Materiał według zagadnień

Lektury o nietolerancji religijnej

  • Kazania sejmowe Piotra Skargi – najsłynniejszy polski kaznodzieja uważał panoszące się w polskim narodzie innowierstwo za główną przyczynę upadku Rzeczypospolitej. Jego płomienne mowy są całkowitym zaprzeczeniem idei tolerancji; przeciwnie – Skarga domaga się rozliczenia z „odszczepieńcami” i tym samym wyleczenia ojczyzny z tej najgorszej z „plag”.
  • Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska – autor w niezwykle barwny sposób opisuje swoje losy, ale też nierzadko… sam siebie kompromituje. Pasek jest typowym Polakiem Sarmatą, fanatycznym katolikiem, brutalnie rozprawiającym się z innowiercami – nie z powodu głębokiej wiary, ale zaślepienia. Nie ma w nim cienia wyrzutów sumienia z powodu brutalnych często i całkowicie sprzecznych z ideą miłości bliźniego czynów – według niego „nie brzydzi się Bóg krwią rozlaną dla imienia swego”.
  • Quo vadis Henryka Sienkiewicza – w tej barwnej powieści z czasów starożytnego Rzymu istotnym wątkiem jest motyw prześladowania pierwszych chrześcijan. Nietolerancja religijna przybiera w tym wypadku postać niezwykle drastyczną, a świat upadającego już pogańskiego Rzymu przedstawiony jest jako nikczemny, rozpustny, pozbawiony wszelkich ideałów i skrupułów.
  • Krzyżacy Henryka Sienkiewicza – utwór opowiada o fanatycznej religijności, która zaprzecza chrześcijańskim ideałom miłości bliźniego. Tytułowi Krzyżacy z niezwykłą brutalnością rozprawiają się ze wszystkimi, którzy nie chcą się im podporządkować, czego na własnej skórze doświadczają m.in. Danuśka i jej ojciec, Jurand ze Spychowa.
  • Msza za miasto Arras Andrzeja Szczypiorskiego – autor w niezwykle sugestywny sposób pokazuje, jak zgubne i przerażające skutki może mieć wszelki fanatyzm. Miasto Arras zostaje doświadczone klęską zarazy i głodu. Tego rodzaju sytuacje od stuleci (powieść opisuje wydarzenia z XV wieku) odczytywano jako karę za grzechy, rzuconą przez Boga klątwę. Umiejętnie wykorzystuje to religijny fanatyk Albert, który brutalnie rozprawia się z heretykami i rozkręca spiralę nietolerancji, nienawiści i brutalnej przemocy wobec niechrześcijan. Jak zwykle w takich sytuacjach wystarcza pretekst: przypadkowe oskarżenie Żyda o rzucenie uroku…

 

Tolerancja (i jej brak) wobec Niemców, Rosjan i Żydów

Niemcy – postacie negatywne

  • Grażyna, Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza – w obu utworach Niemcy to bohaterowie całkowicie negatywni. Mickiewicz w przypisach do Grażyny bezceremonialnie wymienia zresztą cechy Niemców: łakomstwo, okrucieństwo, duma i mała gorliwość o wiarę chrześcijańską.
  • Stara baśń Józefa Ignacego Kraszewskiego – Niemcy oznaczają w tym wypadku cywilizację Zachodu, która – zdaniem Wisza – zagraża wolności i tożsamości polskiego plemienia (utwór opisuje historię z IX wieku).
  • Krzyżacy Henryka Sienkiewicza – w kreacji polskich wrogów trudno dopatrzyć się jakichkolwiek elementów pozytywnych.
  • Placówka Bolesława Prusa – Niemcy przedstawieni jako bezduszni kolonizatorzy zagrażający polskiej tradycji i tożsamości. W zestawieniu z tego rodzaju wrogiem obrona Ślimaka zyskuje wymiar heroiczny.
  • Rota Marii Konopnickiej – ostre słowa wobec Niemców mają swoje uzasadnienie: wiersz powstał w czasie, kiedy nasilały się bezwzględne akcje germanizacyjne zaborcy. Utwór ma zresztą charakter tyrtejski, wzywa do obrony polskości, polskich ­domów i zapewnia jednocześnie, że Bóg będzie takie działania wspierał.
  • Medaliony Zofii Nałkowskiej – w opowiadaniu Profesor Spanner tytułowy bohater jest niemieckim lekarzem, który prowadził w czasie II wojny eksperymenty z ludzkimi zwłokami, prowadzące m.in. do produkowania z nich mydła. Jeden z jego kolegów tłumaczył zachowanie profesora tym, że działał w ten sposób dla dobra własnego kraju.
  • Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego – Jürgen Stroop, dowodzący m.in. akcją pacyfikacyjną warszawskiego getta. Jego rozmówca nie wybiela postaci, ale też stara się znaleźć przyczyny takiego właśnie zachowania.

 

Niemcy – postacie pozytywne

  • Niemcy Leona Kruczkowskiego – w utworze pojawiają się Niemcy bezpośrednio niezaangażowani w wojenne zbrodnie, a przecież mimo wszystko w pewien sposób odpowiedzialni za zło wyrządzone przez rodaków. Dlaczego? Z powodu swojej obojętności, tolerowania rzeczy, którym należało się ostro przeciwstawić.
  • Początek Andrzeja Szczypiorskiego. Zwraca tu uwagę postać Johana Müllera – Niemca – antyfaszysty, ratującego Polaków i Żydów (m.in. Irmę Seidenman). Portrety postaci tego typu (również w Pianiście Szpilmana) zrywają z jednostronnym wizerunkiem Niemca – kata i zbrodniarza. I zbrodniczość, i bohaterstwo Polaków, Niemców, Żydów zawarł Szczypiorski w swojej powieści – walcząc w ten sposób z fanatycznym generalizowaniem ocen.

 

Rosjanie – postacie negatywne

  • Reduta Ordona Adama Mickiewicza – wojsko rosyjskie, z którym walczy tytułowy bohater, porównane zostaje do błota. Ostro wypowiada się też Mickiewicz przeciwko carowi zmuszającemu podwładnych do niegodnych czynów, traktującemu swoich ludzi instrumentalnie. Z tego właśnie powodu naród rosyjski przedstawiony zostaje jako „zatruty zbrodniami”.
  • Dziady cz. III Adama Mickiewicza – Senator to bezwzględny zbrodniarz torturujący – poprzez swoich ludzi – polskich więźniów. Jego bezwzględność widać zwłaszcza w scenie ­z ­Rollisonową.
  • Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego – w utworze tym autor zawarł obraz bezwzględnej rusyfikacji, która zagraża polskiej tożsamości i psuje umysły młodych ludzi. A jednak okazuje się, że młodych nie udaje się do końca stłamsić – dzięki Zygierowi w uczniach na nowo budzą się poczucie narodowej tożsamości i patriotyczne uczucia względem własnej ojczyzny.
  • Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – utwór skierowany jest przeciwko systemowi stalinowskiemu, ale jednocześnie nie brakuje w nim niepochlebnych słów o samych Rosjanach. Autor opisuje na przykład znęcanie się rosyjskich więźniów kryminalnych nad tymi, którzy znaleźli się w łagrze z powodów politycznych.

 

Rosjanie – postacie pozytywne

  • Do przyjaciół Moskali Adama Mickiewicza – to zupełnie inny obraz Rosjan, ale Rosjan specyficznych – rosyjskich demokratów, czyli XIX-wiecznych dekabrystów. Autor dostrzega zbrodnie popełnione przez zbrodniarzy Rosji, ale nie przeszkadza mu to w sympatii dla Bestużewa i Rylejewa.
  • Fantazy Juliusza Słowackiego – major Wołdemar Hawryłowicz.
  • Lalka Bolesława Prusa – kupiec Suzin.

 

Żydzi

Choć od wieków byli mieszkańcami Rzeczypospolitej, z trudem asymilowali się w polskiej ojczyźnie. Stali zwykle na uboczu – tworzyli hermetyczne środowiska, chroniąc tym samym własną odrębność. Skutek był taki, że choć Żydzi do II wojny stanowili znaczny odsetek Polaków, żydowskie miasteczka i dzielnice istniały na uboczu polskiego społeczeństwa jako coś egzotycznego.

  • Lalka Bolesława Prusa – Żydzi są tu przedstawieni jako bardzo sprytni, przedsiębiorczy handlowcy, którzy jednak nie bronią się przed drobnymi oszustwami, ponieważ najważniejszy jest dla nich zysk (sam Prus niezbyt chyba Żydów lubił). Na tym tle wyróżniają się postacie Szumana i starego Szlangbauma – to nie tylko bliscy przyjaciele Wokulskiego i Rzeckiego, ale też polscy patrioci, którzy nie mogą się pogodzić z panoszącym się coraz wyraźniej wśród Polaków antysemityzmem.
  • Mendel Gdański Marii Konopnickiej – to historia zasymilowanego Żyda, który bardzo dobrze odnalazł się w polskim społeczeństwie. Był introligatorem, żył w zgodzie ze swoimi sąsiadami, a Warszawę uznawał nawet za swoją małą ojczyznę. Starał się żyć uczciwie, ciężko pracował i tym samym czuł, że ma prawo żyć na równi z innymi mieszkańcami. A jednak gdy w Warszawie wybuchają zamieszki antysemickie, sytuacja całkowicie się zmienia – ranny zostaje jego wnuk, a bohater traci poczucie sensowności swojego zachowania („u mnie umarło serce do tego miasta”).
  • Wesele Stanisława Wyspiańskiego – warto przywołać występującą w dramacie postać karczmarza Icka, który sceptycznie wyraża się o szansach zbliżenia polsko-żydowskiego („my są tacy przyjaciele, co się nie lubią”).
  • Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall – Marek Edelman odważnie opowiada o czasach powstania w warszawskim getcie, nie idealizuje Żydów ani stosunków polsko-żydowskich.
  • Początek Andrzeja Szczypiorskiego – autor pokazuje zawikłane stosunki polsko-żydowsko-niemieckie i zwraca uwagę, że szlachetni i podli ludzie znajdowali się po każdej ze stron. Tolerancja oznacza w tym wypadku po prostu poszanowanie ludzkiej godności, co wymagało oczywiście wielkiej odwagi. Okazuje się zresztą, że zachowania z przeszłości – zarówno w przypadku Żydów, jak i Polaków czy Niemców – wyraźnie rzutują na dalsze życie bohaterów.

Holokaust

Niezwykle bogata jest również literatura opowiadająca o tragedii holokaustu (szoah – zagłady Żydów), której źródłem była przecież skrajna nietolerancja – uznanie, że ludzie innego wyznania, innej kultury, innej rasy nie powinni istnieć w świecie i zaśmiecać „czystego” społeczeństwa:

  • Chleb rzucony umarłym Bogdana Wojdowskiego
  • Wielki Tydzień Jerzego Andrzejewskiego
  • Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall
  • Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego
  • Poezje Tadeusza Różewicza
  • Odczytanie popiołów Jerzego Ficowskiego
  • Wróciłem, Żydowska wojna Henryka Grynberga
  • Zagłada Piotra Szewca

 

Problem asymilacji „obcych”

  • Meir Ezofowicz Elizy Orzeszkowej – miejscem akcji jest miasteczko Sybów, a dokładniej zamieszkujące je hermetyczne środowisko Żydów. Toczy się w nim spór o to, czy należy ortodoksyjnie bronić własnej odrębności i unikać bliższych związków z Polakami (tak uważa stary Izaak Todros), czy też szukać sposobów na asymilację z polskim narodem (zwolennikiem tego rozwiązania jest młody Meir Ezofowicz). Orzeszkowa – jako pierwsza polska pisarka – pokazała złożony problem stosunków polsko-żydowskich, zwracając uwagę, że winę za wzajemną nietolerancję, a nawet nienawiść ponoszą obie strony: Polacy odrzucający Żydów ze względu na ich religię i odmienność kulturową, ale i sami Żydzi tworzący zamknięte środowiska i unikający asymilacji z resztą społeczeństwa.
  • Lalka Bolesława Prusa – rodzina Minclów pokazana została w powieści w sposób lekko satyryczny, ale też pełen ciepła i sympatii. Minclowie stali się Niemcami całkowicie zasymilowanymi – Jan uważał się za Polaka i kiedy chciał obrazić swojego brata, mówił o nim per… Niemiec.
  • Mendel Gdański Marii Konopnickiej – to historia zasymilowanego Żyda, który bardzo dobrze odnalazł się w polskim społeczeństwie. Był introligatorem, żył w zgodzie ze swoimi sąsiadami, a Warszawę uznawał nawet za swoją małą ojczyznę. Starał się żyć uczciwie, ciężko pracował i tym samym czuł, że ma prawo żyć na równi z innymi mieszkańcami. A jednak gdy w Warszawie wybuchają zamieszki antysemickie sytuacja całkowicie się zmienia – ranny zostaje jego wnuk, a bohater traci poczucie sensowności swojego zachowania („u mnie umarło serce do tego miasta”).

 

Kresy jako kraina wielu kultur, narodowości i religii – wzajemna tolerancja

  • Kronika wypadków miłosnych Tadeusza Konwickiego – arkadyjska wspólnota kultur Polaków, Rosjan, Niemców i Żydów nad rzeką Wilejką.
  • Dolina Issy Czesława Miłosza – Litewszczyzna jako kraina wielonarodowa i wielokulturowa (mimo ogólnego wrażenia harmonii zarysowane są lekko pierwsze konflikty narodowościowe).
  • Austeria Juliana Stryjkowskiego – kresy ponownie pokazane jako niemal idealna kraina współistnienia wielu kultur, narodowości i religii, żyjących w harmonii pod władzą Franciszka Józefa.
  • Na wysokiej połoninie Stanisława Vincenza – niezwykła wspólnota Polaków, Żydów, Ukraińców i Rumunów – po latach to jedynie wspomnienie arkadyjskiego dzieciństwa.

 

Niesprawiedliwość społeczna – konflikty między osobami z różnych warstw społecznych

  • Lalka Bolesława Prusa – mimo wielu starań oraz handlowych i towarzyskich dokonań Wokulski nigdy nie przestał czuć się w środowisku arystokratów obco. Nic dziwnego zresztą: traktowano go pobłażliwie, a nawet lekceważąco, wypominano pochodzenie, naśmiewano się z tego, że jest zwykłym kupcem. Niestety, podobne zdanie na temat Stanisława miała nawet kochana przez niego kobieta – wiele mu zawdzięczająca Izabela.
  • Szkice węglem Henryka Sienkiewicza – zacofani chłopi – tacy jak rodzina Rzepów – są bezradni wobec traktujących ich z góry przedstawicieli wyższych stanów. Rzepowa szuka pomocy we dworze, w urzędzie i u księdza – niestety, bezskutecznie. Efekt jest tragiczny: Wawrzon zabija żonę i podpala dwór, a niecne czyny uchodzą płazem cynicznemu Zołzikiewiczowi.
  • Janko Muzykant Sienkiewicza – przedstawiciele dworu traktują chłopów jak ludzi gorszego gatunku. Uzdolniony muzycznie chłopiec nie tylko nie ma szans na rozwinięcie talentu, ale też zostaje brutalnie pobity za dotknięcie „dworskich” skrzypiec, wskutek czego umiera.
  • O żołnierzu tułaczu Stefana Żeromskiego – to opowiadanie o tragicznym losie polskiego chłopa, który w swojej ojczyźnie miał status poddanego, a wolnym obywatelem stał się dopiero we Francji. Po bohaterskiej walce we francuskiej armii wraca do Polski, gdzie zostaje uznany za pańszczyźnianego zbiega i skazany na śmierć.
  • W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta – w tym wielkim dziele penetrującym skomplikowaną ludzką psychikę istotną rolę odgrywa również portret mieszczańskiego i arystokratycznego społeczeństwa. Sam Marcel pochodzi z typowo mieszczańskiej rodziny, w której niemal celem życia jest uzyskanie odpowiedniej pozycji społecznej, wejście „na salony”. Żadne zachowania wykraczające poza konwencję nie mogą być tolerowane – dlatego właśnie, kiedy Swann żeni się z Odetą, kobietą lekkich obyczajów, pruderyjna rodzina zrywa z nim kontakt. Wcale nie lepsze okazuje się środowisko arystokratyczne. Stając się wreszcie bywalcem tego świata, Marcel odkrywa, że pod pozorami moralności i wzajemnej tolerancji kryją się mroczne tajemnice (np. homoseksualne kontakty barona de Charlus z jego kochankiem), zawiść, rozplotkowanie, snobizm i pustka, przykryte jedynie efektownym blichtrem.
  • Granica Zofii Nałkowskiej – w przedstawionym przez pisarkę świecie istnieje niezwykle silne rozwarstwienie – biedni i bogaci żyją w dwóch zupełnie różnych światach, choć przecież jednocześnie bardzo bliskich („Co dla jednych jest podłogą, dla drugich staje się sufitem”). Utwór Nałkowskiej jest ostrym sprzeciwem wobec biernego tolerowania takiego stanu, akceptowania świata, w którym panuje niesprawiedliwość i wyzysk jednych przez drugich.
  • Tańczący jastrząb Juliana Kawalca – głównym bohaterem jest Michał Toporny, który wyrywa się ze środowiska chłopskiej rodziny, zdobywa wykształcenie, a nawet zaczyna robić karierę. Mimo nieprzeciętnych umiejętności z powodu swojego pochodzenia nie jest jednak akceptowany przez nowe środowisko, w mieście czuje się obco, popada w depresję i w rezultacie popełnia samobójstwo.
  • Panna Nikt Tomka Tryzny – utwór (entuzjastycznie – i nie do końca zresztą zasłużenie – przyjęty przez Czesława Miłosza) opowiada o piętnastoletniej Marysi Kawczak pochodzącej z ubogiej, wielodzietnej górniczej rodziny. Przeprowadzka ze wsi do Wałbrzycha zmienia w życiu dziewczyny wszystko. W nowej szkole Marysia poznaje dwie koleżanki, które ją fascynują: Kasię Bogdańską, osobę uduchowioną, o dużej wyobraźni i niemałej wiedzy o świecie, oraz Ewę Bogdaj, która imponuje tytułowej bohaterce bogactwem i buntowniczą naturą. Okazuje się jednak, że obie dziewczyny traktowały Marysię jak zabawkę – dla nich pozostała zwykłą, wiejską, nic nieznaczącą dziewczyną, Panną Nikt.

 

Tolerancja pozorna

  • Wesele Stanisława Wyspiańskiego – inteligenccy bohaterowie dramatu nie tylko zdają się tolerować przedstawicieli chłopstwa, ale też wydają się nimi zafascynowani. Wyspiański pokazuje jednak wyraźnie, że jest to tolerancja niezwykle powierzchowna. Aby można było mówić o wzajemnej akceptacji, potrzebne jest wzajemne zrozumienie, a to okazuje się niemożliwe (co widać choćby w rozmowie Radczyni z Kliminą). Młodopolski ideał – zbliżenie inteligencji i chłopstwa – okazuje się powierzchowną i pustą ludomanią.
  • Ferdydurke Witolda Gombrowicza – rodzina Młodziaków, do której dzięki profesorowi Pimce trafia główny bohater, Józio, jest oazą wolności i tolerancji. Młodziakowie są do bólu tolerancyjni i bezpruderyjni, powtarzają liberalne hasła, opowiadają się za całkowitą swobodą obyczajową (w jednej ze scen próbują namówić córkę na nieślubne dziecko i dają nawet konkretne wskazówki: poczęcie miałoby nastąpić w krzakach podczas klasowej wycieczki…). A jednak szybko okazuje się, że nowoczesność Młodziaków – której symbolem staje się zgrabna łydka pensjonarki – jest pozorna. Widać to chociażby w scenie obiadu, kiedy Józio „babrze” w kompocie (nad wyraz tolerancyjni Młodziakowie reagują zgorszeniem), czy też wtedy, gdy tak przecież nowocześni rodzice przyłapują w pokoju córki starego Pimkę i młodziutkiego kolegę Zuty – Kopyrdę… Okazuje się, że nowoczesność, swoboda i całkowita tolerancja głoszona przez Młodziaków jest jedynie Formą, za którą kryje się uwięzienie w starych konwenansach i mieszczańskiej mentalności.

 

Występna miłość, czyli kochankowie a (nie)tolerancja

  • Dzieje Tristana i Izoldy – grzeszna miłość tytułowych bohaterów spotyka się z nadspodziewaną wyrozumiałością króla Marka. Nie potępia on swojej żony, nie oddala jej od siebie mimo świadomości, że kocha innego, a po śmierci pozwala pochować ją obok Tristana.
  • Romeo i Julia Williama Szekspira – tytułowi bohaterowie dramatu należą do dwóch zwaśnionych ze sobą rodów Montekich i Kapuletich, toteż nie akceptują związku Romea i Julii i doprowadzają do tragedii – śmierci zakochanych.
  • Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – nie bez powodu powieść ta pierwotnie miała nosić tytuł Mezalians, bo też jednym z najważniejszych jej tematów jest miłość sprzeciwiająca się społecznym konwencjom, miłość źle widziana i nietolerowana. Uczucie okazało się ważniejsze niż stereotypy dla Jana i Cecylii, założycieli rodu Bohatyrowiczów. Konwenanse wygrały z kolei z gorącą miłością w przypadku Marty, która nie poślubiła Anzelma. Scenariusz protoplastów rodu powtórzy za to Justyna, podejmująca decyzję o związaniu się z Janem (ślub ten zresztą okazuje się szansą na zakopanie wojennego topora między dworem a zaściankiem).
  • Wichrowe Wzgórza Emily Brontë – miłość Katarzyny i Heathcliffa została zaprzepaszczona, ponieważ środowisko nigdy by jej nie zaakceptowało – on był przecież przybłędą i podrzutkiem, ona – córką właściciela całkiem pokaźnego majątku.
  • Klątwa Stanisława Wyspiańskiego – miłość między Księdzem a Młodą wywołuje zgorszenie miejscowej społeczności. Kiedy na wieś spadają kolejne klęski (susza, pożar), ludzie widzą w tym karę za grzech i dlatego chcą rozprawić się z niemoralnymi członkami swojej wspólnoty i kamienują Młodą.
  • Bohiń Tadeusza Konwickiego – miłość panny Konwickiej i młodego Żyda, uczestnika powstania styczniowego, spotyka się z ostrą nietolerancją miejscowego środowiska. Dwoje zakochanych dzieli wszystko – narodowość, religia, bariery klasowe, a obowiązujące konwenanse nie pozwalają na tolerowanie takiego związku.
  • Lolita Władimira Nabokowa – kontrowersyjna (i świetnie napisana!) powieść o miłości między dojrzałym mężczyzną a dwunastoletnią dziewczyną. Miłości idealistycznej, ale jednocześnie niezwykle zmysłowej, wobec której to właśnie Humbert pozostaje bezradny – Lolita (Dolores Haze) potrafi znakomicie igrać z uczuciami swojego pierwszego mężczyzny.

 

Tolerancja, która prowadzi do zła

  • Granica Zofii Nałkowskiej – o tym, jak demoralizująca może być czasem przesadna tolerancja, świadczy przykład Waleriana Ziembiewicza. Ojciec Zenona nieustannie zdradza żonę z wiejskimi dziewczętami, ale Żańcia nie robi nic, żeby się temu przeciwstawić – wciąż przyjmuje męża, na nowo mu wybacza… Nic dziwnego, że tego samego od swojej żony Elżbiety będzie oczekiwał zdradzający ją (choć w młodości oburzony postępowaniem ojca) Zenon. Elżbieta zachowuje się zupełnie inaczej niż jej teściowa, Zenon też jest kimś innym niż jego ojciec, a jednak…w pewnym sensie Zenon powiela układ sprzed lat.
  • Świadkowie, albo nasza mała stabilizacja Tadeusza Różewicza – tolerancja ma w tym utworze znaczenie pejoratywne. Pokazani w drugiej części małżonkowie tkwią niejako bezwiednie w swoim związku, tolerują się, ale w gruncie rzeczy są sobie całkowicie obcy. Nie akceptują siebie nawzajem, nie są ze sobą szczęśliwi – po prostu tkwią w marazmie, nie są w stanie ani wyjść z męczącego ich układu, ani podjąć próby jego naprawy. „Mała stabilizacja” ma wiele znaczeń, określa m.in. istnienie prowizoryczne, powierzchowne, niepełne, kiedy ludzi nie łączą żadne głębsze relacje – kontakty opierają się na nieautentycznej grzeczności, pod pozorami której nie kryje się nic.
  • Tango Sławomira Mrożka – Stomil i Eleonora to rodzice, o jakich marzy zapewne niejeden nastolatek: kiedyś sami buntowali się przeciwko społecznym i obyczajowym konwencjom, po latach tworzą dom oparty na zasadzie „wszystko wolno” (właśnie dlatego Stomil chodzi nieustannie w rozpiętej koszuli, a babcia namiętnie gra w karty, powtarzając często: „cztery piki skurczybyki”). Okazuje się jednak, że za skrajnie posuniętą tolerancją kryje się całkowity brak porozumienia między domownikami i ich obojętność względem siebie (np. śmierć babci pozostaje w zasadzie niezauważona). Życie w świecie, w którym „wszystko wolno”, zamiast dawać wolność, rodzi cierpienie (przekonuje się o tym sam Artur, kiedy dowiaduje się, że jego narzeczona Ala miała potajemny romans z Edkiem). Poza tym nie ma się przeciwko czemu i komu buntować („już nic nie jest możliwe, ponieważ wszystko jest możliwe”) – jedyną formą sprzeciwu może być próba powrotu do porzuconych konwencji.

 

Tolerancja – tak, fanatyzm – nie

  • Profesor Tutka Jerzego Szaniawskiego – tytułowy bohater zbioru opowiadań głosi wśród przyjaciół ideę tolerancji. Według niego człowiek ma prawo do swoich, choćby odmiennych od większości, poglądów i zachowań, o ile, oczywiście, w ten sposób „nie czyni nikomu nic złego”.
  • Wiek świateł Henryka Bardijewskiego – to powieść wymierzona przeciw wszelkiemu fanatyzmowi, zamknięciu rozumu w ramach jednej idei. Historia dowodzi wyraźnie, że dogmatyczne uznanie, iż tylko moja idea jest słuszna, prowadzi często do tragicznych skutków.
  • Megalomania narodowa Jana Stanisława Bystronia – autor rozprawia się z typowym dla Polaków przekonaniem o własnej wyższości nad osobami innych narodowości czy wyznań. Megalomania narodowa prowadzi w prostej linii do nietolerancji, do patrzenia z góry na „obcych” i „innych”.
  • Płomienie Stanisława Brzozowskiego – w powieści tej autor pokazuje, jak niebezpieczny jest wszelki fanatyzm, w tym wypadku reprezentowany przez rosyjskich zwolenników rewolucji. Zamknięcie się w świecie jednej idei uniemożliwia wszelką dyskusję i możliwość jakiegokolwiek porozumienia.
  • Rodzinna Europa Czesława Miłosza – autor ostro przeciwstawia się myśleniu, które dzieli świat na granice i tradycyjne państwa. Według Miłosza Europa stanowi w sensie kulturowym jedność złożoną z wielu małych ojczyzn, które powinny dbać o własną, regionalną tradycję i kulturę, ale jednocześnie być tolerancyjne i otwarte na kultury i tradycje dla siebie obce.

 

Tolerancja a bezmyślne przejmowanie cudzych wzorów

  • Żona modna Ignacego Krasickiego – tytułowa bohaterka chce uchodzić za kobietę światową, co przejawia się u niej w bezkrytycznym przejmowaniu obcych wzorów i mód. A to, jak wiadomo, wymaga niemałych środków finansowych, co spędza sen z powiek biednemu mężowi, cierpliwie znoszącemu wszystkie kaprysy małżonki.
  • Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza – „modnym” kawalerem, bezkrytycznie zapatrzonym we wszystko, co obce, jest Szarmancki. To imponuje sentymentalnej Starościnie Gadulskiej, która chętnie oddałaby mu rękę swojej pasierbicy Teresy. Na drugim biegunie umieścił Niemcewicz Gadulskiego, nie tylko zagorzałego konserwatystę, ale człowieka o zaściankowej mentalności, który uważa, że „tak jest najlepiej, jak przedtem bywało”.
  • Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – przykładem postaci przesadnie zapatrzonych w obce wzory są Telimena, nieustannie przypominająca o swoim pobycie w „Peterburku” i znajomościach z tamtejszymi „wyższymi sferami”, oraz Hrabia ubierający się „po angielsku” i kreujący na bohatera romantycznej literatury europejskiej.
  • Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego – autor kieruje wobec swojej ojczyzny ostry zarzut: „Pawiem narodów byłaś i papugą”. Krytykuje w ten sposób przesadne zapatrzenie we wszystko, co pochodzi z innych krajów i innych kultur.
  • Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – bezmyślny zachwyt nad wszystkim, co obce, to cecha pretensjonalnej hipochondryczki Emilii Korczyńskiej, a także Różyca.

 

Modele zachowań wobec „innych”

Akceptacja i tolerancja

  • Romantyczność Adama Mickiewicza – bohaterka jest „inna”, ponieważ widzi więcej, słyszy głos zmarłego Jasieńka, ma zdolność otwarcia na Tajemnicę, obcowania z nierzeczywistym i trudnym do wyjaśnienia światem. Z wyjątkiem starca, wyposażonego w „szkiełko i oko”, wyśmiewającego dziewczynę, zgromadzony wokół niej tłum nie śmieje się, nie drwi, nie uznaje nawet Karusi za szaloną. Miejscowi wierzą bohaterce i szanują jej ból oraz nieosiągalne dla nich samych porozumienie z innym światem.
  • Katarynka Bolesława Prusa – bohater, emerytowany, ale zamożny mężczyzna, nie znosi dźwięku katarynek i nie pozwala wpuszczać kataryniarzy na podwórze. Kiedy jednak przypadkiem dowiaduje się, że ta właśnie muzyka sprawia niezwykłą przyjemność niewidomej córce jego sąsiadki, przeżywa przemianę. To krótki, ale wymowny utwór o pokonywaniu własnego egoizmu i zgorzknienia, o konieczności tolerancji, czyli po prostu zauważania innych ludzi i otwarcia się na nich. Tak właśnie robi bohater, który przełamuje się i postanawia pomóc chorej dziewczynie.
  • Ptasiek Williama Whartona – tytułowy bohater od dziecka fascynuje się ptakami, poświęca im mnóstwo czasu i wreszcie całkowicie zamyka się w wyimaginowanym „ptasim” świecie – traci zdolność rozróżnienia, co jest fantazją, a co rzeczywistością. W szpitalu dla obłąkanych, do którego trafia po walce na frontach II wojny światowej, jest dla lekarzy twardym orzechem do zgryzienia. Klucz do Ptaśka znajduje dopiero Al, jego przyjaciel z młodości. Tym kluczem jest właśnie całkowita akceptacja drugiego człowieka, pełna wyrozumiałości i cierpliwości próba wejścia w jego świat. Tolerancja, akceptacja i przyjaźń okazuje się dla Ptaśka ocaleniem.
  • Weiser Dawidek Pawła Huellego – początkowo bohater jest obiektem drwin, wyzwisk i złośliwości kolegów (głównie z powodu swojego żydowskiego pochodzenia). Z czasem otoczenie odkrywa w nim osobę fascynującą – Dawid ma niezwykłe umiejętności (potrafi lewitować, jest znakomitym piłkarzem i zmyślnym piromanem), ma w sobie dużo odwagi, pomysłowości, a nawet szaleństwa, a jednocześnie ma niewyjaśnioną, tajemniczą siłę, przyciągającą rówieśników. Znika w tajemniczych okolicznościach (podczas eksplozji w tunelu) i jego los pozostaje nieznany. Czy zginął w wypadku? Czy w ogóle był postacią rzeczywistą? A może istniał tylko w wyobraźni swoich kolegów?

Tępienie wszelkiej inności

  • Tonio Kröger Tomasza Manna – tytułowy bohater już jako młody chłopak, ze względu na swą nieprzeciętną wrażliwość i skłonność do marzycielstwa, uznawany był w swoim środowisku za dziwaka. Kiedy staje się dorosłym mężczyzną, nieustannie ma poczucie życia na granicy dwóch światów (mieszczańskiego i artystycznego), w obu czuje się nierozumiany i obcy.
  • Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa – w szpitalach psychiatrycznych władza umieszcza osoby, których nie zamierza tolerować w społeczeństwie, bo są niewygodne i w jakiś sposób zagrażają totalitarnemu systemowi.
  • Chłopi Władysława Reymonta – bohaterką odbiegającą od tradycyjnie uznanych w lipieckiej społeczności norm jest Jagna, dziewczyna o nieprzeciętnej urodzie i… równie nieprzeciętnej energii seksualnej. Jej liczne romanse (m.in. w czasie małżeństwa z Maćkiem Boryną spotyka się potajemnie z jego synem Antkiem) powodują, że jest na językach wszystkich mieszkańców. Czara goryczy przelewa się w chwili, gdy Jagna uwodzi młodego kleryka Jasia. Mieszkańcy postanawiają pozbyć się zakały, jak określają dziewczynę, i w brutalny sposób wywlekają ją z domu, tłuką i wywożą na kupie gnoju poza wieś. Niedaleko – byle jednak poza Lipce… To znakomity przykład na to, jak zamknięta wiejska społeczność nie potrafi sobie radzić z zachowaniem, które wybiega poza schemat, utarty od wieków stereotyp. Z „innym” się nie rozmawia – „innego” się wyśmiewa, a wreszcie pozbywa. Oczywiście, w najmniejszym stopniu nie rozwiązuje to problemu ani dziewczyny, ani jej kochanków, bo też nie o jakąkolwiek pomoc tu chodzi, ale o powierzchowny obraz niezakłóconego niczym porządku.
  • Malowany ptak Jerzego Kosińskiego – w tej obfitującej w drastyczne sceny powieści główny bohater, kilkuletni chłopiec, doświadcza nietolerancji w sposób niezwykle brutalny. Jest „inny”, o czym świadczy choćby jego wygląd (to prawdopodobnie Żyd albo Cygan). Dla spotykanych ludzi to wystarczający pretekst, by uznać go za obcego – chłopak doświadcza wielu upokorzeń, jest bity, torturowany i prześladowany zarówno przez dorosłych, jak i rówieśników.
  • Czarownice z Salem Arthura Millera – dramat ten oparty jest na autentycznych wydarzeniach, jakie miały miejsce w Nowej Anglii w roku 1692. „Polowanie na czarownice” odbywa się w niezwykle konserwatywnej i purytańskiej osadzie Salem. Do mieszkańców docierają wiadomości o tym, że miejscowe dziewczęta urządzają spotkania na leśnej polanie, podczas których tańczą nago i przywołują duchy. Jedną z dziewczyn jest Abigail, oskarżona – podobnie jak jej koleżanki – o pakt z diabłem. Utwór interpretowano często w odniesieniu do sytuacji współczesnej i odczytywano jako sprzeciw wobec nietolerancji i bezwzględnego tępienia ludzi o innych poglądach przez tzw. komisję McCarthy’ego (tropiła wszelkie przejawy komunizmu w USA, urządzając w rzeczywistości nagonkę na osoby o innych poglądach) oraz wielką metaforę terroru wobec wszelkiej inności.
  • Boża podszewka Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz – to historia niezwykle wrażliwej dziewczyny, Marysi, nie potrafiącej się odnaleźć w swoim zamkniętym środowisku o ściśle określonych konwencjach i stereotypowej mentalności, w której nie ma miejsca na inność.

 

Tolerancja doskonała, czyli w stronę utopii

  • Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego – wzajemna tolerancja – tak idealna, że aż niewiarygodna – jest podstawową cechą społeczności zamieszkującej wyspę Nipu, na którą trafia bohater powieści. Wszyscy mają takie same prawa, całkowicie się wzajemnie akceptują, żyją w zgodzie ze sobą i naturą. To wizja utopijna, będąca jednak apelem o szacunek dla drugiego człowieka, dla jego godności i należnych mu praw.
  • Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – w powieści idealizowana jest przede wszystkim przeszłość – czasy założenia rodu Bohatyrowiczów przez Jana i Cecylię oraz istniejącej wówczas zgody i wzajemnej sympatii między zaściankiem a dworem. To porozumienie zostało później zaprzepaszczone – młode pokolenie (Justyna, Witold) chce odbudować dawne relacje.
  • Ludzie jak bogowie Herberta George’a Wellsa – Utopia jest w tym wypadku odległą planetą. Panują na niej ład i harmonia między wszystkimi mieszkańcami, którzy nie tylko tolerują się nawzajem i akceptują, ale żyją ze sobą w wielkiej przyjaźni.

 

O tolerancji – rozmaicie

  • Żona modna – żona całkowicie nie liczy się z mężem, z jego potrzebami, z tym, że doprowadza go do ruiny i ośmiesza w oczach przyjaciół. A on z kolei… ze zbytnią tolerancją podchodzi do jej postępowania, toleruje wszystkie jej dziwne pomysły.
  • Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej – obłudna Dulska z jednej strony twierdzi, że nie będzie tolerować w swoim domu żadnych bezeceństw (a za takie uznaje samobójczą próbę swojej lokatorki), z drugiej jednak, po cichu, przyklaskuje dalekiemu od przykładnej moralności zachowaniu syna, byle tylko o sprawie nikt się nie dowiedział.
  • Iwona, księżniczka Burgunda Witolda Gombrowicza – kiedy książę Filip, następca tronu nieokreślonego bliżej królestwa, postanawia ożenić się z brzydką i niezbyt rozgarniętą Iwoną, cały dwór jest oburzony (król powinien przecież wybierać małżonkę spośród najpiękniejszych…). Uparcie milczącej królewskiej narzeczonej nie toleruje nikt. Dziewczyna staje się obiektem dworskich intryg, których celem jest po prostu uśmiercenie przyszłej królowej. Cel udaje się zrealizować dopiero podczas uroczystej uczty, w czasie której Iwona dławi się rybią ością i umiera. W dramacie tym Gombrowicz obnaża przywiązanie ludzi do stereotypów i konwenansów oraz brak tolerancji dla wszystkiego, co do tych właśnie stereotypów nie pasuje. Ale dramat ma też wymowę głębszą – autor pokazuje bowiem, że buntując się przeciwko konwencji dla samego buntowania (Filip nie chce żenić się z Iwoną z miłości, ale po to, by sprzeciwić się istniejącym w swoim środowisku zwyczajom), szybko wpada się w… nową Formę.

 

Utwory o nietolerancji

  • Rodzinna Europa Czesława Miłosza – autor ostro przeciwstawia się myśleniu, które dzieli świat na granice i tradycyjne państwa. Według Miłosza Europa stanowi w sensie kulturowym jedność złożoną z wielu małych ojczyzn, które powinny dbać o własną, regionalną tradycję i kulturę, ale jednocześnie być tolerancyjne i otwarte na kultury i tradycje dla siebie obce.
  • Chłopi Władysława Reymonta – bohaterką odbiegającą od tradycyjnie uznanych w lipieckiej społeczności norm jest Jagna, dziewczyna o nieprzeciętnej urodzie i… równie nieprzeciętnej energii seksualnej. Mieszkańcy postanawiają pozbyć się zakały, jak określają dziewczynę, i w brutalny sposób wywlekają ją z domu, tłuką i wywożą na kupie gnoju poza wieś. Niedaleko – byle jednak poza Lipce… To znakomity przykład na to, jak zamknięta wiejska społeczność nie potrafi sobie radzić z zachowaniem, które wybiega poza schemat, utarty od wieków stereotyp. Z innym się nie rozmawia – innego się wyśmiewa, a wreszcie pozbywa.
  • Malowany ptak Jerzego Kosińskiego – w tej obfitującej w drastyczne sceny powieści główny bohater, kilkuletni chłopiec, doświadcza nietolerancji w sposób niezwykle brutalny. Jest inny, o czym świadczy choćby jego wygląd (to prawdopodobnie Żyd albo Cygan). Dla spotykanych ludzi to wystarczający pretekst, by uznać go za obcego – chłopak doświadcza wielu upokorzeń, jest bity, torturowany i prześladowany zarówno przez dorosłych, jak i rówieśników. Sam tytuł jest aluzją do ludzkiej (a raczej stadnej) nietolerancji. Wziął się z faktu, że ptak pomalowany i wpuszczony w swoje stado – zginie, zadziobią go inne. Bohater powieści jest takim malowanym ptakiem.

 

Najważniejsze utwory

Ciekawe sformułowania, ważne terminy i pojęcia

• Rasizm – przekonanie o rzekomej nierówności ludzkich ras (zarówno biologicznej, jak i intelektualnej czy społecznej), a jednocześnie zwykle również głęboka wiara we wrodzoną wyższość jednej z ras i jej prawo do panowania nad innymi.

• Antysemityzm – nienawiść do Żydów, wyrażająca się w rozmaitych formach –jawnego prześladowania przez odmawianie osobom pochodzenia żydowskiego prawa do zajmowania ważnych funkcji państwowych czy społecznych, niewybredne dowcipy.

• Endlösung – „rozwiązanie ostateczne” – realizowany przez hitlerowców program masowej zagłady Żydów w Europie, całkowitego wyeliminowania ich spośród społeczeństw świata.

• Holokaust – oznacza dosłownie „całopalenie”. Określa się w ten sposób zagładę Żydów dokonaną przez hitlerowców w czasie II wojny światowej. Hebrajskie szoah.

• Asymilacja – odnalezienie przez „obcego” (np. cudzoziemca czy też osoby innego wyznania) swojego miejsca w innej społeczności. Polega z jednej strony na przyjęciu go i zaakceptowaniu przez większość, z drugiej zaś na dostosowaniu się w pewnym sensie do obowiązujących w danym miejscu zachowań, stylu życia czy kultury i poczuciu łączności z początkowo obcą (z czasem coraz bardziej „swoją”) wspólnotą.

• Nacjonalizm – to wykrzywiony patriotyzm. Nacjonalista jest przekonany, że jego kraj jest najważniejszy, wyjątkowy pośród innych, dlatego żąda dla niego największych przywilejów i z pogardą wyraża się o innych narodach.

• Szowinizm – ślepe uwielbienie dla własnej grupy lub skrajny nacjonalizm, zakładający całkowitą pogardę i nienawiść dla społeczeństw innych krajów.

• Ksenofobia – niechęć, wrogi stosunek do cudzoziemców i cudzoziemszczyzny.

• Fanatyzm (np. religijny, polityczny) – zaślepienie, całkowite zamknięcie się w ramach jednej myśli czy ideologii (uznawanej za najlepszą i najwłaściwszą), bezkrytyczna w nią wiara. Ale to również postawa skrajnej nietolerancji, odrzucania możliwości wszelkiego kompromisu czy nawet dyskusji z wyznawcami innych poglądów, a jednocześnie zaciekłego ich zwalczania.

• Mezalians – związek kobiety i mężczyzny pochodzących z różnych warstw społecznych, a zatem w tradycyjnym przekonaniu związek nieodpowiedni, niestosowny.

• Dzieci-kwiaty – pokolenie hipisów, które domagało się pełnej swobody i tolerancji dla wszelkich zachowań i opinii, wszelkich odmienności i dziwactw. Nic dziwnego więc, że najważniejsze hasła dzieci-kwiatów to: wolność, pokój, wolna miłość czy też dostępność rozmaitych środków odurzających. Ruch hipisowski wyrósł na bazie buntu przeciwko zacofaniu i obyczajowej obłudzie mieszczańsko-kapitalistycznej i to jemu właśnie, w dużej mierze, zawdzięczamy tzw. rewolucję seksualną, jaka dokonała się w latach 60. i 70. XX w.

• Liberalizm – system poglądów rozwinięty zwłaszcza w czasach oświecenia, w którym najważniejszą rolę odgrywa indywidualizm człowieka. Z tego właśnie wynika postulat liberalizmu, by zagwarantować jednostkom pełną swobodę działania (np. bez ingerencji państwa, Kościoła itp.). Potocznie oznacza po prostu dużą tolerancyjność dla ludzkich zachowań i opinii, rezygnację ze ściśle określonych zasad na rzecz swobody jednostki, pobłażliwość dla postaw czy sądów nietypowych, ekscentrycznych.

• Liberalny – zgodny z zasadami liberalizmu, tolerancyjny.

• Filozofia dialogu – za jednego z twórców tej filozofii uznaje się ks. prof. Józefa Tischnera. Zgodnie z nią istnienie ludzi względem siebie powinno być oparte właśnie na dialogu, na wzajemnym zrozumieniu, akceptacji, a jednocześnie uznaniu prawa do czyjejś odrębności (także w kwestii własnych poglądów, sposobu zachowania itp.).

• „Ja – Ty” – znany XX-wieczny filozof Martin Buber określił w ten sposób relację między dwojgiem ludzi i skontrastował ją z relacją „Ja – To”, w której zawarty jest element „posiadania” czegoś. W kontaktach międzyludzkich nie powinno być o tym mowy. Spotkanie „Ja – Ty” to spotkanie dwóch równorzędnych stron, które powinny się wzajemnie rozumieć i akceptować, ale jednocześnie zakładać prawo do własnej odrębności, posiadania różnych zdań itp.

• Inny – to bardzo ważna kategoria w filozofii Emmanuela Levinasa, jednego z najważniejszych współczesnych myślicieli. Według filozofa wszelkie kontakty międzyludzkie opierają się na spotkaniu z Innym (czyli drugim człowiekiem), który jest tajemnicą, który wyrywa mnie z zasklepienia w swoim „ja”, narusza moją obojętność, każe przewartościować samego siebie. Filozofia Levinasa wyrasta z jednej strony z głębokiej tolerancji dla drugiego człowieka, z drugiej zaś z przekonania, że kontakty międzyludzkie odbywają się na płaszczyźnie jednostka – jednostka, nie zaś jednostka – bezmyślna masa.

• Polityczna poprawność – zasada ukształtowana przez lata w Stanach Zjednoczonych zakładająca tolerancję dla wszelkich odmienności (religijnych, kulturowych, seksualnych) i tym samym ostro sprzeciwiająca się próbom dyskryminacji (choćby w sferze języka – stąd określenia w rodzaju „kochający inaczej”). Polityczna poprawność przybiera jednak często postać karykaturalną, kiedy człowiek boi się wyrazić własne zdanie w obawie, że może ono kogoś urazić.

 

Zagraniczne filmy o tolerancji

Skandalista Larry Flynt, reż. Miloš Forman – o tolerancji i wolności mówi wiele tytułowy bohater, właściciel bodaj najsłynniejszego pisma pornograficznego na świecie. Obyczajowa swoboda, pokazywanie rzeczy do tej pory nieistniejących w tak szerokim obiegu musiało wzbudzać protesty. Ten film w żadnym wypadku nie jest apoteozą pornografii czy przemysłu pornograficznego – jest za to wielkim pytaniem o granice tolerancji i wolności.

Ksiądz, reż. Antonia Bird – decyzja tytułowego bohatera, który nad wierność swemu powołaniu przedkłada miłość do innego mężczyzny, stoi nie tylko w sprzeczności z nauką Kościoła, ale też oczekiwaniami miejscowej społeczności. Takiego zachowania ludzie tolerować nie chcą i nie potrafią – ostry bunt przeciwko swojemu kapłanowi jest nieunikniony.

Anioł przy moim stole, reż. Jane Campion – opowieść o młodej rudowłosej poetce Janet – dziewczynie nadwrażliwej, niespecjalnie atrakcyjnej, która ze względu na swą „inność” (jest gruba, lubi czytać książki, pisze wiersze) zostaje odrzucona przez otoczenie, a nawet umieszczona w szpitalu dla obłąkanych. Janet nie chce istnieć „obok” normalnego świata, próbuje zatracić się w życiu, w miłości. Wciąż nierozumiana przekonuje się boleśnie, że w otaczającej ją rzeczywistości na zawsze pozostanie sama.

Billy Elliot, reż. Stephen Daldry – tytułowy bohater mieszka w zwykłej, górniczej miejscowości na północy Anglii. Miejscowości, w której role męskie i żeńskie są wyraźnie podzielone, w której obowiązuje jeden model życia i wszyscy, którzy się z nim nie zgadzają, skazani są na odrzucenie. Tymczasem Billy (fenomenalna rola młodziutkiego Jammiego Bella) – w przeciwieństwie do pozostałych chłopców – nie znosi boksu, do którego zmusza go ojciec, ale interesuje się baletem. Dla najbliższych to objaw zniewieścienia („Pedałem chcesz zostać?” – krzyczy na niego ojciec). A jednak Billy nie poddaje się, walczy o swoją pasję, w czym wspiera go miejscowa nauczycielka tańca. Najpiękniejszą sceną filmu jest bez wątpienia moment, kiedy ojciec ze łzami w oczach przełamuje swoje uprzedzenia, akceptuje wybór syna, chociaż go nie rozumie…

Co gryzie Gilberta Grape’a, reż. Lasse Hallstrõm – to film o tym, jak łatwo zwyczajnie „tolerować”, ale jak trudno głęboko akceptować i prawdziwie – kochać. Tej próbie poddany jest tytułowy bohater (gra go Johnny Depp), wychowywany w nietypowej rodzinie – z monstrualnie otyłą matką (z powodu swojej tuszy niewychodzącą z domu) oraz z upośledzonym bratem (znakomita rola młodziutkiego Leonarda DiCaprio), którego nieustannie trzeba pilnować. Gilbert to człowiek niezwykle wrażliwy, odpowiedzialny, próbujący radzić sobie z utrzymywaniem bliskich i nietolerancją miejscowej społeczności. Nie jest – na szczęście – heroicznym świętym, ale zwyczajnym (i niezwyczajnym zarazem) chłopakiem, który zna znaczenie słów: akceptacja i miłość.

Czarownice z Salem, reż. Raymond Rouleau – film na motywach powieści Arthura Millera (scenariusz napisał sam Jean Paul Sartre) z Yves’em Montandem i Simone Signoret w rolach głównych. To historia kobiet, którym w XVII wieku w Nowej Anglii postawiono zarzut uprawiania czarów. Nie chodziło, rzecz jasna, o dociekanie prawdy, ale o wyeliminowanie osób, które miały odwagę być „inne”, a tym samym nie pasowały do miejscowej społeczności. Wynik pokazowego procesu sądowego był znany, jeszcze zanim proces się zaczął – wszystkie oskarżone kobiety skazano.

Forrest Gump, reż. Robert Zemeckis – tytułowy bohater, mimo swego upośledzenia, robi prawdziwą karierę, poznaje najważniejsze osobistości współczesnego świata, zdobywa niemały majątek… Osiąga akceptację i sukces w świecie, w którym niełatwo o tolerancję dla wszystkiego, co „inne”. Film wzruszający, opowiedziany w konwencji bajki, w której wygrywa prostoduszność i szlachetność.

Fucking Amal, reż. Lukas Moodysson – historia 16-letniej Agnes, która dojrzewa w zwyczajnym, prowincjonalnym mieście Amal, u boku pozornie troskliwych, a w gruncie rzeczy obcych rodziców. Agnes czuje się źle w domu, mieście, szkole, wśród nieakceptujących ją rówieśników. Niespodziewanie zbliża się do Elin, dziewczyny fascynującej ją od dawna, z którą zaczyna łączyć ją coś więcej niż zwykła przyjaźń. Związek dwóch dziewcząt w zaściankowej społeczności wydaje się skazany na potępienie. Tymczasem – dzieje się zupełnie inaczej…

Idioci, reż. Lars von Trier – bohaterowie tego filmu prowadzą specyficzny eksperyment: udają w miejscach publicznych osoby upośledzone umysłowo. To swego rodzaju test na szacunek dla odmienności, test, który demaskuje mieszczańską obłudę, ale jednocześnie jest próbą zrzucenia z siebie maski, dotarcia do najgłębiej skrywanego „ja” – niepokojącego, niekiedy przerażającego, ale prawdziwego.

Maska, reż. Peter Bogdanovich – to historia szesnastoletniego Rocky’ego, który z powodu nieuleczalnej choroby kości żyje ze zniekształconą, wielką, odpychającą twarzą. Mimo to jednak jest lubiany i akceptowany przez rówieśników, ma wielu przyjaciół, którzy starają się chronić go przed nietolerancją obcych ludzi. Nagła śmierć Rocky’ego jest dla wszystkich wstrząsem.

Moja lewa stopa, reż. Jim Sheridan – to prosta, przejmująca, ale daleka od sentymentalnego banału historia chłopca z porażeniem mózgowym, który przychodzi na świat w zwykłej, wielodzietnej rodzinie robotniczej. Początkowo upośledzone dziecko jest traktowane jak niezrozumiały wybryk natury – ojciec gardzi synem, a otoczenie całkowicie go ignoruje. Z czasem jednak Christie zaczyna zadziwiać najbliższych – uczy się pisać, czytać i malować, tworzy z pomocą brata autobiografię i udowadnia tym samym, że jest jednostką nieprzeciętną, która ma pełne prawo żyć wśród innych. Piękny film o tolerancji, pokonywaniu samego siebie i wielkiej tajemnicy, jaką wciąż pozostaje każdy człowiek.

Rain Man, reż. Barry Levinson – głośny film o dwóch braciach – nowoczesnym yuppie Charliem (Tom Cruise) i chorym na autyzm Raymondzie (Dustin Hoffman). Charlie początkowo spotyka się z bratem tylko po to, by uzyskać połowę majątku zapisanego w całości przez ojca na szpital. Z czasem jednak niespodziewanie zbliża się do Raymonda, zaczyna poznawać jego przedziwny – dziecięco-starczy – świat, zmienia nie tylko swoje nastawienie do „innych”, ale do ludzi w ogóle, do świata, życia, siebie samego.

Tańczący z wilkami, reż. Kevin Costner – główny bohater, porucznik uczestniczący w amerykańskiej wojnie domowej, nawiązuje bliski kontakt z indiańskim plemieniem Siuksów. Jego postawa może być nie tylko wzorem tolerancji (porucznik poświęca mnóstwo czasu, by poznać kulturę, język i zwyczaje Indian), lecz także walki o prawa ludzi, których zachodni świat traktuje z góry, którymi pogardza i których chce sobie podporządkować.

Zelig, reż. Woody Allen – tytułowy bohater filmu to człowiek kameleon, który ma nadzwyczajną umiejętność zmiany nie tylko swojej osobowości, ale i fizjonomii, w zależności od osoby, z którą rozmawia czy środowiska, w którym przebywa. Jego przypadek staje się sensacją. Zelig zaczyna obracać się w kręgu najważniejszych osobistości świata… Ale sam bohater czuje się źle – wciąż się zmienia, staje się co chwila kimś innym, wskutek czego nie ma własnej tożsamości. Psychiatra, do którego trafia, odkrywa, że za tajemniczym „kameleonizmem” bohatera kryją się tajone kompleksy (Zelig jest niespecjalnie atrakcyjnym, upośledzonym Żydem), głęboka potrzeba bezpieczeństwa, przeraźliwe wołanie o akceptację…

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Tolerancja – motyw

Jak pisać o tolerancji