Tematy prac
Tematy „ojczyźniane” układają się w kilka grup, z których najbardziej klasyczną są tematy spod znaku „motyw ojczyzny w utworach literackich”. Motyw jak motyw – bardzo silny w polskiej literaturze, obecny w każdej epoce literackiej, uzasadniony tragicznymi wydarzeniami historii.
- Wolna i zniewolona w marzeniach i w rzeczywistości, ale zawsze Polska. Przedstaw funkcjonowanie motywu ojczyzny w wybranych utworach literackich.
- „Jam miłość, szczęście, jam niebo za młodu, umiał poświęcić dla sprawy narodu…” (Adam Mickiewicz). Polaków wyobrażenia o godności, honorze i powinnościach wobec kraju. Rozwijając odwołaj się do wybranych utworów literatury dawnej i współczesnej.
- „Kto mi powiada, że moja ojczyzna: pola, zieloność … i kwiaty” (C.K. Norwid). Obraz ojczyzny w przekazie twórców literackich minionych epok i w wyobrażeniu współczesnego człowieka u progu zjednoczonej Europy.
- „Naród streszcza się w swojej literaturze i żyje przez nią” Skomentuj trafność myśli Henryka Sienkiewicza, przywołując wybrane teksty.
- „Społeczeństwo, któremu trudno się wyzbyć wad narodowych, buduje kolejne kaplice” – odnosząc się do kultury i realiów historycznych wybranej epoki (epok), skomentuj słowa ks. prof. J. Tischnera.
- Dziewiętnastowieczny patriotyzm w postawach trzech wybranych bohaterów literackich – a twoje rozumienie miłości ojczyzny.
Przegląd tematów
Prace tego typu od zawsze posiadają kompozycję wyliczanki obrazującej, jak motyw ojczyzny funkcjonował w kolejnych epokach i utworach literackich. W obliczu tak rozległego materiału można popełnić błąd nadgorliwości, chcąc opisać wszystko, od Galla Anonima po Szymborską, i to jeszcze z dokładnym omówieniem. Tego nie da się zrobić, prace takie wychodzą potem długie, wymęczone, nudne. Zawsze trzeba dokonywać wyboru, a selekcję podyktuje z reguły temat. Czy realizacja tematu wymaga pokazania reprezentantów epok, czy też różnych rodzajów literackich, a może ujęć polemicznych? Przecież inaczej kształtuje się motyw ojczyzny w literaturze staropolskiej, a inaczej w wieku XIX, inaczej u Mickiewicza, a inaczej u Gombrowicza.
Obraz ojczyzny w świetle literatury,
to nieco odmienny wariant tematu patriotycznego. Obraz bowiem, to nie będą już postulaty reform, różne sposoby walki o wolność, różne postawy patriotyczne, autorów i bohaterów literackich. W „obraz” ojczyzny wchodzi z pewnością obraz społeczeństwa, jego wad i zalet, chorób – ale i wielkich zrywów patriotycznych. Obraz ten to także ujęcia pejzażu – piękno Polski, jej krajobrazów, historii i kultury. Jest to też umiłowanie obyczaju, prezentacja specyfiki narodowej – zwłaszcza gdy temat podkreśla, że mają to być refleksje „u progu zjednoczonej Europy”. Można by sobie postawić takie pytanie: jeśli młody Europejczyk chciałby wytworzyć sobie obraz Polski dawnej i obecnej na podstawie literatury – co powinien przeczytać? Jaką lekturą poleciłbyś mu, aby zobaczył, że Polska jest piękna i bogata w kulturę? Że ma i miała też wady narodowe? Że ma niezwykłe akty heroizmu w swojej historii?
Wyobrażenia Polaków o powinnościach wobec ojczyzny
– to temat względnie podobny do „motywu” ojczyzny w literaturze. Jest to „podzbiór” tego tematu, bo przecież to, jak funkcjonuje temat patriotyczny świadczy o wyobrażeniach autorów, czasem pokazanych jako wyobrażenia bohaterów. Ten temat po prostu eksponuje ludzi, ich poglądy, ich postawy. Będziemy tu rozważać, jak widział sprawę ten czy ów – i znów trzeba będzie dokonywać wyborów, bo prawie każdy twórca wypowiadał się w sprawie powinności wobec ojczyzny.
Naród – społeczeństwo
Sienkiewicz mówi, że literatura streszcza najważniejsze dla narodu sprawy i że jest ważna, czasem naród wręcz żyje dzięki niej – a ksiądz Tischner przestrzega przed wadami narodowymi. Jeśli chodzi o nasze wady narodowe – lista ich długa, dowodów literackich wiele, konsekwencji, które ponieśliśmy także mnóstwo – jest o czym pisać.
Literatura a naród – to wszystko o czym mówimy, to co analizujemy i nad czym się zastanawiamy przy pracy pod hasłem „Ojczyzna”. Naród się streszcza w literaturze – bo w niej została utrwalona historia, wady narodowe, pragnienia, marzenia patriotów, tęsknota emigrantów. Dzięki niej naród żyje – czasem pozbawiony wolności, ale nie literatury.
Ojczyzna – i Ty
Są w tematach takie pytania: a co ty sądzisz na ten temat? A jak to jest w wyobrażeniach współczesnego człowieka? Jakie jest twoje rozumienie miłości ojczyzny? Rzecz jasna, że w pracy powinny znaleźć się budujące odpowiedzi – postawy pełne patriotyzmu, wyobrażenia sytuujące tę miłość wysoko w skali wartości wyznaczonych przez młodego człowieka. Być może nie zawsze ta ojczyzna plasuje się tak wysoko w naszych systemach etycznych. Być może jeszcze częściej po prostu nad tym nie zastanawiamy się w codziennym życiu – przecież mieszkamy w wolnym kraju, mamy swoją tożsamość narodową, nie musimy walczyć z wrogiem – trudno zatem w zwykłym życiu ten patriotyzm manifestować. Z drugiej strony w kontaktach z innymi narodami czujemy się dumni z tej racji, że jesteśmy Polakami, uważamy, że mamy się czym pochwalić i w dziedzinie kultury, i nauki, i historii. W dodatku bacznie obserwujemy i krytykujemy polityków, programy reform zaś i krytyka panujących są wciąż obecnym tematem przy rodzinnych stołach. A zatem – jesteśmy patriotami.
Motyw ojczyzny w literaturze
Istnieje odkąd istnieje ojczyzna, odkąd utrwaliły się zręby polskiej państwowości – czyli od średniowiecza. Oczywiście słowa Galla Anonima opiewające polskie bohaterstwo w walce pod Głogowem są wciąż jeszcze hołdem dla królewskiego rodu, ale to już początek. Wiek XVI wzmocni postawy patriotyczne i poczucie tożsamości narodowej, co od razu znajdzie odzwierciedlenie w literaturze. Patrząc na dzieje polskiej literatury pod kątem obecności w niej motywu ojczyzny, przywołaj następujące przykłady:
1. Doba staropolska – do utraty niepodległości
Patriotyzm tych wieków to głównie krytyka wad narodowych czy ustrojowych, propozycje reform, nawoływanie do postaw i działania w imię miłości ojczyzny, budowanie wzorców i antyprzykładów literackich. Są to motywy charakterystyczne dla czasów pokoju – nie ma jeszcze walki o wolność, walki z wrogiem – jest obserwacja tego, co dzieje się w granicach własnej istniejącej ojczyzny. Szczególną kopalnią patriotycznych postaw i politycznej walki o poprawę sytuacji kraju jest oświecenie – jakby kulminacja działań, prób ratowania Polski, niestety, jak pokazała historia – nieskutecznych.
