Wotywy Literatury renesansu
Człowiek i jego sprawy
Miłość
Władza
Wzorce postępowania (pareneza)
Człowiek i jego sprawy
W średniowieczu dominantą był Bóg, wciąż znajdowaliśmy się w kręgu spraw religijnych i słuchaliśmy o pogardzie dla rzeczy doczesnych, takich jak pieniądze, sława czy też stroje, piękne domy itp., itd. W renesansie rzecz się zmienia: bohaterem jest człowiek – zanurzony w ludzkich sprawach, poszukujący radości życia. Autorem też jest człowiek – i nie skrywa się pod ochronnym pancerzem anonimu, lecz pożąda sławy: Dante, Petrarka, Kochanowski itd.
- Boska komedia Dantego – arcydzieło opowiada o podróży człowieka przez zaświaty, o jego doznaniach, o indywidualnych obserwacjach i ocenach. Mimo iż przestrzenią są sfery pozaziemskie – Dante załatwia jak najbardziej ludzkie porachunki ze swoimi ziemskimi wrogami. Wprowadza zatem sferę ludzkich spraw, którą nazwiemy – polityką.
- Absolutnie o człowieku i sprawach ziemskich jest Dekameron Boccaccia. W opowieściach, które snują uciekinierzy przed zarazą, tętni zachwyt nad życiem, miłością, humor, pochwała sprytu, umiejętności czerpania radości z życia. Próżno szukać tu cnót wysokich: kto młody, bogaty, potrafi radzić sobie w życiu – ten jest bohaterem pozytywnym.
- Jana Kochanowskiego – pieśni, fraszki i treny są literaturą podejmującą krąg ludzkich spraw: biesiady, myśli o życiu i jego wartościach, miłość do dziecka i rozpacz po jego stracie. Ze strof poezji Kochanowskiego przebija afirmacja świata, zachwyt nad urodą natury, miłość do swojego domu w Czarnolesie. Poeta często zwraca się do Boga, ale to człowiek wciąż jest przedmiotem tych rozmów: obserwacji, przemyśleń czy podziękowań.
Jakie tematy podejmuje Boccaccio w Dekameronie?
Dante Alighieri, Boska komedia
Poemat Dantego traktujemy jako pomost pomiędzy średniowieczem a renesansem. Zawiera bowiem cechy obu tych epok. Tematem głównym dzieła jest wędrówka autora po zaświatach: w części pierwszej – po piekle, w części drugiej – po czyśćcu, w trzeciej – po raju. Przewodnikiem bohatera po piekle i czyśćcu jest Wergiliusz. Przez raj prowadzi go ukochana Beatrycze. Panuje tu magia liczb. Utwór składa się z trzech części, jest dziewięć kręgów piekielnych, dziewięć części czyśćca i dziewięć nieba, dziewięć chórów anielskich. W każdej części są trzydzieści trzy pieśni. Pamiętajmy, że dziewięć to trzy razy trzy, a przecież Bóg jest jednością w trzech osobach. Stąd znaczenie trójki. To zamiłowanie do liczb, symboli, alegoryczność, teocentryczna budowa wszechświata (Bóg na szczycie jako najwyższa wartość) – są średniowieczne. Dzieło zostało jednak napisane po włosku. To Dante, człowiek, jest aktywnym bohaterem, przedstawia swoje subiektywne odczucia, załatwia ziemskie porachunki. Świat, a właściwie zaświat, który konstruuje, ma budowę harmonijną – tak jak w renesansie lubiano.
Boska komedia – Dante Alighieri
Giovanni Boccaccio, Dekameron
To zbiór stu nowel opowiadanych w dziesięć dni przez dziesięć osób (siedem kobiet i trzech młodzieńców), które uciekły z miasta przed szalejącą zarazą. Zamknięci w podmiejskiej willi umilają sobie czas opowieściami utrzymanymi całkowicie w renesansowym duchu. Dominuje tu humor, pochwała sprytu, dążenie do szczęścia i przyjemności. W centrum zdarzeń jest aktywny, walczący o swoje szczęście i bogactwo człowiek. Nowele opowiadają o miłości duchowej i zmysłowej, zdobywaniu kochanek, zdradach małżeńskich, ekscesach duchownych, zakonnic, mnichów, fortelach, dzięki którym zawsze wygrywają sprytniejsi. To opowieści o ludzkich wadach, słabościach i namiętnościach. Obfitujący w niedyskretne scenki miłosne Dekameron podobno gorszył niektóre czytelniczki. Dla historii literatury szczególnie ważne jest to, że Boccaccio połączył nowele w całość za pomocą za pomocą tzw. „ram”, wyjaśniając we wstępie, że opowiada je grupa młodych kobiet i mężczyzn, którzy podczas zarazy w 1348 roku schronili się w okolicach Florencji. Podobną kompozycję ma Księga tysiąca i jednej nocy. Ponadto Boccaccia uważa się za twórcę klasycznej noweli, jednego z głównych, prócz opowiadania i powieści, nowożytnych gatunków prozy. Od jednej z nowel Boccacia, zatytułowanej Sokół, pochodzi termin: teoria sokoła. Chodzi o motyw przewodni krótkiej, jednowątkowej opowieści, motyw powtarzający się, odgrywający kluczową rolę i występujący w tytule. W tym utworze jest to sokół. Taki typ noweli stał się na wiele lat obowiązującym wzorem.
