Jan Kochanowski

Życie
Urodził się w 1530 roku w Sycynie, w typowej dla tego czasu rodzinie szlacheckiej. Jego życiorys jest wzorcową biografią człowieka renesansu. Kochanowski studiował od czternastego roku życia przez lat piętnaście – najpierw w Krakowie, potem we Włoszech: w Bolonii i Padwie. Zarówno do studiów, jak i podróży, dzięki którym poznał sporą część Europy, potrzebował wsparcia mecenasów – zachowały się listy, w których poeta prosi np. księcia pruskiego o – jak byśmy to dzisiaj powiedzieli – sponsoring. Po powrocie do kraju Kochanowski wiódł życie dworzanina – na dworach biskupich i królewskim. Bycie wówczas dworzaninem znaczyło tyle co zajmowanie się polityką i sprawami intelektualnymi, toczenie dysput, rozważanie różnych kwestii artystycznych i obyczajowych, choć często w atmosferze bardzo swobodnej – biesiadnej – przy kieliszku dobrego alkoholu, pośród pięknych kobiet. Już po czterdziestce poeta ożenił się i zaczął wieść życie rodzinne w swym majątku w Czarnolesie, gdzie wystawił okazały dwór. Życie wśród rodziny dostarczało znanemu już wtedy poecie wiele radości i satysfakcji, sielankę zakłóciły jednak niedługo po sobie następujące zgony bliskich – dwóch córek (Urszuli i Hanny) oraz brata. Sam mistrz zmarł w 1584 roku, podczas podróży do Lublina.

Twórczość
Fraszki – Kochanowski jest autorem fraszek o najróżniejszej tematyce – refleksyjnej, filozoficznej, miłosnej, biesiadnej. Do gór i lasów – poetycka biografia autora, kładąca nacisk na zmienność losu (ważne porównanie takiej zmienności do dziejów greckiego bożka Proteusza, przybierającego różne postacie). O żywocie ludzkim – motyw życia jako teatru.

Pieśni – tematyka też różnorodna; chyba najważniejsze i najbardziej aktualne: pieśni biesiadne.

Odprawa posłów greckich – pierwszy dramat polski, oparty na wzorcach antycznych.

Treny – po raz pierwszy w historii literatury polskiej dziecko staje się bohaterem poważnych utworów. Ból ojca, ale i rozrachunek z samym sobą i wyznawaną do czasu śmierci córeczki filozofią stoicką; zwątpienie w dobroć i sprawiedliwość Bożą.

Zapamiętaj o Kochanowskim

  • O życiu – wzorcowa biografia humanistyczna, przekonanie o własnej wielkości, wielki humanista, Proteusz renesansu, archetyp nieszczęśliwego ojca, poeta doctus, poetycki Hiob.
  • Ojciec poezji polskiej – stworzył podwaliny polszczyzny literackiej; wprowadził nowe gatunki i tematy.
  • Motywy antyczne – cała twórczość nimi przepełniona:
    • filozofia epikurejska i stoicka;
    • odwołania do mitologii (Niobe, Proteusz),
    • odwołania do literatury: Horacy, Safona, kultury greckiej – biesiada, motyw oliwki.
  • Wzór patrioty i obywatela – żył zgodnie z kreowanym przez siebie wzorcem prawego, niestroniącego od obowiązków publicznych, obywatela.
  • Uniwersalizm twórczości – motywy ponadczasowe: miłość, radość życia; dowcip; sporo fraszek o charakterze erotycznym; ale i tematy poważne – świat jako „poligon” albo (jak kto woli) teatrzyk Pana Boga; głupota i niedojrzałość ludzka; motyw teatrum mundi – życia jako teatru, w którym każdy odgrywa jakąś rolę albo jest nieświadomą niczego marionetką (fraszka O żywocie ludzkim).

 

Ignacy Krasicki

Życie
Urodzony 3 II 1735 w Dubiecku. Pochodził z rodziny świetnej, aczkolwiek niezamożnej, z racji czego już od najmłodszych lat zostaje przeznaczony do stanu duchownego. Uczy się w kolegium jezuickim we Lwowie oraz w seminarium duchownym misjonarzy w Warszawie, gdzie po raz pierwszy styka się z myślą europejskiego oświecenia i literaturą francuskiego klasycyzmu. Początkowo związany, porzez koligacje rodzinne, z przeciwnym wszelkim reformom obozem republikańskim, zmienia orientację polityczną w czasie bezkrólewia w latach 1763-1764. Od elekcji w roku 1764 pozostanie Krasicki wiernym stronnikiem króla Stanisława Augusta i obozu królewskiego. Poeta od samego początku łączy działalność polityczną z zainteresowaniami literackimi jako twórca i redaktor słynnego Monitora. W roku 1766 zostaje konsekrowany na biskupa warmińskiego. Od tego momentu zaczyna się wycofywać z aktywnego uczestniczenia w życiu politycznym Warszawy, osiada w Lidzbarku Warmińskim i w stolicy bywa sporadycznie. Nie zapomina jednakże odwiedzać króla Stanisława na słynnych obiadach czwartkowych. Od roku 1772 nawiązuje żywe kontakty z dworem króla pruskiego, co pomaga mu dojść do godności arcybiskupa w roku 1795, warto jednak wspomnieć, że jako poeta i publicysta nie jest Krasicki nadmiernie zainteresowany sprawami kościelnymi i całą odpowiedzialność za rządzenie diecezją składa na barki niższych duchownych. Umiera 14 III 1801 roku w Berlinie.

Twórczość

  • Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776) – to pierwsza polska powieść nowożytna, której źródeł można się dopatrywać w Kandydzie Woltera. Krasicki przedstawia w niej zepsucie i zło współczesnego świata, przeciwstawiając je zarazem mitycznej i doskonałej utopii na wyspie Nipu.
  • Monachomachia, czyli Wojna mnichów – to najostrzejszy chyba i najbardziej skandaliczny utwór Krasickiego. Monachomachia to parodia eposu przedstawiająca walkę zakonu dominikanów z zakonem karmelitów. Wojna toczona z homeryckim rozmachem kończy się wielkim wspólnym pijaństwem duchownych.
  • Bajki – Krasicki pozostawił ich blisko 200. Najczęściej występują w nich zwierzęta uosabiające różne, najczęściej negatywne, cechy ludzkie. Krasicki wykorzystuje bajki do dydaktyki, ośmiesza ludzkie przywary, przestrzega przed zarozumialstwem, skąpstwem, obłudą, pychą i ignorancją. Odsłania w nich także smutną i brutalną prawdę o świecie. Najważniejsze bajki: Jagnię i wilcy, Ptaszki w klatce, Przyjaciel, Filozof, Wół i mrówki, Kulawy i ślepy.
  • Satyry – ten gatunek poetycki służył Krasickiemu do ostrego i bezkompromisowego ośmieszenia przeciwników politycznych, bądź po prostu ogólnych typów ludzkich. Poeta atakował obyczajowość polskiej szlachty w Pijaństwie, nadmierną rozrzutność i życie ponad stan w Żonie modnej. Szczytem twórczości satyrycznej Krasickiego jest „podwójna” satyra Do króla, w której poeta pozornie atakuje Stanisława Augusta Poniatowskiego, w rzeczywistości dyskredytując przeciwników obozu królewskiego.

Zapamiętaj o Krasickim

  • Literatura dydaktyczna – Krasicki to wielki nauczyciel Polaków, w swoich bajkach i satyrach mówi nam, jak należy postępować, które postawy życiowe są dobre, a które złe. Jest bardzo surowym krytykiem swoich współczesnych.
  • Pisarze oświeceniowi wobec rozbiorów – kontrowersyjne jest stanowisko Krasickiego wobec zaborcy. Gorący patriota, który utrzymuje bliskie kontakty z królem pruskim? Nie zapomnieli tego poecie romantycy.
  • Poeta kochający życie – Krasicki znany był ze swej wykwintności i dobrego smaku. Kolekcjonował wina, a wydawane przez niego obiady nie miały sobie równych w całej Warmii.

 

Adam Mickiewicz

Życie
Urodził się 24 XII 1798 roku w Nowogródku na Litwie, studia w Wilnie; działalność w kołach filaretów i filomatów – miłośników cnoty i nauki. Nieszczęśliwa miłość do Maryli Wereszczakówny, która wyszła za mąż za bogatszego rywala. Proces, w którego wyniku został skazany na zesłanie w głąb Rosji (1824 rok). Przebywa tam do 1829 roku – z jednej strony nieszczęśliwy, z drugiej – otoczony szacunkiem pisarzy i intelektualistów rosyjskich i… miłością kobiet. Po wyjeździe z Rosji (niemalże ucieczce) podróżuje po Europie, nieudana próba wzięcia udziału w powstaniu listopadowym. Osiedlenie się w Paryżu, gdzie zostaje duchowym przywódcą emigrantów. Kłopoty materialne i rodzinne (żona chora psychicznie, kilkoro dzieci na utrzymaniu, no i – do dziś dość tajemnicze problemy z kochankami). Po wydaniu Pana Tadeusza przez blisko 20 lat prawie nie tworzy literatury (wyjątek – liryki lozańskie); pracuje jako wykładowca na uniwersytecie w Lozannie (tylko rok, ale to szczęśliwy epizod w jego życiu) i w Paryżu w Collège de France (usunięty z uczelni za szerzenie haseł, zdaniem Francuzów) rewolucyjnych. Tworzy sporo publicystyki, zbliżając się do poglądów socjalistycznych. Ale przedtem ważny epizod – spotkanie z Andrzejem Towiańskim i działalność w Kole Sprawy Bożej – rodzaju sekty chrześcijańskiej. Próby czynów patriotycznych – niezbyt udane projekty stworzenia dwóch legionów zbrojnych walczących o wolność Polski. Podczas jednej z tych prób w 1855 umiera w Konstantynopolu, prawdopodobnie na cholerę.

Twórczość

  • Oda do młodości – konfrontacja starych – oświeceniowych ideałów z nowymi – romantycznymi. Wizja nieruchomego, zeskorupiałego świata, który ożywić może jedynie duch romantycznej, rewolucyjnej młodości, wychwalanej pod niebiosa.
  • Ballady i romanse – 1822 rok, ich wydanie uchodzi za początek polskiego romantyzmu. Romantyczność: opowieść o Karusi, obłąkanej dziewczynie, która rozmawia z duchem zmarłego kochanka. Konfrontacja oświeceniowego „szkiełka i oka” z „czuciem i wiarą” romantyków. Przekonanie o wyższości ludowego, niespaczonego przez racjonalizm poglądu na świat.
  • Dziady cz. II – gusła w noc dziadów: moralistyka ludowa – nie ma winy bez kary.
  • Dziady cz. IV – trzygodzinna wizyta Gustawa u Księdza, jego spowiedź i dyskusja z Księdzem o wyższości romantycznego światopoglądu nad oświeceniowym racjonalizmem. Gustaw – duch samobójcy, który zabił się z powodu nieszczęśliwej miłości.
  • Dziady cz. III – Gustaw – kochanek kobiety, przemienia się w Konrada – kochanka ojczyzny i bojownika o jej wolność. Nawiązanie do rzeczywistego procesu filaretów (rok akcji 1823), ale i ocena powstania listopadowego jako zrywu koniecznego, który jednak nie mógł się powieść z powodu militarnej przewagi i zdradzieckiego ducha Rosji. Mesjanizm narodowy – wizja Polski jako Chrystus narodów cierpiącej za winy Europy. Obraz narodu podzielonego na dwie części: mniej ważną i liczną grupę zdrajców – współpracowników Rosjan i istotniejszą, ale słabszą, działającą w ukryciu grupę patriotów i spiskowców. Indywidualizm, potęga i klęska artysty – wieszcza. Rosjanie jako sojusznicy diabła.
  • Konrad Wallenrod – tragizm spiskowca, zmuszonego do walki o wolność ojczyzny w podstępny sposób.
  • Pan Tadeusz – wyidealizowany obraz Polski szlacheckiej – harmonia i ład wyznaczany przez siłę tradycji; piękne obyczaje, flirty i zabawy, ale także wielki patriotyzm Polaków umiejących skonsolidować się w obliczu zagrożenia. Napisany „ku pokrzepieniu serc” rozgoryczonych popowstaniowych emigrantów.

Zapamiętaj o Mickiewiczu

  • Życie Mickiewicza to wzorcowa biografia romantyka: nieszczęśliwa miłość (choć Mickiewicz miał wielkie powodzenie u kobiet), działalność patriotyczna i spiskowa, poczucie misji do spełnienia, ale i osamotnienie; podróże.
  • Poeta-wieszcz – duchowy przywódca emigrantów, pragnący nieść im otuchę, ale i podsycający ducha patriotyzmu. Autor epopei narodowej – najpiękniejszej wizji Polski do dziś budzącej uczucie dumy z własnego narodu.
  • Pierwszy romantyk – jego „wejście” do literatury odbyło się w atmosferze skandalu: zarzucano mu, że nie umie pisać po polsku (niepotrzebne wyrazy gminne), stosuje „rymy częstochowskie”, jest prostackim „niedźwiedziem litewskim”. W rzeczywistości poeta świadomie wprowadzał romantyzm i buntował się przeciw oświeceniowym normom.

 

Juliusz Słowacki

Życie
Urodził się w 1809 roku na Ukrainie. Wyrastał w atmosferze może nieco nadopiekuńczej miłości matki, która i o to zadbała, żeby nie zaangażował się w powstanie listopadowe i zorganizowała jego wyjazd – pracował wówczas w Warszawie – z kraju na czas powstania. Do Polski nigdy nie powrócił, a i matkę zobaczył po tym wyjeździe tylko raz, niedługo przed śmiercią. I za ojczyzną, i za matką niezwykle tęsknił, co widać i z twórczości, i z listów. Można o nim powiedzieć, że to archetyp romantyka: nieszczęśliwy, samotny (stale nieszczęśliwie zakochany i odrzucany przez kobiety), często skłócony z innymi, nierozumiany przez otoczenie i jeszcze na dodatek – ciężko chory na gruźlicę: umarł przedwcześnie w 1849 roku w Pa­ryżu. Ale zarazem poeta wiele podróżował (nie tylko po Europie), okresami całkiem nieźle się bawił, a i był, jak się wydaje, dość zaradny życiowo, zdobywając fundusze także dzięki grze na giełdzie. W przeciwieństwie do większości romantyków – umiał liczyć pieniądze, choć często narzekał na ich brak. Jednak bardzo doskwierało mu to, że nie jest uznawany za równego Mickiewiczowi. Życie w cieniu wieszcza irytowało go, czemu niejednokrotnie dawał wyraz. Za życia nie widział żadnego ze swych dramatów na scenie.

Twórczość
Najważniejsze są dramaty – historyczne, polityczne, o tematyce współczesnej i legendarnej. Tworzy Słowacki teatr wizyjny, bardzo oryginalny.

  • Kordian – dzieje dojrzewania tytułowego bohatera, który rozczarowuje się do świata (bo rządzi nim pieniądz), sztuki (bo nie przynosi ukojenia), kobiet (bo są fałszywe i materialistycznie nastawione do życia), uznanych instytucji, np. papiestwa (bo także jest interesowne i nieszczere). Negatywna ocena narodu – podzielonego, niezdolnego do czynu, równie negatywna ocena spiskowców – źle zorganizowanych i tchórzliwych), a co za tym idzie – także negatywna ocena powstania, źle zorganizowanego przez nieudolnych przywódców – twory szatana. Wizja Polski jako Winkelrieda narodów – zdolnej do poświęcenia, ale (w przeciwieństwie do Mickiewiczowskiego mesjanizmu) takiego, który przyniesie doraźne i wymierne efekty. Polemika z III cz. Dziadów.
  • Testament mój – poetycka biografia, ukazująca samotność i po­czucie nieszczęścia poety, ale i wiarę w moc sprawczą jego poezji, która w końcu czytelników „w anioły przemieni”.
  • Beniowski – poemat dygresyjny, w którym nie tyle dzieje tytułowego bohatera są ważne, ile liczne dygresje – o sobie, swojej twórczości, zjadliwe oceny krytyków literackich i wielu rzeczywistych postaci. Elementy humoru i autoironii.
  • • Grób Agamemnona – chyba najostrzejsza w polskiej literaturze krytyka narodu jako źle zorganizowanego, zapatrzonego w złą tradycję i równie złe wzorce zagraniczne. Polska jako tchórzliwy, bezrozumny „paw narodów” i „papuga”.

Zapamiętaj o Słowackim

  • Poeta – mistyk stworzył wiele tajemniczych wizji Polski i świata, w których działają siły nadprzyrodzone – anielskie.
  • Życie bardzo silnie związane z biografią – pisał często o sobie, bolał nad tym, że jest nierozumiany i odrzucany przez współczesnych, ale i ich (nawet przyjaciół, jak np. Krasińskiego) poddawał surowej krytyce.
  • Stosunek do romantyzmu – nie bezkrytyczny, polemizował z tradycją romantyczną, nawet potrafił z niej nieco kpić, np. w komedii Fantazy, której tytułowy bohater może być uznany za rodzaj parodii typowego bohatera romantycznego.
  • Stosunek do kobiet – tajemnicza sprawa, na pewno kilka nieszczęśliwych miłości do kobiet, które go nie chciały. I on jednak odrzucał z kolei te, które najwyraźniej pragnęłyby z nim być! Może chciał być nieszczęśliwy i romantycznie upajać się swym cierpieniem?

 

Zygmunt Krasiński

Życie
Arystokrata urodzony w 1812 roku w Paryżu. W przeciwieństwie do innych romantyków nigdy nie miał kłopotów materialnych, ale – jak każdy romantyk – i tak czuł się głęboko nieszczęśliwy. Na jego życie wielki wpływ wywierał ojciec, który zarówno kształtował jego światopogląd („wytłumaczył” mu np., że powstanie listopadowe jest niepotrzebną rewolucją społeczną skierowaną przeciw legalnej władzy), jak też wpływał na życie osobiste. Zmusił go np. do niechcianego małżeństwa z niekochaną kobietą. Mężem był Krasiński okropnym, ale na łożu śmierci powiedział parę ciepłych słów o swej nieszczęsnej, wiernej małżonce. Całe życie chorował, cierpiał na melancholię i stany depresyjne. Doznawał też objawień mistycznych, które momentami rozpraszały jego pesymizm. Umarł w Paryżu w 1859 roku, w wieku 47 lat – przedwcześnie, jako człowiek bardzo schorowany.

Twórczość

  • Nie-Boska komedia – typowy dramat romantyczny, tzn. łączący w sobie różne rodzaje i gatunki literackie. Poeta podzielił go na cztery części, które w interpretacji da się pogrupować w dwie części. I i II to dramat tzw. rodzinny; II i IV określa się mianem dramatu społecznego.Dramat rodzinny – w krótkich obrazach ukazany jest ślub, a potem życie małżeńskie. Widać, że miłość wygasła i życie rodzinne nie przynosi Mężowi satysfakcji, choć żona stara się rozproszyć nudę dnia codziennego. Zwiedziony przez Dziewicę Mąż opuszcza dom i opamięta się dopiero (dzięki pomocy Anioła Stróża) nad przepaścią, do której Dziewica go doprowadzi. Wtedy czar pryska i Dziewica okazuje się ohydną wiedźmą, która miała doprowadzić do zguby bohatera. Skruszony Mąż powraca do domu, ale zastaje tam ruinę życia rodzinnego – żona pragnąca zostać poetką, aby znaleźć zrozumienie u męża, w rezultacie choruje psychicznie i umiera, syn także chory – zaczyna tracić wzrok za cenę zostania poetą, o co także błagała matka. Mężowe gonienie za marą (Dziewica – symbol sztuki, poezji i nieokreślonej tęsknoty) okazało się złudzeniem katastrofalnym w skutkach.Dramat społeczny – Mąż – Hrabia Henryk jest przywódcą obozu arystokratów walczących z rewolucjonistami. Obóz rewolucjonistów, który udaje mu się zwiedzić, to istna sodoma i gomora. Rewolucjoniści są wprawdzie ludźmi godnymi współczucia, bo upodlonymi, ale zarazem są żądni krwi, mordu, użycia – jedzenia i picia, seksu. Ich przywódca, Pankracy, to inteligentny demagog, który uważa, że nowy świat, jaki powstanie na gruzach starego po rewolucji, będzie lepszy, bo pozbawiony złych tradycji i religii, która ludzi jedynie ogłupia. Hrabia polemizuje z nim, ukazując tradycję i religię jako jedyne wartości nadające światu sens. Ale arystokraci okazują się także warstwą niegodną i zdegenerowaną, dążącą do ugody i zapominającą o swej misji obrony tych wartości. Kiedy arystokraci przegrywają, osamotniony Hrabia Henryk popełnia samobójstwo. Pozornie zwyciężają rewolucjoniści, ale w ostatniej scenie dramatu Pankracy pada, rażony wizją Chrystusa.
  • Psalmy przyszłości można potraktować jako dopełnienie koncepcji z Nie-Boskiej komedii To wzorowane na biblijnych psalmach poematy, ukazujące arystokrację jako jedynego gwaranta ładu świata. Lud bez arystokracji zginie, potrzebuje jej wsparcia, nauczania, opieki „Jeden tylko, jeden cud/ Z szlachtą polską polski lud”.

Zapamiętaj o Krasińskim
Krasiński to niewątpliwie romantyk w ukazywaniu stanów duszy, rangi poezji i sztuki oraz w wizyjnym rozmachu swego dramatu. Ale to romantyk – arystokrata, ma stosunek do ludu mało romantyczny. Lud to nie „utrwalacz” narodowych wartości, jak u innych romantyków, lecz bezmyślny motłoch, który bez wsparcia szlachty jest zdolny tylko do bezrozumnych mordów i niszczenia.

  • Sprawy osobiste – najwyraźniej w życiu osobistym Krasiński nie radził sobie, zanadto ulegając wpływom ojca i podobnie niezdecydowane, podatne na wpływy postacie tworzył w literaturze.
  • Listy – poza literaturą jest Krasiński autorem paru tysięcy listów, odmalowujących wewnętrzne, często intymne życie poety. Wydaje się, że pisząc te listy, miał świadomość, że będą one czytane analogicznie do pozostałej twórczości i nieco je w związku z tym stylizował. Podobny był w tym do innych romantyków, przede wszystkim Słowackiego.

 

Cyprian Kamil Norwid

Życie
Urodził się w 1821 roku we wsi Laskowo-Głuchy pod Radzyminem w średnio zamożnej rodzinie szlacheckiej. Wcześnie osierocony przez rodziców musiał radzić sobie sam, ale ułatwione to było dzięki temu, że okrzyknięto go genialnym „cudownym dzieckiem” salonów warszawskich. Zadebiutował już jako dziewiętnastolatek w prasie, ale popularnością cieszyły się także jego rysunki i grafiki. Zaczyna podróżować za granicę, przebywa w Berlinie, Rzymie, Paryżu, studiuje malarstwo, kulturę starożytną (Etrusków), publikuje sonety. Ale przed trzydziestką pojawiają się pierwsze symptomy nieszczęścia, które już nigdy poety nie opuści. Zaczyna głuchnąć, ma coraz większe kłopoty materialne; coraz gorszy kontakt ze współczesnymi. Nieszczęśliwie przez wiele lat zakochany w Marii Kalergis, próbuje oświadczać się innym kobietom, ale bez powodzenia. Licząc na możliwość odmiany losu, wyjeżdża do Stanów Zjednoczonych, gdzie podejmuje pracę przy organizacji Wystawy Światowej, jednak dłużej w Nowym Jorku pracować nie może i targany wielką tęsknotą za Europą, z trudem zdobywa fundusze na powrót do Paryża. Odtąd jednak jego życie osobiste wygląda coraz gorzej. Kompletny brak pieniędzy i możliwości zarobienia ich, choroby, postępująca głuchota i coraz mniejsze zrozumienie wśród współczesnych, doprowadzają w końcu do całkowitego osamotnienia poety. Ostatnie lata życia spędził Norwid w przytułku na przedmieściach Paryża – samotny, zgorzkniały, zapomniany. Zmarł w 1883 roku, pochowany został w zbiorowej mogile, a całą pozostałą po nim spuściznę spaliły siostry prowadzące przytułek.

Twórczość
Bardzo obfita i różnorodna, za życia poety znana w niewielkiej części. Skomplikowana i trudna w odbiorze, wymagająca często dodatkowej wiedzy.

  • Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie… – wiersz mówi o tym, że żadna wybitna jednostka (z tych, które pchają ludzkość ku przyszłości) nie zaznaje szacunku i zrozumienia u współczesnych. Doceniają oni wielkość np. Dantego, Sokratesa, Napoleona, Kolumba dopiero po ich śmierci.
  • Klaskaniem mając obrzękłe prawice – wiersz-manifest, mówiący o tym, że poeta pojawił się na świecie, kiedy romantyzm już dogasał i nie można było zostać „romantycznym wieszczem”. Dlatego przeznaczeniem autora jest samotność i poczucie niezrozumienia wśród współczesnych, choć zarazem utwór wyraża wiarę, że twórczość poety znajdzie uznanie u potomnych.
  • Moja piosnka I – „Źle, źle, zawsze i wszędzie/ Ta nić czarna się przędzie”; pierwsze słowa wiersza powtarzane jako refren mówią same za siebie: poeta czuje się nieszczęśliwy, nie wierzy ani w miłość ani w wartość innych stosunków międzyludzkich, ani – w sztukę (motyw rzeczy czarnoleskiej jako symbolu poezji polskiej).
  • Fortepian Szopena – poemat mówiący i o wielkości Szopena, i o wielkości i cechach sztuki. Wizja Polski – przemienionych kołodziejów.

Zapamiętaj o Norwidzie

  • Pośmiertny triumf – za życia poety mało drukowano jego poezji i mało o niej dyskutowano. Dopiero w okresie Młodej Polski zainteresowano się na nowo poetą, a jego „odkrywca” Zenon Przesmycki (ps. Miriam) zaczął specjalnie szukać rozproszonych w prasie utworów, by wydać je wszystkie w pierwszej zbiorowej edycji.
  • Dramaturg – jego dramaty mają bardzo specyficzną formę i rzadko są wystawiane. Być może i one czekają jeszcze na odkrycie.
  • Poeta intelektualista – uważał, że poezja powinna zmuszać do wysiłku intelektualnego i wcale nie dbał o schlebianie gustom odbiorców. „Jedzą, piją, bawią się i czekają, aż Francuzi przyjdą zrobić im ojczyznę” – takie było zdanie poety o bohaterach Pana Tadeusza, choć doceniał artyzm i wielkość Mickiewicza i jego poematu.
  • Największy poeta polski? Często jest tak określany. Niezwykle oryginalny język, ładunek intelektualny jego poezji, zdumiewające rozwiązania poetyckie to przyczyny, dla których wielu Polaków uważa Norwida za największego z wielkich, zaś dla innych poetów pozostaje niedościgłym wzorem.

 

Eliza Orzeszkowa

Życie
Urodzona w 1841 roku w Miłkowszczyźnie koło Grodna, uczyła się na warszawskiej pensji sióstr sakramentek, gdzie jej koleżanką szkolną była Maria Wasiłowska – późniejsza pisarka Maria Konopnicka. W 17 roku życia została wydana za mąż za dużo od niej starszego Piotra Orzeszkę i zamieszkała wraz z nim w jego majątku na Podolu. Małżeństwo to nie było udane… Kiedy więc za udział w powstaniu styczniowym mąż został zesłany na Syberię, Orzeszkowa nie wyjechała z nim. Sama pisarka także wspierała powstanie, biorąc udział w konspiracji. Od 25 roku życia Orzeszkowa wiedzie życie samotnej kobiety, co wymagało wówczas pewnej odwagi: rozwodzi się z mężem, przenosi do Grodna, gdzie zakłada księgarnię i wydawnictwo. Stale boryka się z problemami finansowymi, ale stopniowo zyskuje coraz większe uznanie jako pisarka. Angażuje się w różne akcje społeczne, często związane z problemem emancypacji kobiet. Już po pięćdziesiątce wychodzi ponownie za mąż za długoletniego (od lat dwudziestu) kochanka. Umiera w 1910 roku.

Twórczość

  • Nad Niemnem – wielka powieść realistyczna ukazująca dzieje rodziny Korczyńskich splecione z dziejami Bohatyrowiczów. Galeria bogato scharakteryzowanych postaci: Benedykt Korczyński – dobry gospodarz, borykający się (pozytywnie!) z trudami dnia codziennego, jego żona Emilia – rozhisteryzowana, chorowita karykatura bohaterki romantycznej, antywzór kobiety pozytywistycznej; syn Witold – wzorowy bohater pozytywistyczny, pragnący swymi umiejętnościami i wiedzą wspierać pracę organiczną i pracę u podstaw. Ich kuzynka Justyna Orzelska dokonuje właściwego wyboru i – miast zostać bezproduktywną salonową lalą – postanawia związać się z ubogim, ale szlachetnym i pracowitym Janem Bohatyrowiczem. Cała powieść to jedna wielka pochwała idei pozytywistycznych, etosu pracy i wartości, które można odnaleźć w prostym ludzie. Ważny także wątek patriotyczny i motyw powstania styczniowego, ukazanego jako czas solidarności między różnymi klasami społecznymi.
  • Gloria victis – tom nowel wydanych w 1910 roku, podejmujących temat powstania styczniowego, składający hołd bojownikom powstania w nastroju powagi i wzniosłości. To odmiana w stosunku do najwcześniejszych poglądów pozytywistów, którzy problematyki powstańczej świadomie unikali.

Zapamiętaj o Orzeszkowej

  • Pisarka emancypantka – jedna z pierwszych piszących i usiłujących się z pisania utrzymać kobiet. Niekiedy miano jej jednak za złe opuszczenie męża, sprzedanie majątku rodzinnego, no i romans z żonatym mężczyzną.
  • Propagatorka pozytywizmu – bardzo płodna pisarka, pozostawiła bogatą spuściznę. Wiele powieści o charakterze tendencyjnym ukazujących realizację haseł pozytywistycznych: Marta – emancypacja kobiet; Meir Ezofowicz – równouprawnienie Żydów; podobna tematyka w publicystyce.
  • Autorka nowel pozytywistycznych – bardzo ich wiele, „w pigułce” ukazują poszczególne problemy. Praca organiczna i u podstaw: A… b… c… – historia nauczycielki uczącej dzieci wbrew zakazowi władz, Tadeusz – trudna dola dziecka; kwestia źle pojmowanej filantropii: Dobra pani.
  • Opiewała powstanie styczniowe? To trudne zagadnienie, bo jakby światopogląd pisarki kłóci się nieco z jej doświadczeniem życiowym i faktem współpracy z powstaniem. Generalnie powstania nie uważa się w czasach pozytywizmu za zjawisko właściwe i godne propagowania, jednak w wielu utworach Orzeszkowa wskazuje na hołd należny powstańcom i konieczność kultywowania pamięci o nich i ich czynach.

 

Maria Konopnicka

Życie
Urodzona w Suwałkach w 1842 roku. Po ukończeniu warszawskiej pensji, tej samej co Orzeszkowa, wyszła za mąż za Jarosława Konopnickiego, z którym miała ośmioro dzieci. Małżeństwo było jednak bardzo nieudane i trzydziestopięcioletnia pisarka postanowiła odejść wraz z dziećmi od męża i zacząć wieść życie samodzielne. Było początkowo ono niezwykle trudne, zarobkowała Konopnicka jako nauczycielka, stale jednak pisząc. W rezultacie udało się jej osiągnąć poważny sukces. Po roku 1890, szykanowana przez władze carskie oraz zmuszona leczyć jedną z córek, wyjeżdża na dłuższy czas za granicę. Stale jednak utrzymuje kontakt z krajem, gdzie dużo – także w prasie – publikuje. Włącza się w różne akcje społeczne, między innymi strajk młodzieży szkolnej we Wrześni. Po powrocie do kraju otrzymuje jako dar od narodu dworek w Żarnowcu, co pomogło jej w osiągnięciu stabilizacji życiowej. Umarła w 1910 roku.

Twórczość

  • Bardzo różnorodna tematyka i gatunki. Znana – jedna z pierwszych – pisarka literatury dziecięcej (O krasnoludkach i sierotce Marysi, Na jagody). Pozytywistka ukazująca problemy społeczne, niedolę dzieci – Nasza szkapa. Problem asymilacji Żydów, ich równouprawnienia oraz stosunku społeczeństwa polskiego do pogromów antyżydowskich ukazany w noweli Mendel Gdański.
  • Miłosierdzie gminy – obraz fałszywego miłosierdzia, które skazuje człowieka na cierpienie i niezasłużoną pogardę.
  • Wiersze, mające często tematykę, rzec można, publicystyczną: Wolny najmita o problemach chłopów po uwłaszczeniu, Jaś nie doczekał, A jak poszedł król na wojnę – problemy nierówności społecznej.
  • Rota – najsławniejszy wiersz poetki, stylizowana przysięga narodu: „Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród…”, zainspirowana wydarzeniami we Wrześni, gdzie młodzież szkolna i jej rodzice bardzo ostro wystąpili przeciw germanizacji. Utwór pełnił funkcję nieoficjalnego hymnu narodowego, do dziś jest często śpiewany podczas uroczystości państwowych i kościelnych.

Zapamiętaj o Konopnickiej

  • Odważna emancypantka – decyzja o odejściu od niedobrego męża wraz z dziećmi była naprawdę bardzo odważna; dalsze decyzje Konopnicka podejmowała z taką samą determinacją. Dzięki temu osiągnęła sukces, zapewniła i dzieciom, i sobie utrzymanie, a nie było to łatwe dla samotnej kobiety pod koniec wieku dziewiętnastego.
  • Autorka pierwszych polskich reportaży więziennych – pierwsza podjęła taką tematykę, odwiedzając więzienie dla kobiet i próbując przedstawić problem ich trudnej ­eg­zystencji.
  • Liryczka czasów niepoetyckich – znana jako autorka utworów publicystycznych, jest jednak także interesującą twórczynią wielu liryków, także o charakterze erotycznym, ukazujących subtelność duszy ludzkiej (np. Kubek).

 

Bolesław Prus

Życie
Urodzony 20 VIII 1847 w Hru­bieszowie jako Aleksander Głowacki. Uczy się najpierw w Lublinie, a później w Siedlcach. Wyjątkowo zdolny i nad wiek dojrzały, w 16 roku życia ucieka ze szkoły, aby walczyć w powstaniu styczniowym. Ranny, dostaje się do więzienia. Po zwolnieniu studiuje nauki matematyczno-przyrodnicze i utrzymuje się z korepetycji i przygodnych prac (nawet jako robotnik). Nie kończy wyższej uczelni, na zawsze pozostanie erudytą – samoukiem. Interesuje go wszystko: nauki ścisłe, polityczno-społeczne i humanistyczne. W latach sześćdziesiątych rozpoczyna działalność publicystyczną i właśnie jako publicysta da się poznać polskim środowiskom literackim. Twórczością literacką Prus zajmie się dopiero od 33 roku życia. Jego felietony publikowane w Ateneum, Nowinach, Kurierze Warszawskim nigdy nie pozostawały bez oddźwięku, wywoływały skandale, aplauz bądź oburzenie – Prus został nawet pobity za jeden ze swych artykułów. Gorący patriota, pozytywista, człowiek silnej woli i niezłomnych przekonań, mieszka i tworzy głównie w Warszawie, tam też umiera 19 V 1902 roku.

Twórczość

  • Publicystyka – Prus pozostaje publicystą przez całe życie, jego najznakomitszym dokonaniem w dziedzinie czasopiśmiennictwa są Kroniki – pisane i wydawane w latach 1875-1887. Pisarz poruszał w swych felietonach sprawy codzienne, polityczno-społeczne, bawił humoreskami, a nawet analizował problemy naukowe.
  • Nowele (od 1880) – Prus wykorzystuje tę krótką formę epicką do propagowania myśli pozytywistycznej, nawołując do działania i wykroczenia poza stare schematy społeczne. Pisarz ukazuje w nowelach nierówności (Kamizelka) i konflikty społeczne (Powracająca fala), biedotę i zacofanie polskiego ludu (Katarynka, Antek).
  • Lalka (1890) – najsłynniejsza powieść Prusa, w której autor portretuje życie codzienne, społeczeństwo i klimat dziewiętnastowiecznej Warszawy. Lalka jest powieścią zarówno pozytywistyczną (ukazanie nierówności i konfliktów społecznych), romantyczną (miłość Wokulskiego), jak i realistyczną (wierne przedstawienie ówczesnych realiów życia codziennego).
  • Faraon (1897) – jedyna powieść historyczna Prusa. Prus przedstawia w Faraonie życie codzienne starożytnego Egiptu, działanie mechanizmów władzy i walkę o zmianę autorytarnego ustroju.
  • Emancypantki (1894) – powieść o problemie równouprawnienia (emancypacji) kobiet. Prus stawia w tej powieści ponurą diagnozę: emancypacja jest potrzebna i konieczna, jednakże społeczeństwo (oraz same kobiety) jest zupełnie na nią niegotowe.

Zapamiętaj o Prusie

  • Powieść realistyczna – Prus jest wyśmienitym portrecistą swoich czasów. W Lalce czy Emancypantkach doskonale przedstawia realia życia w XIX-wiecznej Polsce.
  • Mowa ezopowa – autor Lalki nie mówi wprost o problemach niepodległościowych Polski rozbiorowej. Aby zmylić cenzurę, porusza kwestie narodowowyzwoleńcze w sposób metaforyczny, „przemyca” je do swoich książek. Np. wątki napoleońskie w Pamiętniku starego subiekta w Lalce.
  • Program pozytywistyczny – w dziełach Prusa odnaleźć możemy bardzo wiele haseł pozytywistów, pisarz wkłada w usta swoich bohaterów programy naprawy społeczeństwa, polepszenia warunków bytowych biedoty miast i wsi. Jako realista nie oszczędza czytelnikowi nawet najbardziej drastycznych szczegółów – np. opis nędzy i biedy na Powiślu w Lalce.
  • Postać kontrowersyjna literatury polskiej – Prus jako zagorzały przeciwnik literatury romantycznej nie chciał się zgodzić na postawienie pomnika… Adamowi Mickiewiczowi. Uważał, że twórczość wieszcza nie oddziałuje dobrze na naród, który zamiast prowadzić bezsensowną walkę z zaborcą, powinien rosnąć w siłę poprzez reformy i edukację.

 

Henryk Sienkiewicz

Życie
Urodzony 5 V 1846 w Woli Okrzejskiej w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Od 10 roku życia mieszka i kształci się w Warszawie. Studiuje prawo i nauki filologiczne. Pracuje początkowo jako felietonista i reporter, pisząc do Niwy i Słowa. W latach siedemdziesiątych wyjeżdża do Ameryki, aby wraz z grupą znajomych założyć komunę rolniczą. Przedsięwzięcie nie udaje się i Sienkiewicz wraca do Europy. Zapalony podróżnik – odwiedza Konstantynopol, Grecję, Włochy, a nawet Afrykę. Aktywnie działa także w kraju, współtworząc różne organizacje charytatywne i kasy pomocowe. W czasie licznych podróży pisze powieści, drukując je w prasie krajowej. Wszystkie prawie dzieła przysparzają autorowi wielką sławę w kraju i za granicą. Uhonorowaniem jego twórczości stała się Nagroda Nobla, którą Sienkiewicz, jako pierwszy Polak, otrzymuje w 1905 roku. W czasie I wojny światowej pisarz przebywa w Szwajcarii, gdzie zajmuje się organizowaniem pomocy ofiarom wojny. Tam też umiera, w miejscowości Vevey 15 XI 1916 roku. Prochy jego zostały w roku 1924 sprowadzone do Polski i złożone w katedrze św. Jana.

Twórczość

  • Nowele – Sienkiewicz porusza w swych nowelach aktualne problemy społeczne i obyczajowe. Ukazuje nierówność i niesprawiedliwość społeczną (Janko Muzykant), trudności edukacyjne i przestarzałość szkolnictwa (Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela), nawiązuje do problemu zaborów i niewoli ojczyzny (Latarnik).
  • Trylogia – w skład niej wchodzą powieści historyczne Ogniem i mieczem, Potop i Pan Wołodyjowski. Sienkiewicz pisał Trylogię, jak sam mówił, „ku pokrzepieniu serc”. W Trylogii pisarz przedstawił Polskę wieku XVII, przeżywającą powstanie kozackie, najazd Szwedów i wojny z Tatarami. Sienkiewicz w autentyczne wydarzenia wplata fikcyjne postacie: Kmicica, Skrzetuskiego, Michała Wołodyjowskiego, Zagłoby i wielu innych. Bohaterowie z całego serca walczą za ojczyznę z opresji. Dzięki nim, a także dzięki poświęceniu całego narodu Polska pozostaje wolna i niezwyciężona.
  • Quo vadis – bez wątpienia najpopularniejsza powieść historyczna Sienkiewicza, która przyniosła autorowi Nagrodę Nobla. Przetłumaczona na 50 języków! Pisarz przedstawił w niej prześladowania pierwszych chrześcijan w starożytnym Rzymie za panowania Nerona, ukazał charyzmę, wytrwałość zwolenników Chrystusa i przemiany religijne w Cesarstwie Rzymskim.
  • Krzyżacy – powieść o Polsce za panowania Władysława Jagiełły, o walce z zakonem krzyżackim i zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem. Postacie, takie jak Zbyszko i Maćko z Bogdańca, Jurand ze Spychowa, Jagienka czy Danusia na zawsze zadomowiły się w świadomości polskich czytelników.

Zapamiętaj o o Sienkiewiczu

  • Powieść historyczna – z tym gatunkiem epickim Sienkiewicz kojarzy się najbardziej. Jako autor Trylogii pozostał na zawsze obecny w kanonie literatury polskiej.
  • Pozytywiści wobec zaborów – Sienkiewicz przyjął dosyć specyficzną postawę wobec niewoli Polski – zamiast nawoływać do walki lub reform, przenosi nas w czasy wielkiej i silnej Rzeczpospolitej, a robi to „ku pokrzepieniu serc”.
  • Bohater jako kreacja autora – mówi się, że Sienkiewicz poprzez swoich bohaterów powieściowych rekompensował sobie własne kompleksy. We Wołodyjowskim, zwanym Małym Rycerzem, możemy widzieć jego samego – człowieka „wielkiego duchem, ale małego wzrostem”.

 

Jan Kasprowicz

Życie
Urodzony 12 XII 1860 w Szymborzu pod Inowrocławiem. Pochodził z rodziny chłopskiej, jego ojciec był analfabetą. Przyszły poeta, na szczęście dla literatury polskiej posłany do szkół, zdradza talent literacki już od najmłodszych lat. Po studiach w Lipsku działał aktywnie w organizacjach socjalistycznych, za co trafił na 6 miesięcy do więzienia. Rozczarowany niemieckimi doświadczeniami osiada we Lwowie, gdzie po pewnym czasie obejmuje katedrę stworzonej specjalnie dla niego komparatystyki na tamtejszym uniwersytecie. Trzykrotnie i krótkotrwale żonaty. Jego druga żona Jadwiga porzuciła go… dla demonicznego Stanisława Przybyszewskiego. W czasie I wojny Kasprowicz sympatyzował nadal z socjalistami, biorąc nawet udział w interwencji na rzecz uwolnienia Lenina w 1914 roku. Poeta umiera w 1926 roku w Poroninie.

Twórczość
Twórczość Kasprowicza można podzielić na cztery okresy:

  • Naturalistyczny (do 1891) – to utwory zwłaszcza o tematyce chłopskiej, między innymi cykl sonetów Z chałupy.
  • Modernistyczny – przełom wywołany, między innymi, tragicznym rozstaniem z żoną. Poeta tworzy smutne i nastrojowe liryki. Fascynują go zwłaszcza dzikie Tatry – Krzak dzikiej róży.
  • Ekspresjonistyczny – powstaje najbardziej dramatyczna i katastroficzna poezja Kasprowicza. Poeta przedstawia apokaliptyczne obrazy końca świata i zagłady ludzkości. Powstały w tym okresie zbiór Hymny zawiera takie utwory, jak Święty Boże, święty mocny oraz Dies irae.
  • Prymitywizm – powrót do tematyki chłopskiej, poeta tworzy w oparciu o stare baśnie i podania ludowe. Okres ten cechuje pogodna akceptacja świata i rzeczywistości. Powstają: Bajki, klechdy i baśnie oraz Księga ubogich.

Zapamiętaj o Kasprowiczu

  • Poeta – chłop – należy pamiętać, że nasz najlepszy poeta modernistyczny pochodził z rodziny chłopskiej – kształcił się właściwie „od zera” i już w młodości zasłynął jako twórca.
  • Poezja ludowa – to dziedzina twórczości poety nieodłącznie związana z jego pochodzeniem. Kasprowicz we wczesnym okresie przedstawia głównie nędzne warunki bytowania chłopstwa, zwraca uwagę na nierówności społeczne, w czym zbliża się po trosze do haseł pozytywistycznych.
  • Katastrofizm – poezja modernistyczna Kasprowicza należy do najbardziej chyba pesymistycznych w naszej literaturze. Kasprowicza można poniekąd uznawać za twórcę katastrofizmu w Polsce. Jego Hymny wywarły wielki wpływ na poezję Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego.

 

Stanisław Wyspiański

Życie
Urodził się w 1869 roku w Krakowie w rodzinie rzeźbiarza – utalentowanego, ale nieszczęśliwego artysty, dzięki któremu dzieciństwo poety wesołe nie było: ojciec był alkoholikiem, zaś kochająca go matka popadła w obłęd i młodo zmarła. Jednak dzięki pomocy dalszej rodziny Wyspiański ukończył szkołę i rozpoczął studia najpierw w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie i zarazem na Uniwersytecie Jagiellońskim, z czasem – za granicą, a przede wszystkim w Paryżu. Choć zdarzało mu się tam nawet cierpieć głód, zdobył duże umiejętności malarskie. Niestety jednak nabawił się też choroby wenerycznej, która – choć objawiła się dopiero za jakiś czas – przysporzyła mu wiele cierpień i przyczyniła do zdecydowanie przedwczesnej śmierci. Po powrocie do kraju rozpoczął Wyspiański pracę jako artysta, tworząc oprawy artystyczne kilku pism modernistycznych – Życia, Chimery; uczestnicząc w innych projektach plastycznych i architektonicznych, wreszcie – tworząc dramaty. Choć interesowało się nim wiele przeróżnych pań (a i on nie stronił od ich wdzięków), ożenił się z Teofilą Spytkówną, bardzo prostą chłopką z podkrakowskiej wsi. Stworzyli rodzinę specyficzną – mieli kilkoro dzieci i na pewno okresami byli ze sobą bardzo szczęśliwi, jednak przyjaciele poety twierdzili, że w gorszych okresach Teofila okazywała się prostacką, wybuchową kobietą, która bardzo utrudniała schorowanemu już wówczas poecie życie. Choroba czyniła zatrważające postępy, przysparzała poecie wielkich cierpień, w ostatnich latach życia spowodowała paraliż. Mimo to Wyspiański do końca niestrudzenie pracował – pisząc, malując (dzięki specjalnie skonstruowanym przyrządom), a nawet – projektując meble. Zmarł w Krakowie w 1907 roku, mając zaledwie 38 lat.

Twórczość
Był to artysta wszechstronny, pozostawił po sobie głównie dzieła malarskie, poetyckie i dramaturgiczne. Choć poza tym tworzył publicystykę, plastykę użytkową (witraże, meble), plany z dziedziny architektury. Jest także autorem projektu przebudowy Wawelu na kształt antycznego teatru greckiego.

Najważniejsze dzieło to oczywiście Wesele. To dramat, którego kanwą jest autentyczne wydarzenie: ślub poety Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną.

Akt I określany jest jako komedia obyczajowa i ukazuje atmosferę wesela oraz niezrozumienie, jakie faktycznie panuje między miastowymi i chłopskimi gośćmi. Na końcu I aktu zostaje przez państwa młodych zaproszony Chochoł, który na początku aktu II (określanego jako dramat symboliczny) zapowiada, że odkryje „Co się w duszy komu gra, co kto w swoich widzi snach”. W istocie pojawiające się zjawy ujawniają problemy osobiste niektórych postaci oraz problemy ogólnonarodowe, które przez wiele lat nie znalazły rozwiązania. Główne z nich to brak zgody i solidarności narodowej oraz bierność, niewiara we własne możliwości i niezdolność do czynu inteligencji i szlachty, które powinny przewodzić narodowi. Dramat kończy słynna scena „zaspanego” tańca, w którym w pozornej zgodzie kręcą się bohaterowie sztuki w zaklętym kręgu nierozwiązanych problemów.

Zapamiętaj o Wyspiańskim

  • Wielki wizjoner teatru – twórca wszechstronnych projektów teatralnych, obejmujących zamysł plastyczny (dziś powiedzielibyśmy: scenografię), muzyczny, treści słowne i tworzący z nich – w czasach, kiedy reżyser odgrywał znacznie mniejszą rolę niż dziś – integralną całość.
  • Teatr mój widzę ogromny – to słowa z Wyzwolenia oddające nastrój tworzonych przez artystę dramatów – wielki rozmach poetycki połączony spójnie z całościową wizją spektaklu. To teatr nastroju, wrażenia, wykorzystujący elementy fantastyczno-symboliczne.

 

Stefan Żeromski

Życie
Urodził się w 1864 roku w Strawczynie na Kielecczyźnie, w niezbyt bogatej rodzinie szlacheckiej. Od wczesnej młodości musiał sam sobie radzić i zdobywać środki na utrzymanie. Już w gimnazjum i potem na studiach utrzymywał się w dużej mierze z korepetycji. Studiował weterynarię – jedyny wydział, na który mógł się dostać, bo nie zdał matury(!), ale studiów nie ukończył. Ożenił się z młodą wdową i w dużej mierze dzięki jej staraniom i opiece mógł oddać się twórczości. Wraz z żoną i jej córeczką spędził czas jakiś w Rapperswilu w Szwajcarii jako opiekun biblioteki polskiej, przez całe życie w ogóle sporo podróżował, ale długie okresy spędzał też w Nałęczowie, gdzie żona prowadziła pensjonat (dochody z niego w dużej mierze pozwalały na utrzymanie rodziny), a z czasem w Warszawie. Mimo że u źródeł małżeństwa była prawdziwa, wielka miłość, rozstał się z żoną niedługo po śmierci ich osiemnastoletniego syna i związał z drugą, znacznie młodszą kobietą, z którą miał córkę Monikę – autorkę książek i innych wypowiedzi o sławnym ojcu. Ciężko chory na gruźlicę, borykający się z wieloma kłopotami osobistymi, ale sławny pisarz zmarł w Warszawie w 1925 roku.

Twórczość

  • Ludzie bezdomni – główny bohater, doktor Tomasz Judym, pochodzący z nizin społecznych (syn szewca alkoholika), uważa, że musi spłacić dług, jaki zaciągnął wobec społeczeństwa, zdobywając wykształcenie, poprzez pracę na rzecz najbiedniejszych. Uważa to za swój obowiązek i rezygnuje ze szczęścia osobistego (małżeństwa z Joasią), aby go zrealizować. Jego wybór budzi kontrowersje wśród czytelników i prowokuje do stawiania pytania, czy rzeczywiście był niezbędny.
  • Przedwiośnie – historia Cezarego Baryki, urodzonego i wychowanego w Baku, tamże przeżywającego rewolucję radziecką, który powróciwszy do Polski, zaczyna rozpoznawać, czym jest dla niego ojczyzna. Obserwuje różne drogi rozwoju świeżo powstałej Rzeczpospolitej. Z jednej strony – droga Gajowca, ministra w rządzie polskim, człowieka dojrzałego, który całe życie poświęcił sprawie odzyskania przez Polskę niepodległości i uważa, że drogą spokojnych, nieśpiesznych reform ojczyzna stanie się krajem silnym i dobrym dla wszystkich obywateli. Z drugiej – droga Lulka, komunisty, nienawidzącego idei państwa, który chce doprowadzić do rewolucji niszczącej Polskę, ale przynoszącej lepsze życie robotnikom i chłopom. Cezary jest rozdarty – wie (dzięki doświadczeniom z Baku), że rewolucja jest zjawiskiem z gruntu złym, a jej efekty nie przynoszą spodziewanej sprawiedliwości, ale widzi też autentyczną nędzę w kraju, potrzebę reform i zmian natychmiastowych, nie – jak chce Gajowiec – „za jakiś czas”. Na końcu powieści rusza na czele demonstracji robotniczej, ale nie do końca razem z komunistami – można w tym widzieć ostrzeżenie Żeromskiego pod adresem rządzących: krajowi grozi komunizm, bo obywatele czują się nieszczęśliwi i upodleni – potrzeba natychmiastowych reform.
    Poza dojrzewaniem politycznym Cezarego obserwujemy też jego dojrzewanie psychiczne – przede wszystkim pierwsze związki z kobietami i trudności w nich.

Zapamiętaj o Żeromskim

  • Dzienniki młodzieńcze Żeromskiego – są świadectwem trudnej do uwierzenia nędzy, w jakiej upływała mu młodość, a także… równie intrygujących podbojów miłosnych. Powodzenie u kobiet miał zresztą i w późniejszym okresie życia.
  • Bohater Żeromskiego wzorowany jest często w pewnym sensie na bohaterze romantycznym – to zbuntowany indywidualista, samotny i niepokorny, który pragnie zrealizować swoje idee często za cenę rezygnacji z życia osobistego.
  • Świat jako zadanie dla inteligencji – taką formułą można określić pisarstwo Żeromskiego, jego bohaterowie to właśnie inteligenci uważający, że muszą być przewodnikami swego narodu, opiekunami słabszych, biedniejszych, gorzej wykształconych.
  • Romantyzm, pozytywizm, neoromantyzm – twórczość Żeromskiego sytuuje się gdzieś pomiędzy cechami charakterystycznymi tych epok. Z jednej strony zdarza się pomylić opowiadania pisarza z pozytywizmem (uwaga! uznanie Siłaczki za nowelę pozytywistyczną to poważny błąd!), z drugiej wiele w nich romantycznego buntu i samotności. Sam pisarz określał się jako „samoswój” i twierdził, że nie podlega żadnym modom i wpływom.

 

Władysław Stanisław Reymont

Życie
Urodził się w 1867 roku we wsi Kobiele Wielkie pod Radomskiem, naprawdę nazywał się Rejment i był synem organisty. Pochodzący z rodziny chłopskiej młodzieniec dość szybko podjął próby usamodzielnienia się. Aby wyrwać się z wiejskiego środowiska, zaczął praktykować u krawca w Warszawie, a jednocześnie próbował grać w teatrze. Jako dwudziestoparolatek pracował na kolei, ale praca nie dawała mu ani spodziewanych dochodów, ani satysfakcji, próby pisania nie znajdowały uznania. Zła passa odmieniła się przypadkiem, kiedy uznany został za… medium, które może pośredniczyć w kontaktach z duchami. Od tej pory zaczyna podróżować po Europie, zarabia jako medium, a jednocześnie pisze. Ale nie zyskałby chyba spokoju co do stanu swych finansów, gdyby nie wysokie odszkodowanie, które otrzymał jako zadośćuczynienie za szkody poniesione w wypadku kolejowym. Zapewniło mu ono stabilizację materialną, a ta z kolei umożliwiła mu oddanie się w pełni pracy pisarskiej. Coraz bardziej popularny, zaczął odnosić coraz większe sukcesy – aż do Nagrody Nobla w 1924 roku. Niestety, był już zbyt ciężko chory, aby móc ją odebrać. Umarł w 1925 roku.

Twórczość

  • Komediantka – debiut pisarza, przywołujący własne jego doświadczenia z prób pracy w teatrze. Interesujący, wnikliwy portret bohaterki – Janki – której nie udaje się próba samodzielnego życia.
  • Ziemia obiecana – obraz okrutnego, niemalże odrażającego miasta i jego bezwzględnych mieszkańców. Kariery, bankructwa, oszustw i intryg rodzącego się drapieżnego kapitalizmu, zabijającego wszelkie oparte na uczciwości więzy międzyludzkie.
  • Chłopi – wielki epos chłopski. Chłopi ukazani jako grupa żyjąca poza czasem historycznym, w rytm zmian przyrody i wyznaczanego nimi cyklu natury. Wnikliwy obraz kultury chłopskiej, jej zamknięcia na świat zewnętrzny, ale i specyficznych obyczajów i tradycji. Zróżnicowanie materialne chłopów wyznaczane ilością posiadanej ziemi. Namiętna i grzeszna miłość Jagny Borynowej i Antka Boryny, syna jej męża. Ciekawy portret psychologiczny Jagny – dziewczyny innej niż reszta mieszkanek wsi, obdarzonej i dużym temperamentem, i pewno nieuświadomionymi zdolnościami artystycznymi. To taka trochę buntowniczka młodopolska. Język powieści stylizowany na gwarę.
Zapamiętaj o Reymoncie
  • Heroizacja wsi – nazywając Chłopów epopeją chłopską, nawiązujemy do innych polskich epopei, tzn. Pana Tadeusza i Nad Niemnem. Ale jednak tło i miejsce akcji są bardzo odmienne. Mało jest w powieści odniesień do narodowej tradycji polskiej, choć wzmiankuje się o powstaniu styczniowym. Jednak generalnie czas historyczny odgrywa małą rolę, a ważniejsza jest heroizacja codziennego trudu bohaterów.
  • Światowy sukces Reymonta zadziwia, tym bardziej że przecież Chłopi to powieść dość „hermetycznie” polska. Może do tego sukcesu przyczynił się fakt, że utwór został przetłumaczony na niemiecki jako swego rodzaju… poradnik dla Niemców pragnących osiedlać się na ziemiach polskich – pozwalający im na poznanie duszy i mentalności polskiego chłopa.
  • Kariera Reymonta – warto zwrócić uwagę, że ten niewykształcony chłopski syn zdobył rozległą wiedzę i liczne umiejętności dzięki wytrwałości i pracy. W twórczości podejmował także tematykę historyczną, jak np. w trylogii Rok 1794, a pisząc Ziemię obiecaną, uznał, że musi „postudiować” życie mieszkańców miasta i na kilka miesięcy przeniósł się do Łodzi.

 

Leopold Staff

Życie
Urodzony w 1878 roku Staff żył i tworzył bardzo długo (nazywany jest poetą trzech pokoleń), ale jego życie nie stanowi przedmiotu szczególnego zainteresowania biografów. Poeta studiował prawo, filozofię i romanistykę, działał w wielu organizacjach i stowarzyszeniach. Był niezwykle pracowity – jako pisarz, tłumacz, redaktor i naukowiec. Dużo podróżował, z licznych podróży przywożąc wiele materiału do dalszej twórczości. Podziwiany właściwie w każdej z epok, w której przyszło mu żyć, szczególny szacunek zyskał wśród młodych skamandrytów, którzy uznali go za swego patrona, co np. Julian Tuwim okazywał… całując dojrzałego poetę w rękę. Czas II wojny światowej Staff spędził w Warszawie; pisał wtedy szczególnie piękne, niosące pociechę wiersze (np. Pierwsza przechadzka). Choć działał i wydawał dużo także po wojnie, na uwagę zasługuje fakt, że nie współpracował z komunizmem. Zmarł w 1957 roku, pochowany został na warszawskich Powązkach.

Twórczość

  • Okres młodopolski – twórczość Staffa jest niejednorodna w tym okresie. Z jednej strony tworzy pesymistyczne liryki nastrojowe, takie jak słynny Deszcz jesienny, z drugiej zaś poszukuje siły, ale i harmonii w otaczającym go świecie – Kowal, Przedśpiew. Poeta łączy stylistykę modernistyczną z poetyką i filozofią klasyczną. Deszcz jesienny – długi, nastrojowy liryk z elementami impresjonizmu i symbolizmu, obrazujący typowo młodopolskie nastroje: smutek, niepokój, zadumę, strach i cierpienie, pojawiające się pozornie bez przyczyny. Kowal – wiersz kontrastowy wobec Deszczu jesiennego, można powiedzieć: antydekadencki, ukazujący konieczność kierowania się w życiu siłą i bezkompromisową odwagą, tylko wtedy życie ma sens (dostrzega się w tym motyw wzięty z filozofii Nietzschego).
  • Okres międzywojenny – zwrot ku liryce spokojnej, optymistycznej i pełnej nadziei. Pojawiają się wątki religijne w tomie Ucho igielne, zaś przezwyciężeniem młodopolskiego pesymizmu staje się wiersz Deszcz wiosenny. Poeta wchodzi na własną drogę poetyckiego rozwoju, od tego czasu jego twórczość pozbawiona jest wpływu mód i chwilowych konwencji, lecz wyraża bardzo indywidualny stosunek do życia, dla którego wzorców można poszukać w poezji Kochanowskiego i filozofii greckich stoików i epikurejczyków.
  • Okres powojenny – Staff pozostaje nadal „poetą nadziei”, obce są mu katastroficzne nastroje jego kolegów po piórze. Wojna jednak nie pozostaje bez śladu w jego twórczości. Poeta zmienia trochę poetykę swoich utworów, odchodzi od klasycyzmu – rezygnuje z rymów, wprowadza zwroty potoczne i paradoksy. Choć życie ukazywane jest w jego utworach jako zadanie trudne i skomplikowane, jednak pogoda i optymizm są także bardzo ważnymi jego cechami.

Zapamiętaj o Staffie

  • Klasycyzm – oprócz spokojnej, zharmonizowanej formy dojrzałych wierszy, ich ładem i prostotą formy, wyraża się zachwytem i odniesieniami do dzieł sztuki włoskiej.
  • Połączenie filozofii epikurejskiej i stoickiej sprawia, że niektóre wiersze poety można pomylić z dziełami Kochanowskiego (np. Przedśpiew). Zachwyt nad urodą świata i przekonanie, że z każdej opresji można wyjść cało.
  • Uniwersalność przesłania utworów jest bardzo specyficzną cechą twórczości Staffa i sprawia, że można go nazwać poetą ponadczasowym.

 

Stanisław Ignacy Witkiewicz

Życie
Urodzony w 1885 w Warszawie. Syn wybitnego malarza i krytyka literackiego Stanisława Witkiewicza. Już jako dziecko pisał dramaty, malował i filozofował… jednym słowem – geniusz. Studiował malarstwo w Krakowie, a wychowywał się w Zakopanem – letniej stolicy ówczesnej bohemy artystycznej. Postać niezwykle barwna i wieloznaczna. Przeżył kilka burzliwych romansów – między innymi ze sławną wówczas aktorką – Ireną Solską; zaś jego inna narzeczona popełniła z niejasnych powodów samobójstwo. Przyjaźnił się ze słynnym etnografem Bronisławem Malinowskim, z którym pojechał w podróż badawczą do Australii. Prowokator i parodysta, eksperymentował ze wszystkimi rodzajami narkotyków – sprawdzając ich działanie na sobie. Swoje doświadczenia później opisywał i dogłębnie analizował. Niejasny jest stosunek Witkacego do komunizmu – z jednej strony pisarz jawi się nam jako zażarty przeciwnik rewolucji, z drugiej zaś istnieją przesłanki, że został podczas I wojny światowej oficerem politycznym w swoim ­oddziale. 18 IX 1939 roku popełnił samobójstwo na wieść o wkroczeniu Sowietów do Polski.

Twórczość

  • W małym dworku – tytuł jak z dramatu realistycznego, ale treść niezwykle zagmatwana i groteskowa. Witkacy wplata w akcję utworu postacie fantastyczne (Widmo zmarłej pani Nibkowej), nadaje postaciom cechy charakteru dziwne i często perwersyjne. Okazuje się, że pozornie porządny dworek polski skrywa w sobie wiele tajemnic – z czworokątem miłosnym włącznie! Całość kończy się tragicznie – demoniczna matka zabiera w zaświaty swoje dwie córeczki.
  • Szewcy – kanoniczna lektura szkolna. Witkacy przedstawia w tym dramacie historię współczesną sobie: rewolucja komunistyczna burzy zastany świat. Szewcy jako rewolucjoniści walczą z demokratą i liberałem Scurvym. Bunt przeciwko terrorowi Scurvy’ego kończy się tak naprawdę klęską Szewców – dotychczasowego ich przywódcę Sajetana zastępuje bezwzględny i nieludzki Hiper-Robociarz – personifikacja systemu totalitarnego. Szewcy to chyba najbardziej pesymistyczny, a raczej najmniej groteskowy, utwór Witkacego.
  • Teoria Czystej Formy w Teatrze – to dzieło Witkacego – filozofa i teoretyka sztuki. Według pisarza widowisko teatralne ma dzięki swej wewnętrznej jedności i symbolice pomóc oglądającemu je widzowi odkryć samego siebie. To metafizyczne autopoznanie jest niezbędne każdemu człowiekowi, zwłaszcza w dobie upadku wartości, religii, filozofii i sztuki.

Zapamiętaj o Witkacym

  • Miał wielką wiedzę, a nigdy nie chodził do szkoły – jego ojciec uważał, że szkoła wypacza charaktery młodym ludziom i oddziałuje na nich szkodliwie! Małego Stasia do chrztu trzymali: wielka, sławna polska aktorka Helena Modrzejewska i… chłopski bajarz, góral opowiadający legendy, Sabała. Niezła mieszanka, musiała przyczynić się do powstania oryginała.
  • Bohaterowie Szewców mówią przedziwną mieszanką języków i stylów: naukowego, potocznego, gwarowego.
  • Matka Witkacego pokazuje, rzec można, karykatury matki i syna, ale w sposób, który do dziś można uznać za aktualny.
  • Twórca teorii Czystej Formy.

 

Witold Gombrowicz

Życie
Urodził się w majątku Małoszyce pod Opatowem w 1904 roku w rodzinie ziemiańskiej. Przez całe życie prezentował rodzaj wzgardy wobec sztywnych tradycji i konwencjonalności swej rodziny, ale można też wyczuć coś w rodzaju dumy z nich. Ukończył – choć studiował bez entuzjazmu – prawo i nawet pracował nieco jako aplikant sądowy. Jednak głównie interesowała go literatura, co okazało się po dość spektakularnym debiucie, jakim było opublikowanie zbioru opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania. Z impetem wszedł do towarzystwa literackiego, zaczął publikować następne rzeczy, ale kres temu położyła II wojna. W przededniu jej wybuchu, 1 sierpnia 1939 roku, Gombrowicz popłynął transatlantykiem Chrobry do Argentyny i do Polski już nigdy nie powrócił. W Buenos Aires spędził całą wojnę – zyskał wprawdzie pewną renomę wśród tamtejszych artystów, ale pracować jako literat nie mógł. Klepał więc biedę, a częściowo fundusze zdobywał dzięki – pogardzanej wprawdzie – pracy w Banku Polskim. Po wojnie starał się o zdobycie stypendium, które umożliwiłoby mu powrót do Europy. Udało się to dopiero w 1963 roku, kiedy to dzięki uzyskanym funduszom przeniósł się najpierw do Berlina, a potem do Vence na południu Francji. U schyłku życia ożenił się z kanadyjską studentką Ritą Labrosse. Zmarł w 1969 roku.

Twórczość
Bardzo różnorodna i bogata, szczególnie powojenna. Tworzona była na emigracji, więc w PRL-u wręcz zakazana, choć – poza Dziennikiem właściwie nie niosła w sobie odniesień politycznych.

W szkole omawiana głównie powieść Ferdydurke – dzieje Józia, który jest zarazem dorosłym mężczyzną i gimnazjalistą; ma jednocześnie i lat 16 i 30. Bohater wbrew swej woli zostaje zaciągnięty do szkoły przez profesora Pimkę i tam poddany procesowi „upupiania”, czyli jakby infantylizacji, wdrażania do szkolnej dyscypliny. Z kolei u rodziny Młodziaków Józio ma okazję obserwowania „nowoczesności” – ośmieszonej i wykpionej. Trudno powiedzieć, jaki jest Józio i najbliższe prawdy będzie stwierdzenie, że jest taki, jakim widzą go inni ludzie. Ludzie patrzą na siebie przez schemat stereotypów, określają się poprzez nadawane sobie Formy. Forma jest podstawą życia ludzkiego – czasem jest konwenansem, czasem specjalną maską, czasem po prostu rolą społeczną. Ale jest zawsze i nie ma od niej ucieczki, chyba że… w inną Formę.
Inne utwory: dramaty, np. Ślub, powieści Kosmos, Pornografia.

Zapamiętaj o Gombrowiczu

  • Sława – to jeden z najbardziej znanych polskich pisarzy współczesnych, choć pisał tylko po polsku. Ale zarówno jego proza jest tłumaczona na różne języki, jak i dramaty są często wystawiane w wielu teatrach. Dzieje się tak zapewne dlatego, że przesłanie Gombrowicza ma bardzo uniwersalny wymiar i podejmuje problem tak ważny dla naszych czasów, który można określić pytaniem – co to znaczy „być sobą” i czy jest to w ogóle możliwe?
  • Stosunek do polskości – bardzo złożona kwestia. Gombrowicza irytuje tradycyjna, można powiedzieć, stereotypowa polskość, którą na przeróżne sposoby zwalczał, mówiąc np. o konieczności „zabicia Polaka w Polaku”, czyli uwolnienia polskości od ciążących na niej stereotypowych cech, takich np. „obrzędowy” patriotyzm, powierzchowna religijność, rodzaj megalomanii i przekonania o własnej wielkości itp.
  • Dziennik publikowany przez ponad dziesięć lat na łamach emigracyjnego polskiego pisma Kultura (wychodzącego w Paryżu) jest rodzajem autokreacji, zbiorem prowokacji pod adresem czytelnika i komentarzem do dziejącej się współczesności. Choć w PRL-u zakazany, stał się jednak rodzajem „biblii” polskich intelektualistów.

 

Bruno Schulz

Życie…
…pisarza wydaje się mało interesujące, a jednak wciąż intryguje biografów. Urodził się w 1892 roku w Drohobyczu (obecnie to tereny Ukrainy) i tam spędził większość życia, choć malarstwo studiował w Wiedniu. Po powrocie ze studiów pracował jako nauczyciel rysunków i prac ręcznych w drohobyckich szkołach. Zapamiętano go jako nauczyciela lubianego, bo spokojnego i delikatnego, a bardzo kompetentnego. Wspierał rodzinę, która znajdowała się w specyficznej sytuacji z powodu choroby psychicznej jednej z córek, pomagał ojcu w pracy w sklepie i nikt nie domyślał się, że zarazem tworzy tak niezwykłą literaturę. Parokrotnie przedstawiał swoje obrazy i rysunki na lokalnych wystawach. „Odkryty” został przez Zofię Nałkowską, która poznała się na jego oryginalnym talencie i wprowadziła na salony warszawskie, gdzie – nieśmiały, zagubiony, nikomu nieznany – traktowany był jako swoista osobliwość. Kiedy wybuchła wojna, jako Żyd został zamknięty w getcie i tam zginął zastrzelony na ulicy przez gestapowca w roku 1942.

Twórczość
Jest autorem tylko dwóch, ale jakże niezwykłych książek wzajemnie się uzupełniających – Sklepy cynamonowe i Sanatorium Pod Klepsydrą. Obie są zbiorami opowiadań, związanymi treściowo z dzieciństwem autora. Obie przedstawiają świat mało realistyczny, ale niezwykle plastyczny, zmysłowy, niezwykle bujny. Pisarz osiąga taki efekt dzięki niezwykłym cechom języka, w dużej mierze impresjonistycznego, pełnego metafor, synestezji, nacechowanego sensualnie i emocjonalnie. Ta proza przypomina poezję. Drohobycz w niej przedstawiony to miasto – labirynt, tajemnicze i niezwykłe, podobnie jak tajemnicze i niezwykłe cechy mają najbanalniejsze zdarzenia – zapisywanie wydatków przez służącą czy przypadkowa wizyta bezdomnego w ogrodzie.

Zapamiętaj o Schulzu

  • Mityzacja rzeczywistości to swoista cecha prozy Schulza omówiona przez niego samego w osobnym artykule. Chodzi o to, że o zwykłych, mających swe proste wytłumaczenie zjawiskach opowiada się, jakby były one czymś tajemniczym i mitycznym. Rzeczywistość jest pokazywana jakby przez pryzmat snu, co najlepiej obrazuje czas – niekonkretny, zamazujący się, niekiedy zatrzymany, niekiedy – gwałtownie pędzący.
  • Kobiety w malarskiej twórczości Schulza podobnie jak w jego prozie są demoniczne i fascynujące. Dominują nad mężczyznami, czego symbolem bywają części ich garderoby – pantofel i czarne pończochy.
  • Film Wojciecha Hasa Sanatorium Pod Klepsydrą jest swoistym uzupełnieniem i dopełnieniem prozy Schulza, choćby przez fakt, że swoje wizje reżyser tworzy przez pryzmat śmierci i świadomości zagłady narodu żydowskiego.

 

Krzysztof Kamil Baczyński

Życie
Bardzo krótkie, ale stało się symbolem losów pokolenia wojennego. Urodzony w 1921 roku w Warszawie w rodzinie inteligenckiej, absolwent słynnego warszawskiego gimnazjum imienia Batorego, należał do pierwszego pokolenia Polaków urodzonych i wychowanych w wolnej Polsce. Rodzina poety miała silne tradycje niepodległościowe i artystyczne: jego ojciec był znanym krytykiem literackim, a imię Kamila nadano mu na cześć Norwida. Podczas wojny studiował polonistykę na tajnym uniwersytecie, a choć publikował jedynie w podziemiu, zdążył zdobyć uznanie wcale pokaźnej grupy wielbicieli, jak i szacunek kolegów. Ożenił się z bohaterką wielu swoich wierszy, rówieśniczką Barbarą Drapczyńską, a ich wielka miłość także wzbogaca legendę pokolenia. Był członkiem Armii Krajowej, uczył się w tajnej podchorążówce i jako podchorąży zginął w czwartym dniu powstania warszawskiego. Jego młodziutka żona zmarła parę tygodni później w wyniku odniesionych w postaniu ran.

Twórczość
Jak na tak młodego twórcę zadziwia dojrzałością, opanowaniem warsztatu poetyckiego, umiejętnością operowania metaforą. Utrzymana w poetyce katastrofizmu, wzbogaca ją i przekształca.

  • Wiersze wojenne: Pokolenie, Rodzicom – utwory mówiące o tragicznym losie pokolenia porównanego do „złych troglodytów”, nieumiejącego się odnaleźć pośród panującego dookoła zła, przeznaczonego na zagładę.
  • Podobna tematyka Elegii o… (chłopcu polskim), tam też stylizacja podmiotu mówiącego jako matki lamentującej nad losem syna – wydaje się to niezwykłym pomysłem, jeśli weźmiemy pod uwagę wiek autora. Historia – wizja dziejów ludzkich jako opętanego pochodu tłumów żołnierzy traktowanych jako siła zasilająca coraz to nowe wojny; pytanie o sens takiej historii i tak pojmowanych dziejów.
  • Erotyki: Biała magia, Noc, Erotyk – uchodzą za najpiękniejsze w całej poezji polskiej. Poświęcone są narzeczonej i żonie Barbarze. Tak jak i inne wiersze Baczyńskiego opatrzone datą, a często i godziną powstania, tchną autentyzmem przeżytej chwili. „Kochać” znaczy „tworzyć” i „utrwalać”, mowa jest i o pięknie ciała, i o rozkoszy, i o niezwykłości przeżywanych momentów. W wielu z nich trudno dostrzec (poza datą), że napisane zostały podczas okrutnej wojny, tyle mają w sobie spokoju i piękna.
  • Sur le pont d’Avignon (Na moście w Awinion) reprezentuje mało liczną, ale intrygującą grupę wierszy o tematyce pozbawionej zupełnie jakichkolwiek związków z wojną, ten utwór to jakby kolorowa bajka o tańczących paniach i panach, ot, obrazek fantastyczny.

Zapamiętaj o Baczyńskim

  • Poeta apokalipsy spełnionej korzystał z doświadczeń międzywojennego katastrofizmu, ale o ile ów wcześniejszy katastrofizm (czyli po prostu przewidywanie zagłady) był rodzajem konwencji literackiej, o tyle w czasach II wojny stał się faktem. Przykłady obrazów utrzymanych w poetyce katastrofizmu: „łąki krwi”, „krzyże nad grobami”, „ziemia nabrzmiała”, „czarne pochody spalonych jak węgiel ciał” – przesyt, niepokój, poczucie zagrożenia i zbliżającej się zagłady.
  • Piewca pokolenia – można powiedzieć, że poeta stylizuje się nieco na „wieszcza”, „ojca narodu”, kogoś, kto wie, czuje i rozumie więcej niż przeciętni ludzie. Sam Baczyński mówił o szczególnym powinowactwie, jakie czuł ze Słowackim.
  • „Żołnierz, poeta, czasu kurz” – cytat z poezji, tytuł książki wspomnieniowej o Baczyńskim, określający los pokolenia.
  • Pseudonim poety to Jan Bugaj.

 

Czesław Miłosz

Życie
Urodził się w 1911 roku w Szetejnach, na terenie dzisiejszej Litwy, w rodzinie inteligenckiej. Studiuje w Wilnie, gdzie współtworzy grupę poetycką Żagary. Edukację kontynuuje w Paryżu, gdzie poznaje Józefa Czapskiego i swego krewniaka Oskara Miłosza – pisarza, poetę i wizjonera. Powraca do Wilna, gdzie debiutuje jako poeta. II wojna światowa zastaje Miłosza w Warszawie, poeta nie bierze jednak udziału w żadnych walkach. W roku 1951 postanawia wyemigrować z Polski, osiada w Paryżu, gdzie współpracuje ze słynną Kulturą Jerzego Giedroycia. Zza granicy rozpoczyna literacką walkę ze stalinizmem, zdobywając tym samym międzynarodowy rozgłos. W roku 1960 opuszcza Europę, przenosi się do Berkeley w Kalifornii i zaczyna pracę jako wykładowca literatur słowiańskich na tamtejszym uniwersytecie. Zyskuje coraz większą sławę jako literat, zwieńczeniem dokonań poetyckich staje się Nagroda Nobla, która zostaje mu przyznana w 1980 roku. Jego kontakty z Polską są ograniczone, dopiero w latach osiemdziesiątych utwory Miłosza zaczynają być oficjalnie wydawane. Poeta stale obecny w naszej literaturze, zdobywca Nagrody Literackiej NIKE, powrócił do kraju, zamieszkał w Krakowie, zmarł w sierpniu 2004 roku.

Twórczość
Pierwszy, przedwojenny okres – katastroficzny: poczucie zbliżającej się zagłady, niepokój, metafory przesytu i nadmiaru.
Po wojnie w Polsce wydał Miłosz tylko jeden, ale bardzo znaczący tom Ocalenie, prezentujący utwory napisane w czasie wojny: np. Campo di Fiori – wspomnienie śmierci Giordana Bruna w kontekście tragedii płonącego getta, w którym trwa powstanie. Inne wiersze tego tomu podejmują zagadnienie tytułowego ocalenia i mówią m.in. o tym, że poezja powinna próbować walczyć o ocalenie podstawowych wartości (prawda, dobro, sprawiedliwość) w sytuacji powojennego rozpadu świata. Po wyjeździe z kraju początkowo Miłosz miał kłopoty z publikowaniem (w PRL jego twórczość była zakazana, zaś na emigracji przyjęto go zrazu niechętnie), jednak z czasem zaczął znów tworzyć i wydawać wiele tomów. Są wśród nich eseje (Zniewolony umysł – obraz spustoszenia dokonanego przez propagandę komunistyczną wśród inteligencji polskiej; Rodzinna Europa ukazująca różnorodność kulturową Europy jako bardzo ważną jej wartość na długo przed „modą” na to zjawisko), artykuły, wypowiedzi na temat literatury (napisana po angielsku Historia literatury polskiej) i ogromnie dużo wierszy, pisanych w przeważającej większości wyłącznie po polsku. Poeta – moralista i erudyta – pisze stosunkowo prostym językiem, można mówić o związkach jego poezji z nurtem klasycyzującym. Podejmuje tematy przeróżne: od ukazywania piękna i prostoty życia (odniesienia do filozofii stoickiej i epikurejskiej, np. w wierszu Dar), poprzez zadumę nad najistotniejszymi wartościami (wiersze: Wiara, Nadzieja, Miłość, O aniołach), aż po zagadnienia polityczne (np. Moja wierna mowo, Który skrzywdziłeś), choć na ogół poświęcone im wiersze mają także wymowę uniwersalną.

Zapamiętaj o Miłoszu

  • Najbardziej znany poeta polski – czy lubimy jego twórczość, czy nie, nie możemy zanegować, że jest on najbardziej na świecie znaną postacią spośród współczesnych Polaków, choć pisze głównie po polsku. Nagrodę Nobla otrzymał za poezje tworzone wyłącznie po polsku.
  • Piewca własnej biografii – w ogromnej mierze pisze o sobie i swoich doświadczeniach, choć może trudno jego twórczość nazwać intymną. Choć wydaje się być przekonany o własnej wielkości, jest autorem i takiego wierszyka: „O tak, nie cały zginę, zostanie po mnie/ Wzmianka w czternastym tomie encyklopedii/ W pobliżu setki Millerów i Mickey Mouse”.
  • Niezwykłe wiersze o starości i zbliżającej się śmierci z tomu To zadziwiają nie tylko odwagą mówienia o temacie, ale i tym, że stworzył je poeta ponaddziewięćdziesięcioletni!