światem, np. rozmaitymi potworami, olbrzymami itp.

Renesansowe spojrzenie

Autorzy tej epoki oceniają wojnę krytycznie, oskarżają jednak przede wszystkim człowieka, który do niej doprowadza.

Jan Kochanowski w Odprawie posłów greckich pokazuje, że do wojny prowadzą buta i egoizm. W tym akurat przypadku egoizm Parysa, trojańskiego księcia, który nie chce oddać Grekom porwanej Heleny. Antenor, prawdziwy patriota, za wszelką cenę dąży do utrzymania pokoju, gdyż wie, jakie skutki przyniesie wojna. Wie o tym również przewidująca przyszłość Kasandra, która zapowiada tragedię Troi. Niestety, racje Parysa wygrywają, a wojna staje się faktem.

Innym przykładem może być traktat Pochwała głupoty Erazma z Rotterdamu. Ironiczna pochwała ludzkiej głupoty prowadzącej do wojen, zniszczenia i zła jest w gruncie rzeczy wielkim oskarżeniem tych wszystkich, którzy rezygnują z walk o pokój na rzecz niekiedy całkowicie irracjonalnych konfliktów.

Wojna jest czymś całkowicie nieznanym na wyspie przedstawionej przez Tomasza Morusa w Utopii. Nie ma wojen, bo ludzie nie są chciwi i pazerni – nie istnieje prywatna własność. Całkowita równość wszystkich zapewnia pokój, gdyż wojna bierze się zwykle z wygórowanych ambicji jednostek, które chcą sobie podporządkować innych. Nie znaczy to jednak, że mieszkańcy wyspy nie potrafią walczyć. Owszem, istnieje specjalne wojsko, które jednak wykorzystywane może być wyłącznie w przypadku napaści zewnętrznego wroga.

Barokowe wojny

To czas wielkich napięć i krwawych konfliktów, które składają się na specyficzną atmosferę epoki.

Niepokój, brak pewności, rzeczywistość widziana jako ciąg paradoksów – oto skutki tychże konfliktów, które znajdują odbicie w barokowych utworach (np. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego).

Wojna była też jednym z ważniejszych elementów życia typowego Sarmaty.

Widać to choćby w Transakcji wojny chocimskiej Wacława Potockiego (w tym wypadku autor pokazuje wzorowe i godne naśladowania zachowania walczących Polaków) czy też w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska. Ten znakomity gawędziarz nie dba o obiektywne przedstawianie faktów, ale nieustannie podkreśla swoją niezwykłą waleczność i wielkie wojenne zasługi. Mimowolnie jednak sam siebie kompromituje, przyznając na przykład, że jednym z ważniejszych elementów wojen było dla niego zdobywanie łupów.

Oświeceniowa krytyka wojny

Oświeceniowi twórcy patrzyli na wojnę w sposób niepozbawiony ironii, a nawet złośliwości.

Widać to choćby w poematach heroikomicznych Ignacego Krasickiego, np. Myszeidzie (tematem jest wojna kotów z myszami) czy Monachomachii (groteskowa wojna karmelitów z dominikanami).

Absurdalność wszelkich wojen pokazuje również Wolter w Kandydzie. Obie strony (!) świętują zwycięstwo, które całkowicie kłóci się z ceną, jaka została za nie zapłacona: stos trupów, niezliczona liczba okaleczonych ludzi, trudne do opisania zniszczenia.
Nie da się jednak ukryć, że wojna była wówczas jednym z ważniejszych ludzkich doświadczeń, a tym samem dla Woltera stanowiła kolejny powód do wyśmiania filozofii optymistycznej Leibniza (czy świat, którym rządzą absurdalne konflikty, można nazwać „najlepszym z możliwych”?).

Romantyczne wizje – podstęp i heroizm

W romantyzmie temat walki niepodległościowej odgrywał niezwykle istotną rolę.

Specyficzna sytuacja Polaków uniemożliwiała otwarte prowadzenie wojny (powstanie listopadowe zakończyło się klęską). Dlatego Mickiewicz opisuje w Konradzie Wallenrodzie inną metodę walki. Bohater utworu, Walter Alf, prawdopodobnie zabija prawdziwego Wallenroda i przyjmuje jego imię. Jako mistrz krzyżacki prowadzi walkę w taki sposób, aby doprowadzić do klęski Krzyżaków w wojnie z Litwinami. To specyficzna wojna: podstępna, daleka od szlachetnych ideałów i rycerskiego kodeksu. Ale – według bohatera – tylko ona w ówczesnej sytuacji mogła być skuteczna.

To właśnie twórcom romantyzmu w dużej mierze zawdzięczamy swoistą mitologię wojny.

Przykładem może być Pan Tadeusz. W utworze tym Napoleona przedstawia się jako wzorowego dowódcę, przypominającego niekiedy mitycznego boga wojny. Walka u jego boku (dostąpi tego zaszczytu Tadeusz) to zaszczyt i honor. Wiara w jego prawość, siłę i plany wyzwolenia Polski – to niemal obowiązek.