2. Wiek XIX po odzyskaniu niepodległości
W tej literaturze walka o wolność zdominuje patriotyczną literaturę. Zupełnie zrozumiałe; już nie ma czego reformować, za to zaistniał bardzo określony, konkretny wróg – zaborcy. Dochodzi aspekt nowy – emigracji, tęsknoty wygnańca politycznego za krajem. Teraz postawa patriotyczna obarczona będzie cieniem spisku, konspiracji, teraz kulminacyjnym aktem patriotycznym będzie udział w powstaniu. I to jest najbardziej emocjonalna, polska literatura patriotyczna, najbardziej spektakularna, oddziałująca na uczucia i wyobraźnię.
3. Wiek XX
- Czas międzywojnia (znów przedział wolności, górę biorą idee odbudowy kraju, reform, wewnętrznych sporów i ocen).
- Czas wojny i okupacji (tak jak w czasach niewoli dominują postawy bohaterskie, udział w konspiracji i powstaniu, walka o wyzwolenie ojczyzny). Bardzo wiele utworów dotyczących tego przedziału powstaje po wojnie – niektóre, jak choćby Początek Andrzeja Szczypiorskiego ogarnia też wydarzenia Polski Ludowej powojennej – aż po stan wojenny.
Obraz społeczeństwa
zwłaszcza szlachty polskiej, jej wad, sarmackiego mitu widzianego też jako zaszczytne dziedzictwo znajdujemy:
- u Mikołaja Reja (Żywot człowieka poczciwego)
- u Jana Kochanowskiego (Odprawa posłów greckich, Fraszki)
- u Jana Chryzostoma Paska (Pamiętniki)
- w poezji Wacława Potockiego (Moralia, Ogród fraszek)
- u Ignacego Krasickiego (Satyry, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki)
- u Juliana Ursyna Niemcewicza (Powrót posła)
- u Adama Naruszewicza (Chudy literat)
Uwaga!
- Portret szlachty polskiej jest portretem polskiego społeczeństwa w Rzeczypospolitej, bowiem charakterystyk mieszczaństwa ani chłopstwa literatura nam nie dostarcza.
- Nie jest to obraz jednoznacznie negatywny!
- Rej przedstawia wzorzec postępowania ziemianina,
- Pasek pełen dumy autoportret sarmaty.
- Potocki w Wojnie chocimskiej też przypomina świetlaną przeszłość i wzór walecznych rycerzy.
Owszem, pojawia się krytyka (Kochanowski, Potocki), ale jej nasilenie przypada na twórczość pisarzy oświecenia. Potem, w romantyzmie ten obraz znów nabierze ciepłych barw. W wersji mickiewiczowskiej (Pan Tadeusz) czy w komediach Fredry polska szlachta sarmacka stanie się uosobieniem patriotyzmu, polskich tradycji i obyczajów. A zakpi z tego wizerunku – Witold Gombrowicz, w XX wieku, w Ferdydurke.
Materiał literacki
1. Doba staropolska
Jan Kochanowski
- Odprawa posłów greckich (tragedia)
Co znajdziesz?- Krytykę prywaty przeciw interesom ojczyzny.
- Wzór patrioty – Antenora, antyprzykład –Parysa, Iketaona.
- Obraz szlachty rządzącej Rzeczpospolitą ukrytą w antycznym kostiumie Troi.
- pieśni
– Pieśń V (Pieśń spustoszeniu Podola)
– Pieśń XII, (Księgi wtóre) A jeśli komu droga otwarta do nieba…
Co znajdziesz?
Pochwałę postawy patriotycznej, poświęcenia życia ojczyźnie, wypełniania obywatelskich obowiązków.
Piotr Skarga
- Kazania sejmowe (kazanie)
Co znajdziesz?
Alegorię ojczyzny – matki, ojczyzny – tonącego okrętu i sześć chorób Rzeczypospolitej, które wymienia Skarga.
Andrzej Frycz Modrzewski
- O poprawie Rzeczypospolitej (traktat)
Co znajdziesz?
Propozycję reform w najważniejszych dziedzinach państwa (Kościół, prawo, szkoła, obyczaje, wojna).
Wacław Potocki
- Transakcja wojny chocimskiej (epos)
Co znajdziesz?
Wzór sarmaty (wódz–Chodkiewicz), odwołanie do dawnej świetności i dumnych przodków, nawoływanie do obrony ojczyzny.
- Moralia
- Ogród, ale nie plewiony
- Ogród fraszek (fraszki, wiersze)
Co znajdziesz?
Ostrą krytykę szlachty jako klasy rządzącej krajem, satyrę na nietolerancję, egoizm, lenistwo, chciwość, niespełnienie obywatelskich obowiązków według tytułu: Nierządem Polska stoi.
Ignacy Krasicki
- Święta miłości… (hymn)
Co znajdziesz?
Pochwałę miłości ojczyzny, po raz pierwszy obarczonej poczuciem niewoli („więzy”, „pęta” w obrazowaniu uczuć).
- Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (powieść)
Co znajdziesz?
Obraz szlachty polskiej XVIII wieku, jej wad, metod wychowawczych i poczynań ustrojowych.
Julian Ursyn Niemcewicz
- Powrót posła (komedia polityczna)
Co znajdziesz?
Wyraźną agitację polityczną za programem stronnictwa patriotycznego w dobie Sejmu Wielkiego, podział bohaterów na wzorowych patriotów i wsteczników – sarmatów, pakiet reform proponowanych na Sejmie Wielkim.
Stanisław Konarski
- O skutecznym rad sposobie (traktat)
Co znajdziesz?
Pochwałę postawy patriotycznej, wzór obywatela, który wszystko powinien poświęcić ojczyźnie.
Stanisław Staszic
- Przestrogi dla Polski (traktat)
Co znajdziesz?
Pouczenia dotyczące państwa, ustroju, prawa; konkretne postulaty dotyczące reform – np. oświaty oraz władzy w Rzeczpospolitej.
Hugo Kołłątaj
- Anonima listów kilka (publicystyka epistolarna)
Co znajdziesz?
Popularyzacja reform Sejmu Wielkiego, wyliczenie „polskich hańb”, postulaty sprawiedliwości, wzmocnienia i ratowania ojczyzny.
Z postaw bohaterów literatury staropolskiej
Nie jest ich wielu, być może dlatego, że w patriotycznej literaturze dawnych epok przeważają krótkie formy lub publicystyka. Uwagę zwraca:
- Antenor – wzór patrioty z Odprawy posłów greckich. Przejęty losami ojczyzny, wyżej stawia jej dobro niż przyjaźń z Parysem, ma odwagę powiedzieć swoje zdanie królewiczowi. Jest za oddaniem Heleny Grekom i uniknięciem wojny – jego postawa znajdzie się w mniejszości.