Miłość
Dworna miłość ludzi średniowiecza miała być tajemnicza, ukryta i platoniczna. W renesansie – miłość staje się jednym z głównych tematów literatury.
- Francesco Petrarka stworzył sposób pisania o miłości, który utrwalił się w późniejszej literaturze i który trwa do dziś. Jego dzieło to słynne Sonety do Laury. Rozpropagował gatunek sonetu i ustalił wzorzec pisania o miłości. Zawdzięczamy mu zestaw metafor: żar uczuć, płomienie miłości, miłość jak śmierć; paradoksy: cierpienie i radości, ból i słodycz, które niesie to uczucie. Obiekt miłości – to kobieta anioł, wzdychania, bladość lica, męki, których kochanie przysparza, oczy jak gwiazdy – wszelkie te rekwizyty podchwyciła od Petrarki poezja barokowa i romantyczna. Również stanowisko „muzy poety” wprowadził Petrarka do literatury. Zajmowała go, jak wiemy, Laura – ukochana, do której pisał swoje sonety. Są one przykładem niezwykle pięknej literatury miłosnej.
- Dekameron Boccaccia obfituje w tematy miłosne. Miłości różnego rodzaju: flirty i romanse, występną miłość pozamałżeńską oraz taką, która prowadzi do najwyższych poświęceń – jak w noweli Sokół. Boccaccio nazywa miłość „największą z potęg”. Erotyzm w Dekameronie jest dość wyeksponowany – jako ludzka rzecz, nie grzech, nie piekło, lecz jedna z najsilniejszych pokus. Dosięga nawet duchownych – ponieważ jest to instynkt, którego nie zdławią żadne śluby.
- Romeo i Julia Szekspira. Ponadczasowa historia o miłości stała się wzorem dla wielu późniejszych pisarzy opiewających to uczucie. Więcej nawet: to pewien model postępowania dla pokoleń kochanków. Miłość od pierwszego wejrzenia, miłość z przeszkodami nie do przebycia, bo pomiędzy potomkami zwaśnionych rodów; związek, który ma się zakończyć wspólną ucieczką, a kończy się śmiercią kochanków (nie bez pomocy złych osób trzecich). Scena balkonowa (Romeo pod balkonem słyszy wyznanie Julii) stała się wzorcową sceną postępowania dla zakochanych.
Władza
W dobie krystalizujących się i umacniających państw problem władzy przybierał na sile i zmieniał swoje oblicze. Nie mówiono już o dobrym królu Arturze czy Marku, który miał być pobożnym rycerzem i krzewić wiarę chrześcijańską. Władca nowej epoki musiał być odpowiedzialny za państwo i jego rozwój – słowem: miał być politykiem. I na ten temat wypowiadali się myśliciele i pisarze.
- Niccolò Machiavelli – Książę. Znana postawa, dosyć kontrowersyjna, ale nad podziw szczera. Makiawelizm dopuszcza rozmaite nieetyczne czyny dla dobra państwa, w myśl idei, iż „cel uświęca środki”, a władca musi być przebiegły, sprytny, silny. Z pewnością wielu władców wszech czasów zgadza się z cyniczną wykładnią Machiavellego, choć nie mówi tego głośno…
- William Szekspir – Makbet. Tragedia Szekspira nie jest poradnikiem renesansowego władcy. To wnikliwa analiza psychiki ludzi ogarniętych żądzą władzy. Ludzi – bo nie tylko samego Makbeta, ale i jego żony, lady Makbet, którą opętało pragnienie zostania królową. Oboje posunęli się do zbrodni, lecz – powiedziałby wprawny adwokat – podjudziły ich do tego czarownice, przepowiednie, mistyczne siły istnienia… Tak – wystarczyła nierealna, mroczna przepowiednia, by mechanizm żądzy władzy zaczął działać i ogarnął całkowicie duszę Makbeta. Szekspir w ogóle zajmował się tematem władzy i władców, pisał np. dramaty: Ryszard III, Henryk IV.