Znaczący jest również wiersz Do matki Polki, w którym Mickiewicz opisuje los młodego pokolenia Polaków przeznaczonych do tego, by bohatersko walczyć za ojczyznę i bohatersko ginąć, nie licząc na żadne nagrody, pamięć potomnych itp.

Podobną refleksję znajdziemy w Testamencie moim Słowackiego, w którym autor nawołuje Polaków, aby w razie potrzeby umierali za ojczyznę, by byli „jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec”.

Prawdziwi, idealni żołnierze – wzory do naśladowania – to również bardzo częsty temat romantycznych utworów.

Wystarczy wymienić kilka najbardziej znanych, np. Sowiński w okopach Woli Słowackiego, Reduta Ordona albo Śmierć Pułkownika Mickiewicza.

W dziełach realizmu

Polscy pozytywiści widzieli wojnę rozmaicie (choć z uwagi na cenzurę wprost mogli pisać jedynie o konfliktach dawno minionych).

Na jednym biegunie trzeba umieścić niezwykle popularne powieści historyczne Henryka Sienkiewicza, który pokazywał wojnę w specyficznej konwencji „westernu ułańskiego” (określenie profesor Marii Janion). W Trylogii, ale też w Krzyżakach wojna sieje zniszczenie, bywa okrutna i bezlitosna, ale jest też sprawdzianem charakteru bohaterów, ich waleczności, patriotyzmu, gotowości poświęcenia spraw osobistych dla dobra ojczyzny. Jednocześnie wojna to także prawdziwa, męska przygoda. Przebieg walk u Sienkiewicza jest dość schematyczny: strony konfliktu są jasno określone i wszystko zmierza do oczywistego zakończenia („zły”, mimo początkowej przewagi, musi przegrać z „dobrym”).

Na biegunie drugim mamy utwory w rodzaju A jak poszedł król na wojnę Marii Konopnickiej, która jednoznacznie potępia wszelkie wojny. Prowadzą je „króle”, ale rękami przedstawicieli stanów najniższych, którzy są niczym mięso armatnie – po to, by ich dowódcy mogli świętować zwycięstwo.

Dla pozytywistów najważniejszym doświadczeniem pokoleniowym było powstanie styczniowe, a więc zbrojne wystąpienie przeciwko zaborcy. I choć o wydarzeniach z roku 1863 ze względów cenzuralnych nie można było pisać wprost, powstanie stało się niezwykle ważnym punktem odniesienia dla ówcześnie żyjących.

Widać to choćby w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej i w jej noweli Gloria victis.

Mitycznie i fantastycznie – modernizm

Jednym z pisarzy, który złamał tradycję idealistycznego pokazywania wojny, był Stefan Żeromski.

Widać to przede wszystkim w Popiołach, ale też we wcześniejszym opowiadaniu O żołnierzu tułaczu. Jego bohaterem jest Matus Pulut, polski chłop, który jako wolny człowiek brał udział w wojnach napoleońskich. Wsławił się wówczas niezwykłym bohaterstwem, ale po powrocie do ojczyzny został skazany na śmierć, gdyż potraktowano go jako zbiegłego chłopa pańszczyźnianego.

Warto też przywołać przykład jednej z pierwszych powieści fantastyczno-naukowych Herberta George’a Wellsa Wojna światów. Bohaterami utworu są Marsjanie (od imienia Marsa – boga wojny), którzy dokonują inwazji na Ziemię w poszukiwaniu cieplejszej planety. Są bezlitośni – atakują Anglię za pomocą śmiercionośnych promieni i gazu duszącego, żywią się zwierzęcą, ale też ludzką krwią. Przegrywają, gdyż zostają zaatakowani przez ziemskie drobnoustroje, na które nie są odporni.

Koniec dawnego świata – dwudziestolecie międzywojenne

Poeci tej epoki nie tylko piszą o wojnie, ale też szukają odpowiednich form wyrazu dla tego tematu.

Przykładem może być wiersz Młody żołnierz Guillaume’a Apollinaire’a. Utwór ma formę apostrofy do tytułowego żołnierza, zdania i słowa są krótkie, jakby „strzelane” z karabinu, a cały wiersz ma graficznie przypominać rysy żołnierza.

Forma była również ważna dla innego poety tego czasu, rosyjskiego futurysty Włodzimierza Majakowskiego. To wielki zwolennik rewolucji jako czynnika rozwoju społeczeństw i twórca tzw. poetyki rewolucyjnej. Jednym z jej elementów był specyficzny zabieg artystyczny polegający na tym, że kolejne, krótkie wersy przypominały graficznie „schodki”.

Nie można zapominać, że dwudziestolecie rozpoczęło się światową wojną, która odcisnęła wyraźne piętno na literaturze tego okresu. Wybuch I wojny, kończący Noce i dnie Marii Dąbrowskiej, jest zarazem końcem pewnej epoki, końcem świata przedstawionego wcześniej na kartach powieści. Owszem, wraz z wojną rodzą się nadzieje na odzyskanie niepodległości, ale obrazy takie jak płonący Kaliniec i uciekająca z niego ludność (w tym Barbara) nie nastrajają optymistycznie. Przeciwnie, są zapowiedzią wojny, a więc czasów okrucieństwa, przemocy i destrukcji.

Wojna jest także końcem istniejącego świata w Czarodziejskiej górze Tomasza Manna. Autora nie interesuje przebieg działań wojennych, ale fakt, że społeczność „po wojnie” nie jest i nie może być już taka sama. Rozlew krwi sprawia, że nic już nie będzie takie jak wcześniej.

Wojna rozpoczęła dwudziestolecie i zapowiedzi wojny epokę tę kończyły. Lata trzydzieste to czas wielkiego kryzysu społecznego, gospodarczego, ale i moralnego, który potęgował nastroje katastroficzne. Niepokojące wydarzenia polityczne, atmosfera trudnych do opanowania napięć – to wszystko sprawiało wrażenie, że świat zmierza ku wielkiej klęsce, o czym pisał m.in. Stanisław Ignacy Witkiewicz, ale też np. Józef Czechowicz. W wierszu Żal poeta przeczuwa nadchodzącą wojnę, ponieważ w otaczającej go rzeczywistości dostrzega klimat głębokiego niepokoju moralnego. Światem zaczynają rządzić ludzkie instynkty i negatywne uczucia, umiejętnie podsycane przez faszystów, co musi się skończyć wielką rzezią. Co ważne, poeta nie mówi o wojnie jako czymś, co będzie się działo obok niego. On sam, czy tego chce, czy nie, stanie się jej elementem („będę strzelał do siebie i marł wielokrotnie”).

Napięcia dotyczyły zresztą nie tylko Europy. W roku 1938 Orson Welles wzbudził w Amerykanach panikę, nadając przez radio relacje z rzekomej inwazji Marsjan na naszą planetę (Wojna światów miała stać się faktem). Realistyczne komunikaty mówiące np. o zniszczeniu Nowego Jorku wywołały prawdziwy popłoch – spośród 6 milionów słuchaczy tej audycji aż milion osób potraktowało ją całkowicie poważnie.

Współczesność wobec wojny

Dla historii, ale i dla sztuki współczesnej bez wątpienia najważniejszym wydarzeniem była II wojna światowa. Wojna przez artystów pokazywana rozmaicie: jako apokalipsa, jako problem moralny, jako zagadnienie egzystencjalne, ale też jako temat wiążący się z problemem zła, sensu dziejów i ludzkiej kondycji.

Niektórzy twórcy podniosłym tonem nawoływali do walki, jak Władysław Broniewski w słynnym wierszu Bagnet na broń.

Inni starali się oddać atmosferę czasu, w jakim przyszło im żyć. Ważnym i popularnym utworem jest Alarm Antoniego Słonimskiego. Naloty Niemców, autentyczne komunikaty radiowe ogłaszające alarm, wreszcie obraz niszczejącego miasta, odgłosy bomb, syren, krzyków ludzi, walących się domów – to wszystko poruszało czytelników zarówno w kraju, jak i za granicą.

Walczący żołnierze przedstawiani byli rozmaicie.

W Pieśni o żołnierzach z Westerplatte Konstanty Ildefons Gałczyński pokazywał Polaków jako wzorowych żołnierzy, do końca oddanych sprawie, ponoszących klęskę, ale jednocześnie zyskujących zbawienie i wieczną chwałę.

Zupełnie inny los walczących przedstawił Władysław Broniewski w Żołnierzu polskim. Ten elegijny nieco utwór opowiada o powrocie polskiego żołnierza po przegranej kampanii wrześniowej. Nie ma tu mowy o chwale ani o bohaterstwie. Jest poczucie klęski, dojmującego smutku i bezbronności wobec wroga. Niełatwy, tułaczy los polskiego żołnierza to temat również innego utworu Broniewskiego Co mi tam troski.

Współcześni pisarze podkreślają, że wojna stawia jej uczestników przed dylematami moralnymi.

Przykładem może być utwór Aleksandra Kamińskiego Kamienie na szaniec (Alek przeżywa wewnętrzny dramat, kiedy musi zabijać), czy też znany wiersz Krzysztofa Kamila Baczyńskiego Modlitwa II. W utworze tym poeta dobitnie pokazuje, że wojna każe jej uczestnikom – choćby walczyli w najbardziej słusznej sprawie – uczestniczyć w świecie zła, w świecie zemsty, przemocy, zabijania.

To samo przekonanie wyraża Baczyński w wierszu Historia. Wojna jest złem, a więc również żołnierz biorący udział w walce staje się częścią tego zła („nie anioł, nie anioł prowadzi”). Utwór ten jest ważny również dlatego, że Baczyński podkreśla w nim, iż historia świata to ciąg wiecznych wojen, w których rzeczywistość walki („arkebuzy dymiące”, „u głowic lont”) kontrastuje ze światem niewojennym, który walczącym odebrano (np. „śpiew ptaka”). Żołnierz jest postacią tragiczną, ginie często anonimowo, w tłumie innych jako „wygnaniec łaski”.

II wojna światowa – jej literackie ujęcie – to odrębny, obszerny temat. Inny obraz daje literatura łagrowa i lagrowa, inny ujęcie poetyckie czy powieści dotyczące powstania warszawskiego. Warto zwrócić uwagę na rolę literatury faktu, która w obliczu takich wydarzeń historycznych robi zawrotną karierę. To literatura faktu rejestruje prawdę, bierze na siebie rolę upamiętnienia i przestrogi, jej ufamy najbardziej, bo spełnia rolę dokumentu. Choćby te tytuły: Szkice spod Monte Cassino Melchiora Wańkowicza, Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall – to trzy różne sprawozdania z tej samej wojny.

Ważne pytanie artystów współczesnych brzmi: jak żyć po wojnie? Jak tworzyć po wojnie?

To zasadniczy problem poezji Tadeusza Różewicza, którego specyficzna, surowa, pozbawiona elementów estetycznych poetyka okazuje się jedynym sposobem na ocalenie sztuki. Według Różewicza jedyne, co można zrobić, to starać się zapomnieć (np. wiersz Zostawcie nas), gdyż ze świadomością przeszłości nie da się normalnie żyć.

Wojna w różnych kontekstach

Nurt tyrtejski

Tyrtajos, Rzecz to piękna – autor nawołuje do mężnego udziału w walce w obronie ojczyzny. Walczący mogą zdobyć to, co najcenniejsze: dobrą sławę – jej przeciwieństwem jest zła sława (niesława), którą okrywają się tchórze wzbraniający się przed walką.

Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego – hetman Chodkiewicz przemawia do żołnierzy, by zachęcić do walki i podbudować morale. Jak to robi? Przedstawia Polaków jako dzielnych rycerzy, kierujących się patriotyzmem i rycerskim honorem, Turków zaś jako zbiorowisko przypadkowych ludzi rozmaitych zawodów, którzy nie potrafią walczyć.

Testament mój Juliusza Słowackiego – jego ważne przesłanie towarzyszyło wielu kolejnym pokoleniom walczących:
Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei (…)
A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei,
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!

Bagnet na broń Władysława Broniewskiego – jeden z najbardziej znanych polskich utworów o wymowie tyrtejskiej. Poeta, który wyraża się krótko, po żołniersku, wzywa do tego, by stanąć w obronie ojczyzny, „kiedy przyjdą podpalić dom”. Pojawia się też sugestia, że należy wyrównać „rachunki krzywd”, ukarać tych, którzy ośmielili się zaatakować Polskę.

Co wiesz o Tyrteuszu? Co to jest poezja tyrtejska?

Tyrtejskie przesłanie utworów o wielkich bohaterach wojen

Pieśń o Rolandzie – epizod z dziejów Karola Wielkiego prowadzącego wojny w Hiszpanii. W czasie powrotu jego wojsk tylna straż zostaje zaatakowana przez Saracenów – giną najlepsi spośród rycerzy, w tym, niezwykle honorowo, sam Roland.

Reduta Ordona Adama Mickiewicza – poemat opowiadający o bohaterskiej obronie Warszawy we wrześniu 1831 r. przez Ordona, dowódcę artylerii, który wolał zginąć, wysadzając redutę niż się poddać. Choć opisane przez Mickiewicza fakty nie do końca są zgodne z prawdą historyczną, utwór stał się bardzo popularny. Jest to z pewnością zasługa plastycznego, przejmującego opisu walki, sugestywnego obrazowania i specyficznego dynamizmu (nagromadzenie czasowników).

Śmierć Pułkownika Mickiewicza – autor kreuje mit Emilii Plater, przypominającej nieco polską Joannę d’Arc. Choć prezentowane wydarzenia nie są zupełnie zgodne z faktami, ta kobieta pułkownik weszła na trwałe do słownika polskich symboli narodowych.

Sowiński w okopach Woli Juliusza Słowackiego – generał Józef Sowiński pokazany jako wzór żołnierza, który broni się do końca nie dlatego, by odnieść zwycięstwo (klęska była nieunikniona), ale by ocalić własną godność i honor. Sam bohater nie chce uchodzić za świętego, uważa się za typowego Polaka, wiernego do końca sprawie, za którą walczył. A jednak utwór ma wiele elementów hagiograficznych (oszczędny styl, męczeńska śmierć bohatera itp.)

Pieśń o żołnierzach z Westerplatte Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego – utwór poświęcony obrońcom Westerplatte z września 1939 roku, według autora żołnierzom idealnym, wręcz świętym, które idą do nieba „czwórkami”. Bohaterska, choć zakończona klęską walka z wrogiem została skontrastowana z piękną, liryczną rzeczywistością niewojenną („A lato było piękne tego roku”).

Okrucieństwo wojny, siejącej nienawiść, zniszczenie i zło

Zamek kaniowski Seweryna Goszczyńskiego – utwór związany z powstaniem ukraińskim w 1768 r. (tzw. koliszczyzna) obfituje w sceny okrutne (gwałty, morderstwa, rabunki), które są nieodzownym elementem wszelkich wojen.

Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego – dla autora rewolucja, ale też wszelkie działania zbrojne mają w sobie element szatański (stąd tytuł). Rewolucjoniści i ich działania przedstawiane są w sposób odrażający, a ich obóz przypomina piekło z dramatu Dantego.

Popioły Stefana Żeromskiego – wojny napoleońskie pokazywane w sposób daleki od utrwalonej – zwłaszcza w romantyzmie – legendy. Żeromski realistycznie przedstawia sceny batalistyczne, zwraca uwagę, że wojna powoduje rozmycie zasad moralnych, cierpienia niewinnych ludzi i wszechobecne okrucieństwo.

Przedwiośnie Żeromskiego – przerażający obraz rewolucji w Rosji, która okazuje się wielką, bezsensowną rzezią, dzikim żywiołem, nad którym nikt nie jest w stanie zapanować.

Na Zachodzie bez zmian Ericha Marii Remarque’a – jedna z najciekawszych powieści pacyfistycznych. Plastyczny, a więc tym bardziej przerażający obraz okrucieństwa wojny, która rządzi się specyficznymi zasadami (np. brak logiki, bezwzględne posłuszeństwo tępym dowódcom terroryzującym żołnierzy), niszczy psychikę młodych ludzi i nieuchronnie prowadzi do śmierci.

Rojsty Tadeusza Konwickiego – autor rezygnuje z heroiczno-mitologicznego sposobu przedstawiania wojny. Pokazuje, że walka oznacza konieczność rezygnacji z zasad moralnych – bohaterowie (partyzanci) uczestniczą w specyficznym świecie zła, śmierci i zemsty.

Rzeźnia numer pięć Kurta Vonneguta – tematem utworu jest absurd wojny, siejącej zniszczenie i śmierć, nie wiadomo w imię jakich celów. Wojna staje się mechanizmem okrucieństwa, mechanizmem od pewnego momentu niemal samoistnym, w którym ludźmi ktoś posługuje się jak marionetkami.

Pod akacjami Jarosława Iwaszkiewicza – dramat ukazujący dylematy moralne uczestników wojny. Bohater ma zabić hitlerowca i jego kochankę. Ale czy rzeczywistość wojny może usprawiedliwiać morderstwo?

Wojna odbierająca młodość, niszcząca psychikę, niepozwalająca normalnie żyć

Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – pokolenie naznaczone powstaniem styczniowym to pokolenie stracone. Niektórzy giną (np. Andrzej Korczyński), inni nie potrafią już normalnie żyć –bolesne doświadczenie jest zbyt silne (np. Anzelm Bohatyrowicz).

Młody żołnierz Guillaume’a Apollinaire’a – wojna niszczy psychikę człowieka, odbiera ludziom młodość i skazuje ich na życie w wiecznym koszmarze śmierci.

Pokolenie Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – przejmująca wizja losu pokolenia Kolumbów, któremu wojna zabrała młodość, odebrała szansę na normalne życie, a jednocześnie kazała zrezygnować z zasad moralnych („nie ma sumienia”).

Z głową na karabinie Baczyńskiego – obraz młodego człowieka – żołnierza, któremu przyszło dorastać w czasie wojny. Bohater musi zrezygnować z niemal wszystkich przywilejów młodości, w zamian uczestnicząc w świecie śmierci, której przeczucie pojawia się nieustannie.

Ten czas Baczyńskiego – wojna to „mroczny czas”, tym bardziej przerażający, że skontrastowany z uczuciem miłości (rozpoczynająca wiersz apostrofa: „Miła moja, kochana”).

Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego – autor (nieco idealizując przedstawiane przez siebie postaci) pokazuje bohaterskie zachowania młodych ludzi, którym odebrano młodość, kazano spiskować, zabijać i których pozbawiono życia.

Kolumbowie. Rocznik 20 Romana Bratnego – z tytułu powieści wzięło się określenie całego pokolenia urodzonego około 1920 roku. Dla wszystkich bohaterów wojna była doświadczeniem tragicznym – jedni stracili w niej życie, inni musieli emigrować, jeszcze inni byli po wojnie prześladowani za działalność w AK.

Ocalony Tadeusza Różewicza – podmiot liryczny wiersza rzeczywiście ocalał, ale jedynie w sensie fizycznym. Wojna spowodowała, że przestał wierzyć w podstawowe wartości, że nie umie normalnie żyć w czasach pokoju.

Kartoteka Różewicza – doświadczenie wojny spowodowało, że Bohater wyłączył się ze świata, popadł w skrajny marazm. Wojna zniszczyła świat, ludzką psychikę, wiarę w wartości moralne – wszystko się rozsypało i przybrało formę przypadkowo ułożonej kartoteki, złożonej z elementów do siebie nieprzystających, nieukładających się w żadną logiczną całość.