- Pasek – jako autor i bohater Pamiętników. Jest to sarmata z krwi i kości – sam siebie postrzega jako dumnego, sprytnego, rozumnego obywatela, patriotę, rycerza, potem gospodarza. Bierze udział w wojnach – jako wojak z jednej strony wykazuje się odwagą, z drugiej chciwością i pyszałkowatością. Czytelnicy Pamiętników widzą również wady bohatera: ograniczona myśl, kłótliwość, pazerność, sobiepaństwo, pycha… A jednak… wiele cech Paska wziął Sienkiewicz do ukształtowania bohaterów Trylogii.
- Walery – jako reprezentant stronnictwa patriotycznego w dyskusjach reformatorskich z czasów Sejmu Wielkiego. Walery, Teresa, starostwo Dobrójscy – to ci bohaterowie Powrotu posła Niemcewicza, którzy głoszą pozytywne postulaty, walczą o reformy w ojczyźnie. Są to postaci raczej papierowe, posiadają same zalety, udowadniają potrzebę zniesienia liberum veto i wprowadzenie tronu dziedzicznego, a na koniec darowują swoim chłopom wolność. Tak wyraża się ich patriotyczna postawa – stosowna do potrzeb literatury owych czasów.
2. Wiek XIX – czasy zaborów
- Konrad Wallenrod (powieść poetycka)
Co znajdziesz?
Bohaterską postawę patrioty poświęcającego szczęście i honor dla ojczyzny. Dylemat moralny – czy metoda podstępu i zdrady jest etyczną drogą do wolności? Popularyzację walki konspiracyjnej.
- Grażyna (powieść poetycka)
Co znajdziesz?
Ostry protest przeciw jakimkolwiek układom z wrogiem.
- Dziady (dramat romantyczny)
Co znajdziesz?- Obraz martyrologii młodzieży polskiej, walczącej z zaborcą. Profetyczną wizję Polski jako Mesjasza Narodów.
- Mesjańską postawę Konrada walczącego z Bogiem.
- Obraz społeczeństwa polskiego doby zaborów.
- Pan Tadeusz (epos)
Co znajdziesz?- Obraz Polski szlacheckiej – z jej obyczajami, umiłowaniem tradycji i patriotyzmem.
- Akty walki o wolność w dobie napoleońskiej.
- Postawę spiskowca-emisariusza Jacka Soplicy.
- poezje: Reduta Ordona, Śmierć pułkownika, Do Matki Polki
Co znajdziesz?
Bohaterskie postawy przywódców powstania, a także portret młodego Polaka, od dziecka wychowywanego do walki, niewoli, więzienia, zsyłki.
- Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego
Co znajdziesz?
Ideę mesjanizmu polskiego, wizję emigrantów jako apostołów, a ojczyzny w niewoli jako zbawiciela innych narodów.
- Kordian (dramat romantyczny)
Co znajdziesz?- Postawę bohatera – spiskowca walczącego o wolność.
- Dylemat moralny – trud wyboru pomiędzy zbrodnią królobójstwa a losem ojczyzny, ideę mesjanizmu Polski pod hasłem „Winkelrieda narodów”.
- Ocenę przywódców powstania listopadowego
- Grób Agamemnona (utwór poetycki)
Co znajdziesz?
Obraz społeczeństwa polskiego (dusza anielska i czerep rubaszny), wizję Polski – spadkobierczyni klęski pod Cheroneą.
- Fantazy (dramat romantyczny)
Co znajdziesz?
Losy zesłańców, patriotyczne postawy bohaterów–szlachty polskiej.
- poezje: Testament mój, Do matki, Generał Sowiński w okopach Woli
Co znajdziesz?
Wezwanie do miłości ojczyzny, wizję poety – duchowego przywódcy narodu.
Henryk Sienkiewicz
- Trylogia
Co znajdziesz?
Wzory patriotycznych postaw na przykładzie głównych bohaterów walczących z wrogami ojczyzny, przedkładających potrzeby kraju nad własne interesy.
- Krzyżacy
Co znajdziesz?
Patriotyczne postawy usytuowane w czasach średniowiecznych, w wojnie z Krzyżakami (obraz bitwy pod Grunwaldem).
- Latarnik (nowela)
Co znajdziesz?
Symbol tragedii emigrantów polskich na przykładzie dziejów Skawińskiego, tęsknotę za krajem, rolę literatury w dziejach narodu.
- Nad Niemnem (powieść)
Obraz powstania styczniowego jako czasu świętego, utrwalonego również miejscem świętym – mogiłą powstańców. Różne postawy wobec sprawy patriotyzmu np. walka o polskość poprzez pracę na polskiej ziemi.
- Gloria victis (nowela)
Co znajdziesz?
Tragedię powstańców i ich najbliższych, opowieść o tych, którzy polegli w powstaniu styczniowym, o ich rozumieniu miłości ojczyzny.
Maria Konopnicka
- poezje: Rota, Contra spem spero
Co znajdziesz? Wiarę w odzyskanie niepodległości, w siłę ducha patriotów stawiających opór wrogom.
Bolesław Prus
- Lalka
Co znajdziesz?
Patriotyczne postawy Rzeckiego, wspomnienia powstania i walk Wiosny Ludów.
Adam Asnyk
- poezje: Nad głębiami, Daremne żale
Co znajdziesz?
Sonety poświęcone tematom powstania styczniowego. Ideę szacunku dla „przeszłości ołtarzy”, dawnych bohaterów, którzy złożyli ojczyźnie życie.
- Wesele (dramat symboliczny)
Co znajdziesz?- Wizję polskiego społeczeństwa końca XIX wieku wobec próby zrywu narodowego – charakterystykę niemocy i inteligencji, i chłopstwa.
- Postacie z historii Polski pojawiające się weselnikom. Nadzieje na wolność – jej odzyskanie w przyszłości.
- Noc listopadowa (dramat)
Co znajdziesz?
Wizję powstania listopadowego, powiązaną z postaciami mitologii greckiej.
- Warszawianka (dramat)
Co znajdziesz?
Losy powstańców roku 1830, trudne wybory moralne przywódców, poświęcenie miłości i prywatnego szczęścia ojczyźnie.
Stefan Żeromski
- Wierna rzeka (powieść)
Co znajdziesz?- Postawy Polaków podczas powstania styczniowego: patriotyzm powstańców (szlachty i arystokracji), stosunek do nich wsi polskiej i Żydów.
- Historię miłości powstańca i szlachcianki.
- Syzyfowe prace (powieść)
Co znajdziesz?
Obraz młodzieży polskiej dojrzewającej w warunkach rusyfikacji, walczącej o swoją wolność, stawiającej opór zaborcom.
- Przedwiośnie (powieść)
Co znajdziesz?- Idealistyczną wizję Polski widzianej jako „szklane domy” przez ojca Cezarego Baryki.
- Literackie ujęcie wojny z bolszewikami.
- Postawę ziemiaństwa polskiego wobec problemów odbudowy odzyskanej ojczyzny.
- Rozdziobią nas kruki, wrony… (opowiadanie)
Co znajdziesz?
Stosunek chłopa polskiego do sprawy powstania – symboliczną scenę obojętności wobec ojczyzny, ciemnotę wsi. Scenę śmierci powstańca zabitego przez Rosjan. Refleksje nad przyczynami klęski powstania styczniowego.
Z postaw bohaterów literatury XIX wieku
Wiek XIX obfituje w patriotyczną literaturę, a ponieważ jest ona bardzo różnorodna, znajdujemy w niej świetnie zarysowane postaci bohaterów literackich, ważnych w polskiej literaturze i świadomości narodowej. Oczywiście wiek XIX nie jest jednolity, zupełnie inne postawy preferuje romantyzm, a inne pozytywizm, choć twórcy obu epok gorąco wypowiadają się w sprawie ojczyzny. Jest przecież aktem patriotyzmu nawoływanie do walki zbrojnej w powstaniu – jest nim też idea pracy w polskim społeczeństwie. Romantyzm wypracowuje mit bohatera spiskowca, pozytywizm organicznika, realisty. Nawet w obrębie samego romantyzmu pojawiły się różne teorie historiozoficzne, różne interpretacje losów Polski, które być może w takiej pracy warto przypomnieć.
- Idea mesjanizmu narodowego Adama Mickiewicza (zwana mistyczną)
Dzieje Polski widziane są na wzór męczeństwa Chrystusa, maja doprowadzić do wyzwolenia innych narodów.
- Idea mesjanizmu historycznego Juliusza Słowackiego
Dzieje Polski widziane są także jako droga do wybawienia z niewoli innych narodów, lecz na wzór legendarnego bohatera szwajcarskiego – Winkelrieda.
- Idea genezyjska Juliusza Słowackiego
W świetle filozofii genezyjskiej Słowacki postrzega każdą rewolucję, powstanie, cierpienie narodu jako ofiarę złożoną na drodze postępu ku doskonałości, odrzucenie kolejnej bolesnej skorupy, wyzwolenie ducha.
- Prowidencjalizm Zygmunta Krasińskiego
Według tej koncepcji historia jest tylko i wyłącznie wynikiem wyroków boskich – czego symbolem jest finalna scena Nie-Boskiej komedii, gdy Chrystus zjawia się, by zwyciężyć rewolucjonistów.
Pozytywizm postrzega państwo na wzór organizmu, gdy choruje jedna jego część, cały jest chory. Dlatego leczyć trzeba (reformować) wszystkie jego człony – wszystkie warstwy społeczne. Organicyzm możemy także uznać za postawę wobec sprawy ojczyzny. Reformy społeczeństwa, uzdrowienie go, praca na ojczystej ziemi są formami walki o wolność w nowych warunkach historycznych.
Tak obszerne hasło, jakim jest motyw ojczyzny wobec wyzwań maturalnych, żąda dwóch odcinków przygotowań, które zwiemy proroctwami. Za dwa tygodnie: obrazy ojczyzny i społeczeństwa, postawy bohaterów, jakie wnosi wiek XIX. Co na to wiek XX? I oczywiście – jak o tym pisać pięknie, szczerze i skutecznie.
Bohaterowie literaccy
Bohaterowie – patrioci, to ważny punkt dziewiętnastowiecznej literatury, poprzez nich twórcy realizują patriotyczną tematykę, kształtują lub prezentują pewne postawy. Tematy maturalne wymagają z reguły, aby takich bohaterów zestawić, porównać, ocenić, omówić dylematy z nimi związane, bo nie wszystko okazuje się jasne i proste w tej walce dobra ze złem. Często pada też pytanie (i warto ów problem przemyśleć) o aktualność bohaterskich postaw lub też wybór tych, które pozostały bardziej współczesne, a które przeminęły. Niewątpliwie nie obejdzie się bez przywołania następujących osób:
Konrada Wallenroda
Bohater czy nie bohater? W czym może tkwić problem, skoro człowiek potrafił porzucić szczęśliwe i wygodne życie, ukochaną żonę i wyruszyć samotnie do walki z wrogiem. Co więcej – dokonał swego, ocalił kraj, zniszczył wroga w jedyny możliwy sposób – podstępem.
Właśnie! Wallenrod oddaje ojczyźnie więcej niż spokój i szczęście – poświęca swój rycerski honor, być może zbawienie wieczne, bo przecież grzeszy: kłamie, udaje, prowadzi do zguby zakon, który mu ufa. Wallenrod jest szpiegiem – a szpieg to szpieg, zawsze kogoś zdradza. Tłumaczenie, że jeśli zdradza wrogów na naszą korzyść jest dobry, a jak nas na korzyść wrogów – to zły – nie bardzo przekonuje. Konrad Wallenrod był pewien swych racji, wiedział, że broni ojczyzny, słabszej od zakonu, napadniętej – nie była to przecież równa walka. A jednak czuł się haniebnie w podwójnej roli. Choć dla Litwinów był bohaterem – dla Krzyżaków bezwzględnie był zdrajcą. Co na to ma powiedzieć młody człowiek początku XXI wieku? Odwołać się do Machiavellego, który w takiej sytuacji nie widział problemu: szlachetny cel uświęca środki. Wallenrod walczył w słusznej sprawie, innego sposobu nie było, dobrze, że mu się udało. I my tak postrzegamy Konrada Wallenroda – jako patriotę – bohatera, rycerza, który ojczyźnie oddał wszystko, patrona polskich spiskowców. Wiemy, że działał w słusznej sprawie, przeciw złu. Ale co by było, gdyby ktoś poddał w wątpliwość nasze oceny dobra i zła?
Dossier Wallenroda
Właściwe imię – Alf, Litwin porwany za młodu przez Krzyżaków i wychowywany w Zakonie. Pamięć ojczyzny i poczucie narodowości zachował dzięki litewskiemu pieśniarzowi. Jako młodzieniec ucieka na Litwę, żeni się z Aldoną, lecz w obliczu wojny z Krzyżakami decyduje się na powrót do zakonu. Przywdziewa krzyżacki komtur, zdobywa pozycje wodza i prowadzi Zakon do klęski. Zakończy życie samobójstwem.
1. Bohaterowie indywidualni
Podobni – choć nieco różni. Ogromnie ważne persony w polskim świecie literackim – tkwią w naszej świadomości jak pomniki patriotyzmu. Też spiskowcy, samotni, absolutnie oddani swojej misji – walce o ideę wolności. Bohater romantyczny to typ, który pozostawia w tyle prywatną biografię: nieszczęśliwą miłość, obłudę świata, młodzieńcze marzenia, poezję. Dotknięty prywatną tragedią przeistacza się w bojownika o sprawę ogólną – pamiętamy, że punktem przełomowym bywa najczęściej niejasne samobójstwo. Wszystko co robi bohater romantyczny jest wzniosłe, pełne namiętności i powagi, to Walka przez duże W, przyprawiona mistycyzmem, mesjanizmem, posiadająca ponadludzkie wymiary. I jak w takiej sytuacji pokusić się o krytykę? Taki bohater dla sprawy narodu poświęca wszystko, całego siebie, ale też nie dopuszcza do poufałości. Jest obcy, daleki, nawet zarozumiały – bo bardzo wierzy w siebie jako wybitną jednostkę.
Można się zastanawiać, czy szczęście w miłości zniwelowałoby typ takiego bohatera, czy pozostawiłby rodzinę dla kraju. A jednak nie to, lecz inna kwestia jest dyskusyjna: oto bohaterowie romantyczni okazują się nieskuteczni! Sięgają po broń niebezpieczną, ryzykują własną moralność i nic nie osiągają. Nad czym tu dyskutować? A nad tym, że Konrad-Gustaw wyzywa na pojedynek samego Boga, spodziewając się „rządu dusz”. Popełnia samobójstwo, grzeszy pychą, czuje się równy Stwórcy – i nie osiąga nic. Czy miał prawo spodziewać się czegokolwiek? A Kordian? Działa konkretniej – postanawia zabić cara. Jego wrażliwość, honor, etyka rycerska nie pozwolą mu na królobójstwo – Kordian mdleje w progu sypialni carskiej. Co o tym sądzić, czy był Kordian marnym patriotą? A może nie, bo nawet miłość ojczyzny nie usprawiedliwia morderstwa?
Oto dylematy związane z postawami bohaterów romantycznych. To, że byli patriotami, dla ojczyzny pragnęli poświęcić życie – to rzecz raczej bezdyskusyjna. Natomiast metody, których próbowali stwarzały komplikacje natury moralnej – głównie dla nich samych.
Dossier Gustawa-Konrad (Dziady)
Po tragedii osobistej (jest nią nieszczęśliwa miłość do panny, którą wydają za mąż za lepszego konkurenta) – Gustaw przekształca się w Konrada, spiskowca, więźnia, bohatera walczącego o kraj. Punktem przełomowym jest niejasne samobójstwo, po którym żyje nadal. Sceny w celi więziennej, zwłaszcza Wielka Improwizacja wymierzona przeciw Bogu to szczytowy punkt tej walki – potem ujrzymy Konrada znikającego w tłumie zesłańców na Syberię.
Z życia Kordiana
Odrzucony przez Laurę jako konkurent zbyt młody, strzela do siebie. Żyje jednak dalej, podróżuje po Europie, punktem zwrotnym w jego biografii jest monolog na Mont Blanc – po nim pojawia się w Polsce, wśród spiskowców. Decyduje się zabić cara, lecz mdleje: uwięziony odmawia ucieczki, za to dokonuje niezwykłego skoku konno nad szpalerem oficerów. Ostatnia scena pozostawia ów życiorys otwarty: Kordian już stoi przed plutonem egzekucyjnym, ale też w stronę dowódcy pędzi poseł z jakimś rozkazem…
Kłopoty z Jackiem Soplicą
Był patriotą – ojczyznę kochał pewnie tak mocno jak Ewę Horeszkównę, ale na drogę cnoty i poważnych działań wszedł dopiero po pewnym czasie. Soplica – już jako ksiądz Robak działa skutecznie: jest emisariuszem, propaguje odpowiednie postawy wśród szlachty, przygotowuje powstanie, które wesprzeć ma Napoleona. Ale ten patriota ma za sobą burzliwą młodość, bijatyki i pijatyki, wreszcie morderstwo dokonane na Stolniku Horeszce ze zwykłej zemsty i zranionej dumy. Usługi oddane później krajowi zrehabilitują Soplicę w oczach szlachty, ale czy nie zbyt łatwo zapominamy o jego przewinieniach?
Uwaga!
Maska, poza, gest – to przypisywane bohaterowi romantycznemu atrybuty. Mogą to być nawet zarzuty – bo choć płonął i poświęcał się sprawie ojczyzny – niewiele zdziałał, za to przybierał wysokie pozy i spektakularne gesty. Maska – to rzecz zrozumiała, jest nieodłącznym elementem spisku, buntu, konspiracji, a przy tym przydaje tajemniczości. Zarzuty mogą stać się szybko wyrazem zachwytu – ta poza, ten gest działały i wciąż działają na wyobraźnię pokoleń.
Andrzej Kmicic
– pierwszy spadkobierca bohatera romantycznego. Dokładniej Jacka Soplicy, z którym Kmicic wykazuje wiele podobieństw: ta sama hulaszcza młodość, podobne doświadczenie fałszu magnaterii, przeistoczenie, zmiana nazwiska (Babinicz) i rehabilitacja. Tylko z miłością rzecz miała się inaczej. Finał okazał się szczęśliwy dla zakochanych. Niemniej jest Kmicic przykładem polskiego patrioty, nawet droga do zdobycia serca ukochanej pokrywa się z drogą ku wolności ojczyzny, bowiem Oleńka Billewiczówna nie wydałaby się za zdrajcę, choćby kochała go nad życie. Na szczęście nie musiała: znów zasługi poniesione dla ojczyzny likwidują stare zdrady. Piętno zostaje zdjęte tak z Kmicica, jak niegdyś z Soplicy.
Andrzej Kmicic jest jednym z wielu patriotów – bohaterów Trylogii. Całym życiem służą ojczyźnie i Skrzetuski, i Wołodyjowski, nawet Szkot – Ketling, który Polskę uważał za swą drugą ojczyznę. Dwaj ostatni zginą w wersji Sienkiewicza pod gruzami Kamieńca Podolskiego, którego przysięgli bronić. To jeszcze jeden romantyczny gest – zgodnie z wymogiem honoru zginąć, niedotrzymanie przysięgi i dalsze życie, choćby w służbie krajowi, byłoby niegodne rycerza polskiego.
Pan Wołodyjowski w finale Trylogii urasta do roli patrioty heroicznego, zostaje nazwany „Hektorem kamienieckim”, a scena jego pogrzebu należy do najbardziej wzniosłych i wzruszających tekstów prozy polskiej. Wszyscy wielbiciele pamiętają grzmiące słowa księdza Kordeckiego: „Panie Pułkowniku, larum grają…” Niejeden czytelnik zastanawia się nad sensem takiej ofiary – czy nie lepiej, by mógł jeszcze Mały Rycerz „konia dosiąść i za szablę chwycić?”
Stanisław Wokulski – inny spadkobierca bohatera romantycznego.
Tak, chociaż zamieniono tu kolejność etapów biograficznych, choć Wokulski najpierw daje się porwać sprawie ojczyzny, bierze udział w powstaniu – a potem dopiero spotyka kobietę swego życia i zaczyna o nią walkę – to też jest polski romantyk. Jego patriotyczne czyny nie są tak wyeksponowane jak wątek miłosny, ale też i powieść Prusa nie powstała w czasach, gdy można było pisać o tym wprost. A mimo to – zauważ Rzeckiego – nieśmiertelnego patriotę, wierzącego w powrót idei czasów napoleońskich. Nie wprost – ale jest obecna idea patriotyzmu w Lalce Prusa, nie tylko w migawkach historycznych, również w działalności Wokulskiego na rzecz biedoty, w obserwacji sytuacji niższych stanów. To postawa postulowania reform, w duchu ideologii pozytywistycznej.
Salomea Brynicka
Z Wiernej rzeki Stefana Żeromskiego. Wydaje mi się, że warto ją przywołać do grona patriotycznych bohaterów, zwłaszcza że niejako reprezentuje kobiety polskie, które okazały się nie mniejszymi bohaterkami XIX wieku niż mężczyźni. Kobiety pozostawały w domach, gdy ich mężowie szli walczyć, przywdziewały żałobę, ale na tym nie kończyła się ich działalność. Pomagały powstańcom, opatrywały rannych, a gdy konfiskowano im majątki – podążały za swoimi mężczyznami na Syberię. Taką jest Salomea – pozostawszy sama w domu nie waha się przyjąć pod swój dach rannego powstańca. Uratuje go, będzie ukrywać i pokocha – ale zapłaci za to wysoką cenę.
2. Bohaterowie zbiorowi
W literaturze doby zaborów, w kontekście motywów patriotycznych, ważną rolę odegrały też portrety zbiorowe, prezentujące całe grupy Polaków, ich stosunek do sprawy narodowej.
Wyróżnijmy następujące:
- Młodzież polska w walce z zaborcą
Jej portret znajdujemy w Dziadach cześć III, w scenach więziennych. Tam spotykają się młodzi patrioci – sami prezentujący postawy nienawiści do wroga, poza tym opowiadają o aktach bohaterstwa, męczeństwa, o zsyłkach na Sybir, o zesłańcach, wśród których znajduje się też młodzież, a nawet dzieci. Ta młodzież otrzymuje bardzo pozytywną, heroiczną charakterystykę, jej życie określa poświęcenie, walka, porzucenie rodziny, uwięzienie, przesłuchania, zsyłka na Syberię. Wstrząsająca historia Cichowskiego, którego doprowadzono do obłędu, młodego Rollisona, który popełnił samobójstwo, Wasilewskiego, którego zamęczono podczas śledztwa, innych więźniów, o których mówi Stary Polak:
„Trzy pokolenia przeszły, jak nas niemoc dręczy;
Męczyła ojców naszych, – dzieci, wnuków męczy”
O niedoli zesłańców opowiada Jan, który obserwował kibitki:
„Małe chłopcy, znędzniałe, wszyscy jak rekruci
Z golonymi głowami – na nogach okuci.
Biedne chłopcy! – najmłodszy, dziesięć lat nieboże
Skarżył się, że łańcucha podźwignąć nie może;
I pokazywał nogę skrwawioną i nagą”.
Uwaga!
Te sceny Dziadów należą do najważniejszych obrazów martyrologii narodowej czasów zaborów, utrwalonej w literaturze. Męczeństwo Polaków przedstawił Mickiewicz we wzniosłej atmosferze, bohaterowie zostali poddani heroizacji, niemniej te wydarzenia i ofiary są prawdziwe i świadczą o wielkiej ofierze narodu. Po prostu nie można ich nie znać. Można dyskutować skuteczność, cenę takiej ofiary – ale nie można jej nie szanować, nie podziwiać. Przykłady heroicznych postaw takich jak Karola Levittoux, który podpalił się w więzieniu, by nie wydać kolegów podczas przesłuchania lub Artura Zawiszy, którego powieszono za partyzancką walkę przeciw zaborcom – powinny pozostać w naszej pamięci.
- Obrazy młodzieży walczącej z rusyfikacją w Syzyfowych pracach Stefana Żeromskiego.
To drugie, ważne ujęcie protestu polskiej młodzieży przeciw działaniom zaborcy. Słynna lekcja polskiego, na której Zygier recytował Redutę Ordona wzruszała pokolenia. Młodzieży tamtych czasów zabroniono posługiwać się językiem polskim, fałszowano historię – zrozumiałe, że stawiała ona silny opór wobec takich działań, czytała i mówiła po polsku, propagowała patriotyczne ideały, czego dowodem są dzieje Marcinka Borowicza.
- Wiek XX przyniesie obraz młodzieży walczącej z okupantem hitlerowskim.
Literackie portrety szlachty polskiej
- Pierwszy znajdujemy w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza.
I Soplicowie, i Horeszkowie, i szlachta zaściankowa mogą kłócić się ze sobą, lecz wobec wroga jednoczą się i czują Polakami. Największe piętno, jakie nosił Jacek Soplica – to piętno zdrady. Zabił Stolnika, gdy ten walczył z Moskalami. To szlachta pielęgnuje obyczaje staropolskie, pamięć o historii ojczyzny, o dawnych bohaterach – dowodem jest choćby imię tytułowego Tadeusza, które otrzymał po Kościuszce. W Panu Tadeuszu wiele jest motywów patriotycznych. Najbardziej warte przywołania będą z pewnością: Inwokacja oraz Koncert Jankiela, który opiewa dzieje Ojczyzny, a także Epilog – smutne spojrzenie emigranta, wygnańca na przeszłość i stracone nadzieje.
- Obraz szlachty siedemnastowiecznej – także patriotycznej, zaprezentowanej jako rycerze wojen wieku XVII – znajdujemy oczywiście w Trylogii Henryka Sienkiewicza.
Pisarz przeznaczył swoje dzieło „ku pokrzepieniu serc” Polaków w niewoli, wierzył, że rodacy krzewić będą nadzieję na wolność, czytając o dawnej świetności. Z pewnością Sienkiewicz nieco idealizuje, kreując rycerzy – herosów, ale też opiera się o prawdziwe zdarzenia, jego bohaterowie posiadają swoje autentyczne pierwowzory. Powstaje pytanie: jaka właściwie była ta siedemnastowieczna szlachta? Patriotyczna, gotowa do walki za ojczyznę czy egoistyczna i chciwa? Prawdopodobnie bywało różnie – ale udziału w wojnach z wrogiem rzadko kto odmawiał.
Powstańcy
I roku 1830, i 1863. Ta grupa (głównie szlachecka) znalazła odrębne miejsce w literaturze polskiej. Zyskała portret chwalebny, należny bohaterom. Słowacki w Kordianie ocenia wodzów powstania, wytyka im błędy, lecz z szacunkiem wyraża się o patriotyzmie powstańców, którzy ruszyli przeciw zaborcy. Powstańcy wyruszający do boju, w bitwie lub też w ujęciach jednostkowych występują w następujących utworach:
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. We wspomnieniach Janka Bohatyrowicza i Anzelma, jego stryja, wciąż żywe są czasy, gdy ludzie dworu i zaścianka razem ruszali do powstania. Pozostał zresztą święty symbol tych czasów – powstańcza mogiła.
- Gloria victis Elizy Orzeszkowej to też historia powstańcza, opowiadana przez świadków tragicznej bitwy – drzewa leśne. Powstańcy – bohaterowie tej noweli zginęli w walce z przeważającą siłą Rosjan, ponieśli ofiarę, która miała zaowocować w przyszłości.
- W prozie Stefana Żeromskiego – Wierna rzeka, Echa leśne, Rozdziobią nas kruki, wrony... Żeromski często podejmuje temat powstania styczniowego, rozważa przyczyny jego klęski, dzieje powstańców, stosunek wsi i chłopów do szlacheckiego zrywu. Krytykuje szereg przywódczych posunięć – ale czyn powstańczy pozostaje heroicznym aktem patriotyzmu.
- W Nocy listopadowej Stanisława Wyspiańskiego – możemy obserwować przebieg powstania listopadowego w Warszawie, wodzów i młodych oficerów w wizji oryginalnej: oto wydarzenia z historii Polski splątane są z mitologią, w wydarzeniach warszawskich biorą udział bogowie greccy. I znów – ocenom zostają poddane posunięcia i postawy przywódców, sam czyn zbrojny i ofiara powstańców pozostaje wielką narodową ofiarą patriotyzmu.
Bohaterskie postacie powstań, uwiecznione w poezji, to:
- Ordon utrwalony w słynnym wierszu Adama Mickiewicza pod tytułem Reduta Ordona. Porucznik broniący reduty urasta do symbolu – wzoru patrioty wybierającego walkę do końca i śmierć w imię miłości ojczyzny. Historyczny Ordon nie zginął, ale do historii przeszedł jego heroiczny czyn wysadzenia prochowni i odebrania sobie życia.
- Emilia Plater – a dokładniej wzniosła scena jej śmierci została uwieczniona w wierszu Adama Mickiewicza pt. Śmierć pułkownika. Emilia Plater jest polską Joanną d’Arc – kobietą, która wzięła udział w powstaniu i zginęła jak rycerz.
- Generał Sowiński. Tę postać upamiętnił Juliusz Słowacki w wierszu pt. Generał Sowiński w okopach Woli. Stary Generał broni się, samotny, gdy nadziei na zwycięstwo już nie ma. Odmawia poddania się, mówi: „zginąć muszę za miłą ojczyznę moją”.
Obrazy społeczeństwa polskiego
Wiek XVIII i wcześniejsze dały nam obraz szlachty sarmackiej, nie szczędząc jej krytyki. Szlachtę tę w innym ujęciu – jako bohatera zbiorowego, obrońcę tradycji narodowych i patriotyzmu spotkaliśmy w dziełach wieku XIX. Jednak czym innym jest ocena społeczeństwa polskiego, postawionego w nowych okolicznościach historycznych. Ocen takich podejmowali się wielcy twórcy polskiej literatury. Z pewnością warto zapamiętać i wykorzystać następujące:
- „Naród – lawa”
Taką definicję zamieścił w Dziadach Mickiewicz. Wypowiada ją Wysocki, podsumowując scenę pt. Salon warszawski, w którym spotkali się Polacy różnych klas:
Nasz naród jak lawa
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.
- „Dusza anielska i czerep rubaszny”
Podobną dwoistość narodu spostrzega Juliusz Słowacki. W Grobie Agamemnona woła:
O Polsko! Póki ty duszę anielską
Będziesz więziła w czerepie rubasznym
Póty kat będzie rąbał twoje cielsko
Póty nie będzie twój miecz zemsty straszny
Podobna u obu wieszczów diagnoza sytuacji polskiego społeczeństwa sprowadza się do uznania gorącego patriotyzmu młodzieży, powstańców, szerokich rzesz polskiej szlachty – ale i do bardzo negatywnej oceny przywódców narodu, klas rządzących, które niweczą patriotyzm narodu.
- Wesele Stanisława Wyspiańskiego
to symboliczna konfrontacja społeczeństwa polskiego z możliwością zrywu narodowego. Wyspiański obserwuje dwie warstwy: inteligencji i chłopów, daje im szansę podjęcia czynu wyzwoleńczego. Niestety, obie grupy okazują się nieprzygotowane do takich działań. Nadzieje na odzyskanie wolności wciąż pozostają w sferze przyszłości.
Obrazy ojczyzny
Piękno jej tradycji, jej obyczajów i historii. To jeszcze jedno oblicze literatury patriotycznej. Nie zapomnieli o nim romantycy ani pozytywiści, znalazło się w poezji i w prozie:
- Adam Mickiewicz utrwala pejzaże literackie i obyczaj polski w Panu Tadeuszu. Opis polskich obłoków w opozycji do nudnego i przereklamowanego nieba włoskiego – to nic innego jak poetycki akt patriotyzmu.
- Juliusz Słowacki w wierszach: W pamiętniku Zofii Bobrówny, Hymnie (Smutno mi Boże), utrwala obraz dalekiej ojczyzny wyidealizowanej jeszcze przez tęsknotę emigranta.
- Cyprian Norwid prezentuje obrazy Polski w znanym wierszu Moja piosnka l (Do kraju tego, gdzie krzywda jest duża...)
- Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem, na wzór Mickiewiczowskiego Pana Tadeusza opisuje urodę ziemi litewskiej, w bliskości tej natury, w pracy na polskiej ziemi widzi postawę patriotyczną swoich czasów.
- Henryk Sienkiewicz uwiecznia historię Polski – w Krzyżakach, w Trylogii. Zwłaszcza napisana „ku pokrzepieniu serc” Trylogia ma pokazać, że ojczyzna bywała już w ciężkich opresjach, lecz wiara i patriotyzm Polaków zawsze zwyciężały wroga.
Zwróć uwagę…
na to, jak tematyka patriotyczna zdominowała literaturę czasów niewoli i jak jest różnorodna.
Cień miłości ojczyzny wkrada się do opisu krajobrazu i do wspomnień historii, wpływa na ukształtowanie bohaterów, pojawia się w poezji tęskniących emigrantów i w „rozliczeniowych” partiach dzieł narodowych.
Ujęcia motywu patriotycznego:
- postacie bohaterów – patriotów,
- bohaterowie zbiorowi,
- obrazy społeczeństwa polskiego,
- obrazy ojczyzny.
Można pokusić się o inne jeszcze obserwacje – np. literatury emigracyjnej (symbolem emigranta tęskniącego za ojczyzną pozostanie Skawiński z Latarnika Henryka Sienkiewicza) lub zestawienie poezji patriotycznej. Same wiersze tego tematu wystarczyłyby na oddzielną pracę. Można cytować:
- Wiersze Adam Mickiewicza:
Do matki Polki
Redutę Ordona
Sonety krymskie
- Wiersze Juliusza Słowackiego:
Hymn (Smutno mi, Boże)
Grób Agamemnona
Do matki
- Wiersze Cypriana Kamila Norwida:
Moja piosnka I
Bema pamięci żałobny rapsod
Fortepian Szopena
- Wiersze romantyków krajowych
Szubienica Zawiszy Ehrenberga
Maraton, Chorał Kornela Ujejskiego
- Wiersze Marii Konopnickiej:
Rota
Contra spem spero
- Wiersze Adama Asnyka:
Nad głębiami
Do młodych
- Wiersze Jana Kasprowicza
Rzadko na moich wargach…
Część patriotów polskich doczekała „jutrzenki swobody” i roku 1918, kiedy Polska odzyskała niepodległość. Część młodych poetów sądziła nawet, że nadszedł kres poezji patriotycznej, żałoby narodowej i tematu „bogoojczyźnianego” w literaturze. Niestety – wiek XX okazał się równie tragiczny jak XIX.
Patriotyzm wieku XX
W Polsce międzywojennej:
Przyjęto wyzwolenie entuzjastycznie, i jak wspominaliśmy, młodzi poeci prowokowali „wyrzuceniem” tematu patriotycznego z poezji. „A wiosną niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę” pisał w wierszu Herostrates Lechoń. „Odrzucam z ramion płaszcz Konrada” oznajmiał światu Słonimski. Szybko jednak przeminęło to uczucie wolności od tematów ojczyźnianych. Okazało się, że dawne mity narodowe są wciąż ważne, że nowa Polska wymaga wielu reform, i że minie lat dwieście dwadzieścia, gdy u jej granic pojawią się nowi wrogowie. Postawy patriotyczne znajdują się w poezji.
Przypomnijmy:
- Sejm Jana Lechonia,
- Mochnackiego – także Lechonia (wspaniała scena gry Mochnackiego w środowisku emigracji),
- Bagnet na broń – Władysława Broniewskiego, wiersz – apel wzywający do obrony ojczyzny w przededniu II wojny światowej.
Obraz Polski, Polaków i ich postaw
Znajdziemy w prozie Stefana Żeromskiego (Przedwiośnie) i w Granicy Zofii Nałkowskiej. Cała historia Cezarego Baryki, jego rodziców, jego powrotu do Polski, i koncepcji, z którymi tu się zetknął jest materiałem do rozważań o motywie ojczyzny w literaturze. I losy Polaków, i idea: „szklanych domów”, i koncepcje odbudowy kraju świadczą o zaangażowaniu Żeromskiego w sprawy kraju – zresztą za autorytet moralny i patriotyczny w ówczesnej Polsce uchodził ten pisarz. Jeśli chodzi o Granicę Nałkowskiej – tam raczej krytyka istniejącego stanu i podziału społeczeństwa polskiego figuruje jako ocena nowej, niepodległej Polski. Za to wskrzesza ideały narodowe, wspomnienie powstania, mit szlacheckiego dworu i tradycji powieść Marii Dąbrowskiej pt. Noce i dnie.
Wspomnienie Soplicowa towarzyszy wędrówkom Niechciców po dzierżawionych dworach, stanowią polską rodzinę, a pamiętajmy, że Bogumił brał za młodu udział w powstaniu. Jest w nim coś z braci Korczyńskich – walczył jak Andrzej, po czym uznał pracę na ziemi polskiej za najbardziej skuteczny i realny przejaw miłości ojczyzny jak Benedykt.
Można przywołać Generała Barcza pióra Juliusza Kadena-Bandrowskiego. To powieść międzywojenna z szeregu tych, które podejmują dyskusję o stanie ojczyzny, o kierunkach działań reformatorskich – i wskazują osoby odpowiedzialne za zły stan rzeczy. Nośną metaforę śmietnika żywo dyskutowano, przecież pod postacią Barcza ukrył pisarz samego Piłsudskiego, a Polskę nazwał „odzyskanym śmietnikiem”, który trzeba posprzątać. Spory Polaków zakończyły się wkrótce – rok 1939 kazał zapomnieć o reformach, a znów stanąć w obronie wolności.
Patriotyczna literatura wojny i okupacji 1939
Poezja upamiętnia wydarzenia września 1939 – patriotyzm Polaków broniących Westerplatte i innych placówek, bohaterstwa polskich żołnierzy – również ich klęskę. Często przywołuje się wiersze:
- Władysława Broniewskiego – Żołnierz polski, Słońce września
- Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego – Pieśń o żołnierzach z Westerplatte
- Antoniego Słonimskiego – Alarm
Powieść traktującą o wrześniu 1939 roku napisał Jerzy Putrament (Wrzesień), Jan Józef Szczepański – Polska jesień
Okupacja
- Wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego ukazują sytuację młodego pokolenia, którego dojrzewanie przerywa wojna. Ich młodość określa nie miłość i nauka, lecz walka z wrogiem. Pójdą do powstania i większość pokolenia – już nie powróci (Wiersze: Pokolenie, Elegia o… [chłopcu polskim], Z lasu).
- Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego prezentują działalność młodzieży polskiej podczas okupacji. Tajne komplety, konspiracyjna działalność harcerzy, akcje przeciw Niemcom – to młodość bohaterów – patriotów, takich jak Zośka, Alek, Rudy, harcerzy, którzy zginą za ojczyznę.
Powstanie i wojna
Melchior Wańkowicz jako korespondent wojenny, napisał Szkice spod Monte Cassino – reportaże, które ukazują bohaterstwo Polaków II Korpusu Polskiego ósmej Armii Brytyjskiej. To Polacy, po wielu próbach innych wojsk, zdobyli wreszcie niemiecki bastion.
Jako ojciec – napisał inną powieść – Ziele na kraterze. Jest to opowieść o młodzieży warszawskiej, o czasach powstania, o córkach pisarza, a trzeba wiedzieć, że jedna z nich zginęła w powstaniu warszawskim. Po stłumieniu powstania pisarz z żoną wszczęli poszukiwania, przekopywali gruzy zniszczonej Warszawy, by znaleźć ciało córki – niestety bezskutecznie.
Roman Bratny – napisał powieść pt. Kolumbowie. Rocznik dwudziesty. O pokoleniu ludzi, których lat dwadzieścia przypadło na czas powstania warszawskiego. To od tytułu tej powieści wziął się termin „Kolumbowie”, którym ogarnięto całe powstańcze pokolenie osób urodzonych około roku 1920.
Andrzej Szczypiorski – Początek. To powieść obejmująca wielką rozpiętość czasu – od początku XX wieku po stan wojenny w Polsce. II wojna światowa odgrywa ważną rolę w biografiach bohaterów. Szczypiorski między innymi tematami porusza kwestię Polski, polskości, łańcucha ludzi dobrej woli, którzy wspólnym wysiłkiem walczą ze złem, i walczą za ojczyznę.
Tęsknota emigrantów
Warto przypomnieć następujące utwory:
- Kwiaty polskie Juliana Tuwima, słynny poemat dygresyjny, który można też nazwać modlitwą o Polskę.
- Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny Kazimierza Wierzyńskiego, poety – emigranta II wojny światowej, który nigdy do kraju nie powrócił, a życie na obczyźnie zakończył samobójstwem.
- Hymn Polaków na obczyźnie – wiersz Jana Lechonia, następnego poety – emigranta, który na obczyźnie odebrał sobie życie. Hymn zaczyna deklaracją:
„Jedna jest Polska, jak Bóg jeden w niebie,
Wszystkie me siły jej składam w ofierze”
O ojczyźnie – mniej wzniośle
Motyw ojczyzny w literaturze, jej obraz, jej widzenie w XX wieku ma nowy odcień. Inny, dyskusyjny, może nawet kontrowersyjny. Oto przyzwyczajeni do posągowych bohaterów, miłości ojczyzny wyniesionej ponad poziomy innych spraw, stajemy oniemiali wobec koncepcji takich jak…
- Pejzaż Stanisława Grochowiaka:
„Więc oto ziemia moja Ojczyzna
Wszystko we mnie co wieczne – z tych oto ogórków”.
Można powiedzieć – turpistyczne widzenie ojczyzny i współziomka: modlącego się Polaka z flaszką wódki w ręce.
- Ojczyzna Rafała Wojaczka. Wiersz, w którym zestawia Wojaczek słowa święte w naszej kulturze (Matka, Matka Boska, Kościół, Królowa Polski) z terminami zgoła innej natury (partyjny dziennik, oficer śledczy, piwo żywieckie, bufetowa)
- Modlitwa dziękczynna z wymówką Andrzeja Bursy jest zestawem podziękowań w rodzaju: dzięki ci Boże, że nie uczyniłeś mnie ślepym, garbatym, wodogłowcem itd. Puenta zamyka się w „wymówce”, czyli wersie ostatnim: „Ale dlaczego uczyniłeś mnie Polakiem?”
- Lekcja polskiego – Słowacki Ernesta Brylla. Poeta znany z ironicznego stosunku do zbioru mitów polskich, poddaje często w wątpliwość sens bohaterstwa polskiego, polskie wyobrażenia. O ojczyźnie pisze:
….A ona
– ojczyzna nasza – także przez cieślę sklecona,
niezdarna w swych granicach jak niezwrotny korab
kołysząca się nazbyt i jak zawsze chora.
Zobacz: