Tematy literatury pozytywistycznej

Praca

• Henryk Sienkiewicz, Szkice węglem (postulat pracy u podstaw);
• Bolesław Prus, Lalka (postulat pracy organicznej);
• Eliza Orzeszkowa, Marta (temat pracy kobiet);
• Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (główna idea utworu);
• Bolesław Prus, Emancypantki (zagadnienie pracy kobiet).

Najważniejszym utworem dowodzącym wartoś­ci pracy niechybnie jest Nad Niemnem. Tam bohaterowie, którzy żyją z pracy swoich rąk (Bohatyrowicze), są szczęśliwi, zdrowi i piękni. Próżniacy (Różyc, Kirło, Emilia) – przeciwnie: skwaszeni, brzydcy, chorzy.

• Praca u podstaw – to postulat ściśle związany ze scjentyzmem. Chodzi o wysiłek, który podjąć trzeba, by oświecić i uzdrowić warstwy najniższe – chłopów czy miejską biedotę. Wykładnią w tej sprawie są Szkice węglem Sienkiewicza lub Antek Prusa. Tam ciemnota, analfabetyzm i wiara znachorom prowadzą do tragedii i śmierci.

• Praca organiczna to chęć pracy nad każdą klasą społeczną: chora jest bowiem arystokracja, chora wieś, mieszczaństwo itd. Przekrój społeczny, charakterystykę i klas, i ich chorób znajdziemy i w Lalce, i w Nad Niemnem, i w nowelach. Pamiętajmy też, że praca jest w mniemaniu pozytywistów aktem patriotyzmu, walki o kraj.

• Inny wariant tematu to zagadnienie pracy kobiet. Najpełniej przedstawione jest w Marcie, powieści o kobiecie owdowiałej, która szuka pracy, by utrzymać siebie i dziecko. Nie znajduje jej, bo wówczas kobieta mogła zatrudnić się najwyżej jako guwernantka. Marta ma zmysł plastyczny i pięknie projektuje jubilerowi biżuterię. Niestety, nie ma on odwagi, by dokonać takiego przełomu obyczajowego, jak przyjęcie do pracy kobiety. Pozostaje jej zatem tylko ulica, ale Marta nie chce skorzystać z tego rozwiązania.

Zanim rozpiszemy się o pracy jako ulubionym temacie pozytywistów, zauważmy, że pojęcie to występuje w kilku wariantach.

Program pozytywistów

Ojczyzna (mit powstań)

• • Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem. Mogiła powstańców i wspomnienie powstania (czas i miejsce sacrum);
  • Maria Maria Konopnicka, Contra spem spero, Rota;
  • Eliza Orzeszkowa, Gloria victis, nowela o powstaniu styczniowym;
  • Henryk Sienkiewicz, Latarnik;
  • Adam Asnyk, Do młodych;
  • Bolesław Prus, Lalka. Wątek powstańczy w życiu Wokulskiego; mit i legenda epoki napoleońskiej oraz marzenia Rzeckiego.

Temat ojczyzny i powstań nie był tematem oficjalnym, i pozytywiści wcale go nie zarzucili. Owszem – głosili inne, nowe sposoby walki, różne od romantycznego spisku, buntu i powstania. Niemniej otaczali szacunkiem poświęcenie ojców i w ukryciu przed cenzurą przemycali w swoich utworach motywy powstańcze czy myśli o wolności. Nawet Trylogię pisał Sienkiewicz „ku pokrzepieniu serc”, nawet w Nad Niemnem – tej biblii pracy jest jeden rodzaj pracy skreślony i niewybaczalny – mianowicie praca dla Rosjan. Nadmieńmy, że smutną nowelę Gloria victis mogła Orzeszkowa opublikować dopiero w 1910 roku. Poza tym udział w powstaniu brali w młodości – i Asnyk, i Prus, pomagała też powstańcom Orzeszkowa.

 

Miasto

• • Bolesław Prus, Lalka (Warszawa);
  • Bolesław Prus, nowele: Katarynka, Kamizelka;
  • Maria Konopnicka, nowele: Dym, Mendel Gdański (Warszawa);
  • Balzak, Ojciec Goriot (Paryż);
  • Zola, Lourdes, Rzym, Paryż Zoli;
  • Stendhal, Czerwone i czarne (Paryż).

• Miasto to nowy temat literatury – do tej pory mogliśmy obserwować najwyżej dość szczupły nurt plebejski. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku miasto staje się ważnym tematem literatury, wielkim skupiskiem ludzi, w którym można obserwować reguły życia społecznego, cały przekrój warstw społecznych, rolę pieniądza, losy zaistniałej właśnie inteligencji – i obyczajowość miejską. Najważniejsza dla tego tematu jest oczywiście Lalka Prusa, a miastem opisywanym Warszawa. Już wkrótce moderniści zadbają o to, by swoje miejsce w literaturze znalazł Kraków.

• Miasto jest też tematem europejskiej prozy realistycznej. Przypomnijmy: akcja Ojca Goriot Balzaka toczy się w Paryżu. Tam również rozgrywają się sceny powieści Stendhala Czerwone i czarne. Zola pisze powieści Lourdes, Rzym, Paryż.

 

Wieś

• Dworek ziemiański:

  • Nad Niemnem: Korczyn, Olszówka, Bohatyrowicze (zaścianek);
  • Lalka: Zasławek;
  • Rodzina Połanieckich: Krzemień.

• Wieś chłopska:

  • Szkice węglem;
  • Antek;
  • Janko Muzykant;
  • Tadeusz;
  • Placówka;
  • Poezje ludowe i obrazki Konopnickiej.

Dworek szlachecki to motyw dobrze znany literaturze polskiej. Przewija się przez arcydzieła narodowe od renesansu, a kulminacją niewątpliwie jest Soplicowo z Pana Tadeusza. Pozytywiści kontynuują temat – podział na dwór i zaścianek w Nad Niemnem jest nawet wyraźnym nawiązaniem do Pana Tadeusza Mickiewicza. Warto pamiętać, że krajobraz ziemiańskiego dworku stał się w literaturze polskiej tym najbardziej tradycyjnym, narodowym, swoistym mitem polskości. Wieś i sytuacja chłopska wprowadza kontekst pracy u podstaw i scjentyzmu. Utwory ukazują zaniedbanie dzieci wiejskich, sytuację i światopogląd polskiego chłopa – choćby ciemnotę nieszczęsnych Rzepów ze Szkiców węglem. Ten motyw będzie już stale towarzyszył polskiej literaturze, a w formie ludomanii zakwitnie w Młodej Polsce.

 

Dziecko

• • Bolesław Prus, Anielka, Powracająca fala (motyw miłości ojcowskiej)
  • Henryk Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy
  • Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem
  • Maria Konopnicka, poezje
  • Nowele:
    • Antek i Katarynka Prusa;
    • Janko Muzykant Sienkiewicza;
    • Dobra pani Orzeszkowej.

Nareszcie w literaturze polskiej dziecko stało się pełnoprawnym bohaterem, a pisarze postanowili zadbać o jego interesy – głośno mówić o krzywdzie dziecka wiejskiego, niedoli sieroty itp. Dziecko utalentowane, a biedne, niezadbane, to bohater wielu nowel i poezji Konopnickiej. Nie tylko w tej roli występuje bohater dziecięcy pozytywizmu.

• Staś i Nel z powieści Sienkiewicza W pustyni i w puszczy są uczestnikami niezwykłej przygody, a Powracającą falę przywołuje się przy omawianiu motywu miłości ojcowskiej, jaki tam się pojawia, choć syn nie jest już dzieckiem.

• W Nad Niemnem całkiem poważna rola przypada dzieciom Korczyńskich powracającym „ze szkół” na wakacje. To przecież Witold wypowiada się jako porte parole autorki.

• Śmiało możemy stwierdzić, że pozytywizm jest epoką przychylną dla bohatera dziecięcego, choć już renesans przyniósł Treny Jana Kochanowskiego.

 

Miłość

• • Henryk Sienkiewicz, Trylogia – Potop (Kmicic i Oleńka), Quo vadis (Ligia i Winicjusz);
  • Bolesław Prus, Lalka (wielka miłość Wokulskiego);
  • Adam Asnyk, poezje (motyw miłości niespełnionej).

• Miłość pozytywizmu naprawdę niejedno ma imię.
  • Pierwsze miejsce wśród tytułów z pewnością przyznamy Lalce Prusa i uczuciu Stanisława Wokulskiego do Izabeli Łęckiej.
  • Ale przecież powieś­ci Sienkiewicza oparte są na mocnym wątku romansowym – słynne „trójkąty” Trylogii zawsze redukowane do szczęśliwego związku „naszych” bohaterów, wielka miłość Winicjusza i Lidii z Quo vadis…
  • Najmniej wiarygodna wydaje się „programowa” miłość Janka i Justyny Orzelskiej z Nad Niemnem. Jest to uczucie złożone na ołtarzu ideologii propagandowej przez autorkę.

• Jak widać, choć minął romantyzm, temat miłości nie zniknął z literatury i nie zniknie nigdy. Nie tylko dlatego, że od zawsze towarzyszy ludzkości, również dlatego, że twórcy powieści zauważyli, iż miłość jest najlepszą osią akcji i najbardziej interesuje czytelnika. A w poezji zawsze była pierwszym tematem. I pewnie dlatego Asnyk, który pisał: „nastała nowa epoka, z obliczem, nieubłaganym, lodowatym, chmurnym”, dodawał też: „między nami nic nie było, żadnych wyznań, wspomnień żadnych…” – jedną z bardziej znanych strof miłosnych.

 

Historia

• • Bolesław Prus, Faraon (czasy fikcyjnego faraona Ramzesa XIII)
  • Henryk Sienkiewicz,
    • Trylogia (powstanie Chmielnickiego, potop szwedzki, wojna z Turcją);
    • Krzyżacy (XV w.),;
    • Quo vadis (prześladowania pierwszych chrześ­cijan).

Zainteresowanie dawnymi czasami jako tłem lub tematem literatury nie jest nowe. Pamiętamy romantyczną fascynację średniowieczem czy też renesansową antykiem. Również rzetelną powieść historyczną zna polska literatura – mianowicie książki Józefa Kraszewskiego. Jego kontynuatorem – wielkim kontynuatorem – w pozytywizmie jest Henryk Sienkiewicz. Łączy dokumentalną skrupulatność Kraszewskiego z typem powieści walterskotowskiej, pełnej brawurowej akcji, przygód fikcyjnych postaci na tle wielkich wydarzeń historycznych. Pozycji Sienkiewicza jako twórcy powieści historycznej nikt jeszcze w polskiej literaturze nie zagroził, choć krytykowano pisarza – na czele tzw. „kampanii antysienkiewiczowskiej” stanął swego czasu nie kto inny, jak Witold Gombrowicz.

 

Przypomnienie

Temat sztuka i artysta

Romantyzm – kult artysty i sztuki. Poeta wieszczem stojącym ponad społeczeństwem, prorokiem przekazującym wiedzę niedostępną zwykłym ludziom. Poezja traktowana jako wielka siła mogąca zmienić rzeczywistość. Fascynacja muzyką, która w najdoskonalszy sposób może wyrazić porywy duszy. Sztuka wynika z natchnienia, jest siłą boską, dającą moc zmieniania świata (przykładem Konrad z III cz. Dziadów). Poeta jest jednostką wybitną, potrafiącą odczytywać ukryte sensy, tłumaczyć niedostępne innym prawdy. W polskich realiach politycznych I połowy XIX wieku podkreśla się znaczenie artysty i sztuki dla narodowej tożsamości. Poeta ma być wieszczem prowadzącym do wolności, a poezja skarbnicą tradycji narodowej (np. Konrad Wallenrod).

Pozytywizm – czasy niepoetyckie. Pisarz w służbie społeczeństwa, rzemieślnik różniący się od innych jedynie większą świadomością, moralnością, obserwacją świata. Literatura ma pełnić funkcje dydaktyczne, przekonywać do idei epoki (utylitaryzm). Sztuka (zwłaszcza literatura) miała być pożyteczna, tzn. służyć rozwojowi społeczeństwa poprzez głoszenie ideałów epoki, pokazywanie wzorców osobowych. Przykładem może być Nad Niemnem czy cały nurt literatury tendencyjnej.

Pozytywizm zrywa z elitarnością sztuki, kierowana jest ona do szerokich mas odbiorców (stąd rezygnowanie z poezji na rzecz prozy). Pisarz przestaje być jednostką wybitną, stojącą ponad społeczeństwem. Literatura to w II połowie XIX wieku jeden ze sposobów zarabiania na życie.

 

Tematy prozy XIX wieku

wojna:

• Wojna i pokój Tołstoja,

miłość:

• Anna Karenina Tołstoja,
• Wojna i pokój Tołstoja,
• Pani Bovary Flauberta,
• Szkoła uczuć Flauberta,
• Wichrowe wzgórza Emily Brontë.

kariera i władza pieniądza:

• Czerwone i czarne Stendhala,
• Ojciec Goriot Balzaka,
• Zbrodnia i kara Dostojewskiego,
• Pani Bovary Flauberta.

miasto:

• Komedia ludzka Balzaka,
• Lourdes, Rzym, Paryż

filozoficzne ­rozważania o człowieku, życiu, przemijaniu:

• Bolesław Prus – Lalka,
• Adam Asnyk: poezje – Nad głębiami,

kwestia żydowska:

• Maria Konopnicka – Mendel Gdański,
• Bolesław Prus – Lalka,
• Eliza Orzeszkowa – Meir Ezofowicz,

emancypacja kobiet:

Eliza Orzeszkowa – Marta, Nad Niemnem,
Bolesław Prus – Emancypantki,

biedota miejska, proletariat:

• Bolesław Prus – Lalka, Powracająca fala,
  Maria Konopnicka – Dym,

los emigranta, tułacza:

• Henryk Sienkiewicz – Latarnik, Za chlebem,

uroda natury:

• Adam Asnyk: poezje – Z Tatr,
• Maria Konopnicka – liryki,
• Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem.

Skojarz!
Ważny portret bohatera dziecięcego zaistniał już w renesansie! Chodzi o Urszulkę – córkę Jana Kochanowskiego, której pierwszy wieszcz poświęcił Treny.

Pisać o dziecku w polskiej literaturze, przed pozytywizmem, to pisać o:

• Urszulce,
• Mikołaju Doświadczyńskim,
• Józiu i Rózi z Dziadów,
• Orciu z Nie-Boskiej komedii.

 

Zobacz:

Program społeczny polskiego pozytywizmu

Jak pisarze pozytywizmu ujmowali w swojej twórczości zagadnienie organicyzmu i nierówności społecznej?

Jak zarysował się w literaturze polskiego pozytywizmu problem dziecka?

Jaką problematykę poruszali pozytywiści w nowelach?

69. Przedstaw problematykę żydowską w literaturze pozytywizmu

Jakie postacie kobiece – bohaterki epoki pozytywizmu – uważasz za najciekawsze?

Nowele pozytywizmu

Obraz dziecka w nowelach pozytywistów