Popiół i diament Jerzego Andrzejewskiego – wojna nie kończy się wraz z rokiem 1945 – psychika uczestników tych tragicznych wydarzeń została na zawsze zarażona czasem wojny.

Rzeźnia numer pięć Kurta Vonneguta – bohater, który przeżył wojnę, nie potrafi się z tego doświadczenia otrząsnąć. Stara się żyć normalnie, zakłada rodzinę, pracuje, ale raz po raz „wypada z czasu”, opowiada dziwne historie o tym, jak został porwany i za pomocą latającego talerza przeniósł się na wyspę Trafalmadorię.

Wojna pokazana ironicznie, groteskowo

Monachomachia Ignacego Krasickiego – nietypowy spór karmelitów z dominikanami zaczyna się od zażartej dyskusji, a kończy na regularnej bitwie, prowadzonej… za pomocą książek, naczyń, sandałów itp. Oprócz satyry na duchowieństwo to również sugestia, że powodem wszelkich wielkich konfliktów są zwykle błahostki.

Myszeis Krasickiego – wojna dość niezwykła, gdyż walczą nietuzinkowi bohaterowie: myszy i szczury – z kotami. Ostatecznie klęskę ponoszą koty oraz ich zwolennik, książę Popiel, pożarty przez myszy.

Zemsta Aleksandra Fredry – przedmiotem „wojny” pomiędzy Rejentem a Cześnikiem jest mur graniczny. W rzeczywistości konflikt jest właściwie celem sam w sobie – chodzi o zrobienie na złość przeciwnikowi, ośmieszenie go itp.

Przygody dobrego wojaka Szwejka Jarosława Haška – ironicznie pokazana I wojna światowa, w której bierze udział tytułowy bohater. Z pozoru to głupawy wesołek, w rzeczywistości osoba, która dostrzega absurdy wojny i która, jako jedna z nielicznych, „nie daje się zwariować”. Wojna pokazana w sposób groteskowy śmieszy, ale i przeraża: rządzi nią biurokratyczna machina, głupota i fanatyzm przywódców oraz zasada siły.

Paragraf 22 Josepha Hellera – groteskowa wizja wojny, która pozbawiona jest wszelkiej logiki. Aby uzasadnić absurd działań wojennych, całkowicie irracjonalnej rzezi czy też sensu śmierci bohaterów, dowództwo powołuje się na mityczny wręcz paragraf 22. On uzasadnia wszystko, choć tak naprawdę nie uzasadnia niczego.

Teoretyczne uwagi na temat wojny

Traktat o władzy papieża i cesarza wobec pogan Pawła Włodkowica – według autora wojny można podzielić na sprawiedliwe oraz niesprawiedliwe, czyli te, które podejmuje się w celach obronnych, i te, które są po prostu agresją skierowaną wobec innych. Co ważne, średniowieczny autor krytycznie odnosił się też do wojen mających na celu nawracanie siłą niewierzących na chrześcijaństwo.

O poprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego (Księga III O wojnie) – autor ten również inaczej oceniał wojny obronne (sprawiedliwe), a inaczej wojny najeźdźcze, mające na celu podbijanie innych krajów lub narodów (niesprawiedliwe). Uważał jednak, że wszystkie wojny niosą ze sobą zło i zniszczenie, a co najgorsze, ich koszty ponoszą przede wszystkim zwykli, biedni ludzie. Frycz Modrzewski prezentuje się więc jako zwolennik irenizmu, czyli pokoju pomiędzy wszystkimi narodami i wyznaniami.

Wojny rozumiane metaforycznie

O państwie Bożym św. Augustyna – dzieje świata to według filozofa nieustanna wojna pomiędzy państwem Bożym, złożonym z ludzi szlachetnych, cnotliwych, kierujących się w życiu Bożymi zasadami – a państwem ziemskim (państwem diabła), w skład którego wchodzą ludzie grzeszni, skazani na wieczne potępienie. Nieustanna wojna dobra ze złem trwać ma aż do końca świata.

O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem Mikołaja Sępa Szarzyńskiego – losem człowieka jest wewnętrzna wojna ze złem, a więc wszystkim, co ziemskie, przemijalne, grzeszne. Wojna ma charakter dramatyczny, gdyż „rozdwojony w sobie” człowiek składa się z duszy dążącej do zbawienia i grzesznego ciała. Musi więc nieustannie zmagać się sam ze sobą, pokonywać swoje słabości, co wydaje się często zadaniem przekraczającym ludzkie możliwości.

Wojna i miłość

Opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu – walki prowadzona przez bohaterów jest tłem dla miłosnych uniesień kolejnych postaci, np. Lancelota, beznadziejnie zakochanego w Ginewrze.

Pieśń o Rolandzie – Roland jest zakochany, bo tak nakazywały konwencje epiki rycerskiej, ale miłość ta, ani też wybranka jego serca, Oda, nie odgrywają w utworze istotnej roli.

Orland szalony Ludovica Ariosta – wojna z Saracenami za czasów Karola Wielkiego to tylko tło dla wielkiej miłości tytułowego Orlanda do pięknej Angeliki. On z miłości popada w obłęd, snuje się po świecie, szukając swojej ukochanej, ona – woli innego…

Jerozolima wyzwolona Torquata Tassa – jednym z tematów utworu jest ścieranie się dwóch wartości: obowiązków rycerskich – i miłości. Krzyżowcy biorący udział w pierwszej krucjacie pod szyldem chrześcijaństwa walczą z innowiercami, a jednocześnie ulegają pięknej Armidzie, pogańskiej czarodziejce. I ona jednak przyjmie chrześcijaństwo, gdy zakocha się w jednym z rycerzy.

Romeo i Julia Williama Szekspira – dwojgu zakochanych ludzi na drodze do szczęścia stoi odwieczna wojna, jaką prowadzą ze sobą przedstawiciele rodu Kapuletich i Montekich.

Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza – w imię walki za ojczyznę Walter Alf porzuca ukochaną Aldonę. Ona, zrozpaczona, zamyka się w wieży obok zamku krzyżackiego i żyje jak pustelnica.

Wierna rzeka Stefana Żeromskiego – na tle zrywu z roku 1863 rodzi się uczucie między rannym powstańcem Józefem Odrowążem a ubogą szlachcianką Salomeą Brynicką. Udaje jej się uratować ukochanego, ale z powodu różnic społecznych i stanowych zakochani nie mogą być razem.

Nostalgiczne wspomnienia wojny

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – w koncercie Jankiela usłyszeć można wiele elementów nawiązujących do dawnych walk Polaków i prowadzonych w historii wojen, np. do wojny polsko-rosyjskiej czy też insurekcji kościuszkowskiej.

Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – niezwykle ważną rolę odgrywa w powieści historia, a więc przede wszystkim wojny napoleońskie (brali w nich udział przodkowie Bohatyrowiczów, ale też Korczyńskich) i powstanie styczniowe.

Lalka Bolesława Prusa – swoje wojenne epizody nostalgicznie wspomina Rzecki w swoim Pamiętniku starego subiekta.

Mochnacki Jana Lechonia – w koncercie Mochnackiego, niczym w koncercie Jankiela, słychać echa historycznych walk Polaków o niepodległość, wojen napoleońskich, ale także tragicznie zakończonego powstania.

Utwory o wpływie wojny na psychikę ludzką

Młody żołnierz Guillaume’a Apollinaire’a – wojna niszczy psychikę człowieka, odbiera ludziom młodość i skazuje ich na życie w wiecznym koszmarze śmierci.

Pokolenie Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – przejmująca wizja losu pokolenia Kolumbów, któremu wojna zabrała młodość, odebrała szansę na normalne życie, a jednocześnie kazała zrezygnować z zasad moralnych („nie ma sumienia”).

Z głową na karabinie Baczyńskiego – obraz młodego człowieka – żołnierza, któremu przyszło dorastać w czasie wojny. Bohater musi zrezygnować z niemal wszystkich przywilejów młodości, w zamian uczestnicząc w świecie śmierci, której przeczucie pojawia się nieustannie.

Ten czas Baczyńskiego – wojna to „mroczny czas”, tym bardziej przerażający, że skontrastowany z uczuciem miłości (rozpoczynająca wiersz apostrofa: „Miła moja, kochana”).

Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego – autor (nieco idealizując przedstawiane przez siebie postacie) pokazuje bohaterskie zachowania młodych ludzi, którym odebrano młodość, kazano spiskować, zabijać i których pozbawiono życia.

Kolumbowie. Rocznik 20 Romana Bratnego – z tytułu powieści wzięło się określenie całego pokolenia urodzonego około 1920 roku. Dla wszystkich bohaterów wojna była doświadczeniem tragicznym – jedni stracili w niej życie, inni musieli emigrować, jeszcze inni byli po wojnie prześladowani za działalność w AK.

Ocalony Tadeusza Różewicza – podmiot liryczny wiersza rzeczywiście ocalał, ale jedynie w sensie fizycznym. Wojna spowodowała, że przestał wierzyć w podstawowe wartości, że nie umie normalnie żyć w czasach pokoju.

Kartoteka Różewicza – doświadczenie wojny spowodowało, że Bohater wyłączył się ze świata, popadł w skrajny marazm. Wojna zniszczyła świat, ludzką psychikę, wiarę w wartości moralne – wszystko się rozsypało i przybrało formę przypadkowo ułożonej kartoteki, złożonej z elementów do siebie nieprzystających, nieukładających się w żadną logiczną całość.

Popiół i diament Jerzego Andrzejewskiego – wojna nie kończy się wraz z rokiem 1945 – psychika uczestników tych tragicznych wydarzeń została na zawsze zarażona wojną.

Najważniejsze utwory

• Homer – Iliada, Odyseja
• Tyrtajos – Rzecz to piękna
• Juliusz Cezar – Pamiętniki o wojnie z Gallami
• Pieśń o Rolandzie
• Jan Kochanowski – Odprawa posłów greckich
• Andrzej Frycz-Modrzewski – O poprawie Rzeczypospolitej
• Wacław Potocki – Transakcja wojny chocimskiej
• Jan Chryzostom Pasek – Pamiętniki
• Ignacy Krasicki – Monachomachia
• Lew Tołstoj – Wojna i pokój
• Henryk Sienkiewicz – Ogniem i mieczem, Pan Wołodyjowski, Potop, Krzyżacy
• Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem
• Stefan Żeromski – Popioły
• Margaret Mitchell – Przeminęło z wiatrem
• Tadeusz Różewicz – Ocalony, Kartoteka
• Aleksander Kamiński – Kamienie na szaniec
• Roman Bratny – Kolumbowie. Rocznik 20
• Ernest Hemingway – Komu bije dzwon
• Erich Maria Remarque – Na Zachodzie bez zmian
• Joseph Heller – Paragraf 22

Terminy:

Tyrteizm – określenie postawy zachęcającej do walki, pochodzące od imienia starożytnego poety Tyrtajosa (Tyrteusza), który w swoich patriotycznych utworach zagrzewał do walki Spartan – dzięki niemu pokonywali oni swoich nieprzyjaciół.

Święta wojna – wojna toczona w imię idei religijnych. Święta wojna (dżihad) w obronie islamu traktowana jest jako powinność religijna.

Zimna wojna – konflikt międzypaństwowy, rozgrywany za pomocą specyficznych środków: polityki siły, nacisków ekonomicznych, wrogiej propagandy, działalności szpiegowskiej, a nawet sabotaży. Ale – bez walki zbrojnej. Termin utworzony został przez Bernarda Mannesa Barucha, amerykańskiego finansistę, doradcę prezydentów USA.

Irenizm – pogląd głoszony przez Erazma z Rotterdamu, w myśl którego należy dążyć do zgody oraz pokoju między wszystkimi narodami i wyznaniami.

Zwróć uwagę na obrazy:

Okropności wojny, cykl akwafort Francisca de Goi z lat 1810-1815 – pokazujący potworności i okrucieństwo wojny na przykładzie walki obronnej Hiszpanii przeciwko nacierającemu na nią Napoleonowi z francuskim wojskiem.

Guernica – olbrzymi obraz Pabla Picassa z 1937 roku namalowany pod wpływem wiadomości o bombardowaniu tego miasta (Guernica), pokazujący okrucieństwo i bezcelowość wojny, siejącej śmierć i zniszczenie.

Nawoływanie do wojny

Tyrtajos, Rzecz to piękna – autor nawołuje do mężnego udziału w walce w obronie ojczyzny. Walczący mogą zdobyć to, co najcenniejsze: dobrą sławę.

Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego – hetman Chodkiewicz przemawia do żołnierzy, by zachęcić do walki i podbudować morale.

Testament mój Juliusza Słowackiego – jego ważne przesłanie towarzyszyło wielu kolejnym pokoleniom walczących:
Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei (…)
A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei,
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!

Bagnet na broń Władysława Broniewskiego – jeden z najbardziej znanych polskich utworów o wymowie tyrtejskiej. Poeta, który wyraża się krótko, po żołniersku, wzywa do tego, by stanąć w obronie ojczyzny, „kiedy przyjdą podpalić dom”. Pojawia się też sugestia, że należy wyrównać „rachunki krzywd”, ukarać tych, którzy ośmielili się zaatakować Polskę.

Bohaterowie wojenni

Pieśń o Rolandzie – epizod z dziejów Karola Wielkiego prowadzącego wojny w Hiszpanii. W bitwie giną najlepsi spośród rycerzy, w tym, niezwykle honorowo, sam Roland.

Reduta Ordona Adama Mickiewicza – poemat opowiadający o bohaterskiej obronie Warszawy we wrześniu 1831 r. przez Ordona, dowódcę artylerii, który wolał zginąć, wysadzając redutę, niż się poddać. Choć opisane przez Mickiewicza wydarzenia nie do końca są zgodne z prawdą historyczną, utwór stał się bardzo popularny.

Śmierć Pułkownika Adama Mickiewicza – autor kreuje mit Emilii Plater, przypominającej nieco Joannę d’Arc.

Sowiński w okopach Woli Juliusza Słowackiego – generał Józef Sowiński pokazany jako wzór żołnierza, który broni się do końca nie dlatego, by odnieść zwycięstwo (klęska była nieunikniona), ale by ocalić własną godność i honor.

Pieśń o żołnierzach z Westerplatte Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego – utwór poświęcony obrońcom Westerplatte z września 1939 roku.

Zobacz:

Wojna – motyw literacki

Wojna – motyw

Wojna i okupacja w literaturze polskiej