William Szekspir, Makbet
Słynna tragedia obrazuje ludzką ambicję, niszczącą żądzę władzy, zawiera odwieczny morał, że nie można zbudować nic trwałego na przemocy i krzywdzie oraz że zło rodzi kolejne zło. Dowodzą tego dzieje Makbeta, szkockiego wodza, który uwierzył przepowiedni czarownic, iż będzie królem. Uwierzył do tego stopnia, że dokonał królobójstwa, a potem kolejnych morderstw. Do działania zachęca go lady Makbet. To niepowtarzalna literacka kreacja kobiety demonicznej, femme fatale. Oboje małżonkowie przechodzą przemianę. Oboje giną. Nie mogą unieść ciężaru popełnionej zbrodni. Ważny jest w tej tragedii świat fantazji – demonów i czarownic, które właściwie uruchamiają machinę zbrodni, przepowiadając mu częściowo przyszłość. Czy zdejmują z niego część odpowiedzialności? Czy są może literackim upostaciowaniem ludzkich żądz i pragnień, utajonych w psychice, lecz czekających na sprzyjający sygnał? Czym jest życie ludzkie? Czy „bajką opowiedzianą przez głupca”, jak konstatuje nieszczęsny Makbet? Warto rzecz przemyśleć.
Wzorce postępowania (pareneza)
Wzór świętego, władcy i rycerza to pomysły średniowieczne. Renesans nie zrezygnował z literatury pouczającej. Wcale też nie odrzucił wzorców średniowiecznych: dużą część przejął i kontynuował – dowodem może być fakt, że hagiografia rozwijała się nadal intensywnie. Ale że epoka nowa, to i doszły wzorce nowe:
- Ideał dworzanina zarysował Baltazar Castiglione w swoim dziele Il Cortegiano, czyli Dworzanin. Ustalił godne pochwały maniery, wykształcenie, erudycję, piękno mowy, stosunek do kobiet – jakie winny obowiązywać dwornego człowieka. Ustalił także model dwornej pani – inteligentnej, oczytanej, wystrzegającej się ordynarnej plotki. Dzieło to przetłumaczył na język polski i na użytek Polaków Łukasz Górnicki (Dworzanin polski). Niestety, ideału dwornej pani nie uwzględnił, twierdząc, że dobre to dla Włoszek, ale nie dla zaściankowych Polek.
- Ideał artysty. Renesans ukochał artystów, otoczył ich czcią i opieką, ukształtował typ wszechstronnego, utalentowanego człowieka renesansu. Nie tyle został zapisany w literaturze, co realizowali go w swoim życiu wielcy tych czasów.
- Pierwszym takim artystą był Leonardo da Vinci. „Nigdy nie było na świecie człowieka tak biegłego nie tylko w rzeźbie, malarstwie i architekturze, ale przede wszystkim tak wielkiego filozofa” – rzekł o nim Franciszek I do króla Nawarry – a więc monarcha do monarchy.
- Za półboga uchodził Rafael, który wiódł książęcy tryb życia, a gdy zmarł – zapłakał nad nim sam papież (tak relacjonuje rzecz Jean Delumeau w Cywilizacji odrodzenia).
- Za to największą sławę osiągnął ponoć Michał Anioł, mówiono powszechnie, iż jest nieprześcigniony: „Michała Anioła prześcignąć może tylko on sam”.
Zauważ, że…
renesans to epoka ważna dla rozwoju gatunków literackich. Przejmuje gatunek eposu, ale pojawiają się wówczas także nowe gatunki. Dante i Petrarka w pełni ukształtowali włoski sonet, który w XV i XVI wieku rozpowszechnił się w literaturze europejskiej; sonety pisał między innymi Szekspir. Boccaccio ustalił model noweli, a Próby (Essais) Montaigne’a dały początek nowożytnej formie eseju i nazwie tego gatunku. Także dramat Szekspirowski to oryginalna kompozycja, łamiąca reguły tragedii antycznej.
Renesansowe tematy polskiej literatury
O ojczyźnie mówili:
- Jan Kochanowski,
- Andrzej Frycz Modrzewski,
- Mikołaj Rej,
- Piotr Skarga.
Dzieła szczególne:
- Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego,
- O poprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego.
O filozofii istnienia, konstrukcji wszechświata i człowieku:
- Mikołaj Rej – Żywot człowieka poczciwego – wizja życia zgodnego z naturą.
- Jan Kochanowski – wszechświat: harmonijna, pełna ładu, reguł przyrody, misterna struktura.
- Mikołaj Sęp-Szarzyński – istnienie jest walką z pokusami, żywot ludzki kruchy i pełen tajemnic.
- Jan Kochanowski – Treny – załamanie renesansowej wizji ładu wszechświata i powrót do niej.
O wzorcach postępowania (pareneza):
- Mikołaj Rej dał literacki wzór ziemianina.
- Łukasz Górnicki – ideał dworzanina.
- Andrzej Frycz Modrzewski – wzorce postępowania obywatelskiego zawarł w dziele O poprawie Rzeczypospolitej.
- Jan Kochanowski – wskazał ideał patrioty (Antenor).
Ideał człowieka renesansu i humanisty realizowali w swym życiu: Jan Kochanowski, Mikołaj Kopernik, Andrzej Frycz Modrzewski itd.
O urokach wsi i wiejskiej arkadii polskiej:
- Mikołaj Rej – pochwałę życia wiejskiego głosi w Żywocie człowieka poczciwego
- Jan Kochanowski – w Pieśni świętojańskiej o sobótce i pochwała Czarnolasu w Pieśniach.
- Szymon Szymonowic w Sielankach. Stwarza także drugi, realistyczny, krytyczny wobec stosunków panujących na wsi obraz. Te same elementy odnajdziemy w Krótkiej rozprawie między trzema osobami panem, wójtem i plebanem Mikołaja Reja.
O miłości:
- Jan Kochanowski pisze kilka miłosnych fraszek i pieśni (subtelne kieruje do panien, te bardziej swawolne dotyczą raczej miłości alkowianej).
- Ideał szlachcianki to dla poetów idealna gospodyni we dworze, dla Górnickiego dama niekłótliwa i bez aspiracji naukowych. Trudno mówić tu o miłości wzniosłej.
- „I nie miłować ciężko, i miłować nędzna pociecha” powie Mikołaj Sęp-Szarzyński, ale on ponad ziemskie uczucia postawi miłość do Boga.
O poezji i twórcy:
- Jan Kochanowski buduje mit artysty – ptaka.
- Mikołaj Rej głosi ideę służby literatury celom praktycznym.
Filozofia renesansu w literaturze epoki
Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja
Propaguje model życia harmonijnego, uporządkowanego, w zgodzie z naturą. W koncepcji tej znajdziemy elementy epikureizmu i stoicyzmu. Antyczny umiar oraz korzystanie z dóbr natury – to też ideały renesansu.
Pieśni i Fraszki Jana Kochanowskiego
Pieśni refleksyjne, w których, podobnie jak w Psalmach, chwali dzieło stworzenia, urodę świata, swojego domostwa – są wyrazem renesansowej afirmacji życia, miłości, poezji. Wartości, którym hołduje, to cnota i rozum. Przywołuje hasła epikurejskie („chwytaj dzień”) i stoickie. Mówi o potrzebie spokoju, równowagi ducha, męstwa, dobrej sławy. Jan z Czarnolasu widzi szczęście w harmonii życia, w korzystaniu z dobrodziejstwa rozumu, ale i z przyjemności, „póki czas po temu” – bo nieśmiertelna jest tylko sława poety.
O kruchości życia i wizji Boga jako wielkiego Architekta znajdujemy niejedno słowo we fraszkach. Myśl Kochanowskiego jest bowiem dziękczynieniem Bogu, ale też wizją człowieka godnego, korzystającego ze swego czasu.
Treny Jana Kochanowskiego
Obrazują załamanie się tej harmonijnej i pełnej ufności filozofii twórcy renesansowego po śmierci Urszulki. Kryzys, a nawet zwątpienie w Boga, ustępują jednak pocieszeniu i ponownemu zaufaniu.
Sonety Mikołaja Sępa Szarzyńskiego
To sygnał zmierzchu ideologii renesansowej i zapowiedź baroku. Człowiek jest jeszcze w centrum uwagi, jeszcze, pełen godności i heroizmu, walczy, ale już „kruchość żywota”, śmierć i szatan zaczynają przesłaniać słoneczny horyzont myśli renesansowej.
Zobacz: