TABELA 2. Ludzie i dzieła w Polsce

Najważniejsi twórcy i ich dzieła

ŚREDNIOWIECZE

Zabytki literatury polskiej

• Bogurodzica – arcydzieło średniowiecznej literatury. Pierwszy hymn rycerski, pierwszy polski wiersz. Pieśń religijna – dowodząca kultu maryjnego w polskiej kulturze. Tradycja głosi, iż polscy rycerze śpiewali Bogurodzicę, ruszając do boju pod Grunwaldem. Pochodzi z XIV wieku – a może nawet jest jeszcze starsza. Należy z pewnością do najważniejszych i najszacowniejszych polskich dzieł literackich – to pierwsza świętość narodowa.

• Posłuchajcie bracia miła (utwór zwany też Lamentem świętokrzyskim). Wpisuje się w krąg liryki maryjnej – Matka Boska jest tu bohaterem i podmiotem lirycznym, opowiada o swoim cierpieniu. Arcydzieło ma jednakże wymiar humanistyczny, nie obcujemy z Matką Boską – słuchamy żalu matczynego. Matka Boska odwołuje się do wszystkich cierpiących matek świata.

• Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią – polski przykład danse macabre (tańca śmierci) w literaturze. Motyw stareńki – to widać nawet po opisie śmierci jako rozkładających się zwłok – przedstawienia kościotrupa są późniejsze. Ale wymowa ta sama: śmierć przyjdzie po wszystkich, i po grubych bogaczy, i po piękne panie, i po chudych nędzarzy. Pociecha czy przestroga?

• Legenda o świętym Aleksym – polski przykład żywota świętego, pochodzi z końca XV wieku. Przekazuje ideał – wzór świętego. Aleksy rozdaje swój majątek, nie konsumuje małżeństwa, leży lat szesnaście pod schodami, oddając się modlitwom i kontemplacjom. Ideał – w myśl filozofii świętego Augustyna. Nam, współczesnym bardziej podoba się święty Franciszek.

• Przecław Słota – O zachowaniu się przy stole. Pierwszy (i to nie anonimowy) poradnik dotyczący zasad dobrego wychowania. A przy tym znakomity obrazek obyczajowy – i przykład parenezy biesiadnej. Słota radzi, jak jeść zgrabnie, ale się najeść, jak usługiwać damom, jak dbać o higienę. Gani brudasów, łakomczuchów i mrukliwych biesiadników, co to „za stół siędzie niby woł/ jakby w ziemię wetknął koł”. I słusznie.

Kronikarze

• Gall Anonim – autor z XII wieku, mieszkał na dworze Krzywoustego. Opisał dzieje Polski od pierwszych Piastów po współczesne sobie czasy. Sławi Bolesława Chrobrego i swojego dobroczyńcę Bolesława Krzywoustego. Po dziś dzień trwają spory, czy Anonim był Francuzem, czy Węgrem. Dzieło: Kronika polska.

• Wincenty Kadłubek – jego kronika jest pełna barwnych obrazów, ale jej wiarygodność zawsze wydawała się wątpliwa. To on rozpowszechnił legendy, takie jak ta o Popielu, którego pożarły myszy, lub o Wandzie, co nie chciała Niemca. Żył na przełomie XII i XIII wieku, a w wieku XVIII został beatyfikowany. Dzieło: Kronika polska.

• Jan Długosz – najbardziej obiektywny i dokładny polski kronikarz, nazywa się go pierwszym polskim historykiem. Opracował historię Polski do swoich czasów, badając dokumenty i sięgając do wiarygodnych źródeł. Był też opiekunem synów króla Kazimierza Jagiellończyka. Dzieło: Roczniki (…) Królestwa Polskiego.

RENESANS

• Krótka rozmowa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem – to dialog satyra, pouczająca i portretująca istniejące w renesansowej Polsce stany społeczne.

• Żywot człowieka poczciwego – kreuje renesansowy ideał polskiego ziemianina. Dzieło podpowiada, jak żyć w zgodzie z naturą, od narodzin aż po śmierć, wypełniając życie pracą i „rozkoszami”. Jest to też traktat filozoficzny – daje przepis na szczęśliwy żywot, a dla nas jest też dokumentem – obrazem dawnej Polski.

Jan Kochanowski – pierwszy wieszcz, najwybitniejszy poeta doby staropolskiej. Już nie tylko tworzy po polsku: tworzy poezję kunsztowną, godną wzorów, z jakich korzysta, np. Horacego. Pieśni i Fraszki są odzwierciedleniem pewnego systemu filozoficznego, mówią o pełnym harmonii życiu, odwołują się do epikureizmu i stoicyzmu, do horacjanizmu „złotego środka”. Treny podają w wątpliwość dotychczasową, optymistyczną filozofię i ukazują człowieka bezradnego wobec nieszczęść losu. Odprawa posłów greckich jest pierwszą polską tragedią nowożytną, a choć opiera się na dziejach wojny trojańskiej, podejmuje problematykę ważną dla Rzeczypospolitej XVI wieku.
Jan Kochanowski – umysł renesansowy, bo poeta kształcił się w Krakowie, Królewcu i Padwie. Zaznał dworskiego życia, lecz jego miejscem na ziemi okazał się dwór w Czarnolesie, ten dwór sławiony w strofach stanie się symbolem szlacheckiej Polski aż po czasy współczesne.

Andrzej Frycz Modrzewski – renesansowy reformator. Jeden ze światłych umysłów epoki, człowiek wszechstronnie wykształcony, znawca pism Erazma z Rotterdamu, wyznawca irenizmu. Dzieło główne: O poprawie Rzeczypospolitej, w którym diagnozuje sytuację ojczyzny – i daje recepty na uzdrowienie sytuacji.

Szymon Szymonowic – twórca sielanek – czyli wierszy o tematyce wiejskiej, ukazujących rozkosze wiejskiego życia, radości płynące z obcowania z naturą i pracy na roli. Sielanki idealizują, przedstawiają świat pozbawiony ciemnych stron, czyli nieprawdziwy. Ale Szymonowic jest też autorem antysielanki Żeńcy (znanej z podręczników). To obrazek realistyczny, ukazujący niechęć chłopów do okrutnego nadzorcy. Żeńcy rewidują nasze spojrzenie na polską wieś renesansową – nie była rajem – jak w Pieśni świętojańskiej o Sobótce Kochanowskiego…

Piotr Skarga – reformator jezuita. Dzięki płótnom Matejki funkcjonuje w świadomości Polaków jako natchniony prorok. Przewidział upadek ojczyzny! Przestrzegał rodaków. Porównywał Polskę do chorej matki, do tonącego okrętu. Wskazywał „sześć chorób Rzeczypospolitej”. A wszystko to w Kazaniach sejmowych – jedynej w swoim rodzaju publicystyce pisanej w duchu religijnym.

Mikołaj Sęp Szarzyński – „zachodzące słońce renesansu”. Umarł młodo, pozostawił garść sonetów – ale oryginalnych i głębokich filozoficznie. Już barokowe w wymowie i formie: charakteryzują się spiętrzeniem środków stylistycznych i pogardą dla ziemskich wartości. Ale jeszcze tkwi w nich renesansowa wiara w ludzką moc w walce z szatanem i tęsknota za życiem.

Jan Chryzostom Pasek – wzór Sarmaty, w tym niezbyt pochlebnym wydaniu. Wystarczy przeczytać Pamiętniki, by zorientować się, że pisał je człowiek zarozumiały i chciwy. Pewien swojej wartości – i dość typowy dla swoich czasów. Wielu szlachciców wojowało, a potem osiadło na zagrodach, wielu też zajmowało się pamiętnikarstwem. Pamiętniki Paska są najlepsze stylistycznie, w barwny sposób przedstawiają mentalność szlachcica i obrazy z rzeczypospolitej szlacheckiej. Skorzystał z tego Henryk Sienkiewicz, pisząc Trylogię i konstruując postać Zagłoby. I tak ci dwaj panowie: Sienkiewicz i Pasek odpowiadają za nasze wyobrażenia o XVII wieku.

Wacław Potocki – uprawiał coś, co można nazwać publicystyką w poezji albo poezją publicystyczną. Jego wiersze to małe traktaty – krytykują wady polskie, zawierają pakiet reform, wołają o tolerancję. Nic dziwnego: sam poeta był arianinem – a musiał, na skutek działań kontrreformacji – przejść na katolicyzm. Jego uparta żona do końca życia pozostała arianką.
Ale… krzewi też Potocki ideały patriotyzmu i sarmatyzmu. Jest autorem polskiego eposu barokowego – Transakcji wojny chocimskiej. To tam odwołuje się do sarmackiego mitu, głosi pochwałę Chodkiewicza, wzywa szlachtę do działania na wzór rycerskich przodków.

Nurt dworski

Jan Andrzej Morsztyn – poeta serca, wielbiciel poezji Marina – przeniósł na grunt polski technikę marinizmu. Dyplomata zaplątał się w dworskie intrygi tak, że żywota musiał dokonać na obczyźnie, we Francji. W poezji upodobał sobie temat miłości i flirtu, bywał nieprzyzwoity jako autor tzw. poezji alkowianej. „Błaha treść w wyszukanej formie” – będą kręcić nosem późniejsi krytycy. Ale… forma rzeczywiście czasem olśniewa, zawsze zaskakuje.

Daniel Naborowski – wysiłek włożony w konstruowanie formy wiersza ten sam – ale treść filozoficzna, pełna dylematów metafizycznych. Żelazny temat: przemijanie i krótkość żywota. Pytanie: kim jest człowiek? Odpowiedzi nie są budujące – poeta propaguje religijność barokową, skupianie się na sprawach ostatecznych i pogardę dla życia ziemskiego. To ostatnie zdefiniował wyjątkowo trafnie: „dźwięk, cień, dym, wiatr, głos, punkt”. I tyle.

Stanisław Staszic – Przestrogi dla Polski, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego.
Żył i działał w War­szawie, w jego pałacu mieści się dziś PAN. Był autorytetem za czasów oświecenia – stał się jeszcze większym po utracie niepodległości. Zajmował się nie tylko reformami społecznymi, ale także przyrodą i poezją. Pragnął dziedzicznego tronu w Polsce i zniesienia liberum veto.

Jan Potocki – umysł oświecony, lecz biografia romantyczna… Bardzo wykształcony arystokrata jest prekursorem polskich archeologów. Miał życie pełne dziwnych przygód, wyprawiał się w egzotyczne podróże, wdawał w niebezpieczne romanse. Był przy tym reformatorem, stronnikiem Konstytucji 3 maja. Napisał Rękopis znaleziony w Saragossie.

Wojciech Bogusławski – człowiek teatru, nazywany nawet ojcem teatru polskiego. Był dyrektorem Teatru Narodowego, który działa w Warszawie od 1765 roku. Był też autorem słynnej opery Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale.

Julian Ursyn Niemcewicz – uznany przez potomnych za wzór pisarza patrioty, przeżył rzeczywiście życie długie i obfitujące w działania na rzecz ojczyzny. Współdziałał przy tworzeniu Konstytucji 3 maja, był sekretarzem Kościuszki, więźniem, emigrantem, walczył pod Napoleonem, brał udział w powstaniu listopadowym jako człowiek ponad siedemdziesięcioletni. Pamiętamy go zaś dzięki omawianej w szkołach, dosyć nudnej i schematycznej sztuce politycznej pt. Powrót posła. Komedia, która specjalnie nie śmieszy, ma cel propagandowy – słuszny i zacny – ale arcydziełem nie jest.

ROMANTYZM

Adam Mickiewicz – wieszcz narodowy, autor polskich arcydzieł, do których zaliczymy Dziady, Pana Tadeusza. Zbiory arcydziełek krótszych: Ballady i romanse, Sonety krymskie, liryki miłosne, wiersze patriotyczne.
Mickiewicz pozostaje w świadomości narodowej największym polskim poetą – choć wątpił w to już Słowacki, a wielbiciele tego ostatniego wątpią do dziś. Przypadł wieszczowi w udziale los emigranta. W Paryżu dzierżył katedrę literatur słowiańskich w Collège de France, rok wykładał w Lozannie, próbował tworzyć legion polski we Włoszech. Zmarł w Turcji podczas wojny krymskiej. Nie brał udziału w powstaniu listopadowym, lecz dla sprawy narodowej zrobił więcej niż ktokolwiek – uwiecznił ją i rozpropagował w swoich utworach.

Juliusz Słowacki – drugi wieszcz polskiego romantyzmu. Nieco młodszy od Mickiewicza, nie lubił go, bo też wciąż znajdował się w jego cieniu. Ale Słowacki napisał dzieła wielkie: Kordiana, Balladynę, Beniowskiego, Fantazego, wiersze takie, jak Grób Agamemnona, Hymn, Testament mój. Również był emigrantem, nieszczęśliwym kochankiem romantycznym, również nie przybył do kraju podczas powstania listopadowego. Ale i on walczył z zaborcą piórem, jego patriotyczne utwory odgrywają w polskiej kulturze rolę nie mniejszą niż Mickiewiczowskie.

Zygmunt Krasiński – romantyk-arystokrata. Nie tyle emigrant, co podróżnik, zamożny, kochliwy, wywołujący skandale. Jego główne dzieło to Nie-Boska komedia, rzecz o rewolucji, starciu dwóch światów i decydującym głosie Boga w rozwoju historii. Z pewnością najmniej utalentowany spośród wieszczów, zajmuje trzecie miejsce w hierarchii polskich romantyków.

Cyprian Kamil Norwid – najmłodszy, najbiedniejszy, najtragiczniejszy. W dodatku zapomniany na długie lata – odkryją go dopiero twórcy młodopolscy. Norwid był poetą – spóźnionym romantykiem, bo działał w połowie wieku, a zmarł w 1883 r. Chorował, cierpiał nędzę, zaznał nieszczęśliwej miłości, żywota dokonał w przytułku św. Kazimierza w Paryżu, pochowano go w zbiorowej mogile. Jego poezję powszechnie uznaje się za trudną i nowatorską. Najważniejsze wiersze: Fortepian Szopena, Klaskaniem mając obrzękłe prawice, Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie i wiele innych.

Romantycy krajowi

Poeci nie tak może uzdolnieni jak wieszczowie, ale zwani polskimi Tyrteuszami z tej racji, że nie tylko tworzyli poezję patriotyczną, ale brali udział w powstaniach i konspiracji. Należą do tej grupy:

• Wincenty Pol,
• Ryszard Berwiński,
• Lucjan Siemieński,
• Kornel Ujejski,
• Władysław Syrokomla,
• Teofil Lenartowicz.

Aleksander Fredro – romantyczny komediopisarz. Najważniejszy polski twórca komedii, a działać mu przyszło w czasach nie do śmiechu: zabory, klęska powstania, żałoba narodowa. Toteż niektórzy mieli mu za złe radosny nastrój utworów, inni przyznali jednakże, że nikt tak jak Fredro nie utrwalił narodowej kultury polskiej w jej szlacheckim wydaniu. Do jego największych dzieł należą: Zemsta, Śluby panieńskie, Pan Jowialski, Damy i huzary. Fredro pisał ciepło o uczuciach, odrzucił model nieszczęśliwej miłości romantycznej i swoich bohaterów szczęśliwie doprowadzał do ołtarza. A sam? Czekał na wybrankę dziesięć lat! Zofia Skarbkowa musiała najpierw przeprowadzić rozwód, co wówczas było bardziej skomplikowane niż dziś.

Prozaicy

Henryk Sienkiewicz – do niego należy polska powieść historyczna. Również miano mistrza pióra – bowiem akcja, romans z przeszkodami, wojna i miłość, sceny pełne okrucieństwa to to, co Henryk Sienkiewicz umie najlepiej. Trylogia, Quo vadis, Krzyżacy, niezapomniane postacie takie jak Zagłoba, Kmicic czy Podbipięta – wyszły spod jego pióra. Do niego należy również pierwszy Nobel w polskiej literaturze. Przepis na powieść: połączenie dokumentalnej powieści w typie Kraszewskiego z walterscotowskim romansem przygodowym. Pisał też książki o tematyce współczesnej – na przykład Rodzinę Połanieckich. Sam zaznał sławy za życia i został doceniony przez naród (obdarowano go dworkiem w Oblęgorku). Ulubione imię żeńskie: Maria – miał pięć ukochanych (w tym trzy żony) o tym imieniu.

Bolesław Prus – pisarz związany z Warszawą, zasługuje na miano największego polskiego realisty. Dzieło jego życia – i najważniejsza polska powieść o miłości to Lalka. Perypetie Stanisława Wokulskiego i Izabeli Łęckiej rozgrywały się w realiach Warszawy lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Dzięki temu poznajemy ówczesną stolicę, jej obyczajowość, a nawet wydarzenia kulturalne. Poza tym przekrój społeczeństwa polskiego i swoisty rozrachunek z dziedzictwem romantycznym. To Lalka, ale przecież napisał Prus jeszcze Emancypantki, nowele takie jak Antek, Kamizelka, Katarynka, Powracająca fala. Podejmował w nich kwestie moralne, ujmował się za pokrzywdzonymi, realizował pozytywistyczny program pracy u podstaw.

Eliza Orzeszkowa – powieściopisarka, także pretenduje do miana polskiej realistki. I byłaby nią, gdyby nie tendencyjność jej prozy.
Najlepsze dzieło: Nad Niemnem. Znakomicie oddaje ówczesne życie i problemy szlachty, podejmuje temat miłosny – choć tu wkrada się już manipulacja bohaterami. Historia miłosna tak się musi rozegrać, by wszystko pasowało do idei pracy jako najwyższej wartości. Sama pisarka nie miała szczęścia w życiu osobistym. Z mężem się rozwiodła, nie towarzyszyła mu na zesłaniu. Jako znana już i szanowana pisarka osiadła w Grodnie i tam zmarła.

Poeci

Adam Asnyk – nie miał szczęścia w życiu. Może dlatego został „piewcą uczucia niespełnionego”. W jego poezji ścierają się ze sobą przeszłość i przyszłość, dawne i nowe. Znamy go przede wszystkim dzięki wierszom manifestom (np. Do młodych, Daremne żale). Był też miłośnikiem Tatr.

Maria Konopnicka – poetka skrzywdzonych, autorka baśni, przyjaciółka ludu i wiejskich dzieci. W jej wierszach czytamy o niewoli i nędzy ludu – o współodczuwaniu człowieka i przyrody. Jej autorstwa jest też Rota – jeden z narodowych hymnów. Najsłynniejsza baśń – O krasnoludkach i sierotce Marysi. Sama Konopnicka zaskakiwała swoje otoczenie (myślę, że uczniów wszystkich pokoleń też). Oto na przykład porzuca męża po dziesięciu latach małżeństwa. Debiutuje jako czterdziestolatka. Jest matką ośmiorga dzieci (w tym pięciorga żyjących). Potrafi zostawić je w Warszawie i wybrać się w podróż…

Władysław Stanisław Reymont – drugi polski noblista (1924), autor Ziemi obiecanej, Komediantki, a przede wszystkim Chłopów. W powieści tej odmalował obraz wsi i jej folkloru, mentalność chłopów. Jako naturalista spojrzał na człowieka, jego instynkty i związek z przyrodą. Sporządził rejestr prac gospodarskich i naszkicował życie wsi – także obrzędy, obyczaje itp. Odwołał się do tradycji eposów i dokonał mitologizacji przestrzeni. Użył symboli, nakreślił obrazy impresjonistyczne.

Stefan Żeromski – ma w dorobku: Ludzi bezdomnych, Wierną rzekę, Popioły, Dzieje grzechu (to tylko niektóre powieści), oprócz tego opowiadania i dramaty. Zajmuje go historia Polski, problem wsi i stosunku chłopów do sprawy polskiej, temat społeczeństwa. Judym i Siłaczka – postacie z jego książek – stały się symbolami idealizmu w polskiej świadomości. W Przedwiośniu podjął temat rewolucji i problemów nowej Rzeczypospolitej. Życie prywatne dość pogmatwane – by ożenić się po raz drugi, przechodzi na kalwinizm.

Dramatopisarze

Stanisław Wyspiański – najważniejszy autor dramatów w polskiej literaturze – dodajmy dramatów scenicznych, w odróżnieniu od romantycznych. Wesele – najważniejszy dramat narodowy, a do tego symboliczny. Noc listopadowa – rzecz o powstaniu, przemieszanie historii Polski z mitologią grecką. Oprócz tego: Warszawianka, Klątwa, Wyzwolenie, obrazy, witraże, koncepcja „teatru ogromnego”, rapsody historyczne. Wyspiański jest jednym z naszych geniuszy. Związany z Krakowem i z teatrem, także i on uległ ludomańskiej modzie i ożenił się z chłopką (jak Tetmajer, jak Rydel!).

Tadeusz Miciński – reprezentant nowatorskiego teatru ekspresjonistycznego. Bardziej znany jako poeta i demonolog. Lubił badania związane z szatanem. Lucyfer jest bardzo ważnym bohaterem jego twórczości. Tytuł tomu wierszy: W mroku gwiazd.

Gabriela Zapolska – pisze dramaty naturalistyczne. Przechodzi do historii jako autorka Moralności pani Dulskiej, choć marzyła jej się aktorska kariera w stylu Modrzejewskiej. Polskę podbiła pani Dulska – uosobienie mieszczańskiej kołtunerii, fałszu i obłudy. Zapolska sama zaznała nietolerancji i minusów życia w plotkarskim społeczeństwie – więc z mocą zwróciła się przeciw filisterskim schematom. Swoim zachowaniem prowokowała ówczesne panie Dulskie: rozwodziła się i procesowała, nawet pojedynkowano się o nią.

Poeci

Kazimierz Przerwa-Tetmajer – jego wiersz Koniec wieku XIX stał się wykładnią postawy dekadentów. Zawiera się w nim wszystko, co schyłkowcy głosili: niewiara w sens życia, poczucie niemocy, bierności, beznadziejności. „Głowę zwiesił niemy” – oto odpowiedź człowieka końca wieku na najistotniejsze pytanie. Tetmajer był swego czasu bardzo ceniony, na początku XX wieku należał do najpopularniejszych poetów polskich. Natomiast zmarł na ulicy, jako nieznany nikomu bezdomny.

Jan Kasprowicz – autor modernistycznego Krzaku dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach i Hymnów. Poeta zmiennym jest – przechodził rozmaite etapy: od postawy społecznikowskiej przez modernistyczny bunt po pogodzenie się z Bogiem i losem. Najbardziej prowokujące są Hymny. Również najbardziej pesymistyczne: to w nich opisał pochody ludzkości skazanej na zagładę prosto w czeluść grobów – a zarazem zawarł romantyczny bunt i złorzeczenie Bogu. W Księdze ubogich przychodzi uspokojenie – a lekarstwem na zło świata okazuje się filozofia franciszkańska.

Leopold Staff – spośród trójki modernistów najbardziej klasyczny. Będzie poetą trzech pokoleń: dekadencki w końcu wieku XIX, piewca codzienności (i wiejskiego kartofla) w międzywojniu, klasyk po II wojnie światowej. W Młodej Polsce hołdował dwóm nurtom: nietzscheańskiej woli mocy (wiersz Kowal), a potem schyłkowemu dekadentyzmowi (Deszcz jesienny).

Bolesław Leśmian – rozwinie skrzydła i zdobędzie sławę w dwudziestoleciu międzywojennym.
Ale zaczyna w Młodej Polsce i młodopolskie nastroje nigdy go nie opuszczą. Jest wyjątkowym poetą na polskiej mapie wierszotwórców. Wymyśla fantastyczne światy i baśniowe postaci. Używa neologizmów, tworzy własny język. Odwołuje się do natury, do folkloru. W swoich wierszach zamyka głęboką filozofię (heroiczny humanizm) dotyczącą ludzkiego życia, trudu istnienia, buntu wobec Boga. Wszystko to brzmi blado i nieprawdziwie – prawdę powie choć kilka strof Leśmianowskiej poezji. Wielki duchem i talentem poeta był drobnej postury. Tuwim i Lechoń naśmiewali się z niego: „O, pusta dorożka! Nie, w środku siedzi Leśmian!”

Witold Gombrowicz – wymyślił filozofię formy. Wszystko jest formą – próba ucieczki od konwencji to następna konwencja. Sam wpadł we własne sidła, mówi się że: „największy wróg konwencji stworzył konwencję nową”. Dowodzą tego zastępy naśladowców Gombrowicza. Jednak Gombrowicz wielkim pisarzem był – jego najlepsza powieść to Ferdydurke. Nosi cechy kompozycji nouveau roman, choć świat pozna ten typ dopiero po II wojnie światowej.
Podobnie z dramatem: Iwona księżniczka Burgunda, Operetka – to przykład teatru absurdu, pełen groteski, parodii – będzie czymś zupełnie nowym w historii teatru. Sam Gombrowicz wybrał się w podróż do Argentyny 1 sierpnia 1939 roku. W międzyczasie wybuchła wojna. Nigdy do kraju pisarz nie powrócił.

Bruno Schulz – inny typ awangardy. Proza poetycka, malarska, oniryczna – czyli jak ze snu i na wzór snu. Sklepy cynamonowe i Sanatorium Pod Klepsydrą – to dzieła życia Schulza, skromnego pisarza, który nie pokazałby się światu, gdyby nie wypromowała go Zofia Nałkowska. Dziś bardzo ceniony – choć głównie przez smakoszy literatury.

Stanisław Ignacy Witkiewicz – zwany Witkacym. Totalna awangarda w prozie i dramacie. Marzenie: teatr Czystej Formy. Zero logiki, konsekwencji fabuły (po co?), szalone i prowokujące imiona postaci. Teatr ma szokować, powalać samą formą, być pełen paradoksów, absurdu i groteski. Grubo po wojnie na ten pomysł wpadną Beckett i Ionesco i zrobią gigantyczną karierę. Witkacy – autor Szewców, W małym dworku, pesymistycznie oceniający rozwój cywilizacji zakończy życie samobójczą śmiercią 17 września 1939 roku.

Kobiety pisarki

Maria Dąbrowska – znana postać dwudziestolecia międzywojennego, i Polski powojennej
(zm. w 1965r). Wykształcona: studiowała w Szwajcarii i w Brukseli. Pracowała jako urzędniczka w Ministerstwie Rolnictwa. Całe życie związana z Warszawą, tu przetrwała też wojnę. Dzieło jej życia to Noce i dnie – najważniejsza i najobszerniejsza polska saga rodzinna. Losy rodziny Niechciców znane są również z bardzo popularnej ekranizacji Jerzego Antczaka.

Zofia Nałkowska – także związana z Warszawą, także znacząca w środowisku literackim międzywojennej Polski. Potrafiła promować talenty – na przykład opiekowała się Brunonem Schulzem. Najważniejsza powieść tych czasów to Granica. Pisarka dokonuje pewnych eksperymentów sprawiających, że powieść staje się nowatorska, choć niezupełnie awangardowa. Rozwiązanie fabuły poznajemy tuż na początku powieści – skupimy się na analizie postaci, reportażowo ujętym materiale, zagadnieniach moralnych.

Poeci

Grupa Skamander – program: młodość i bezprogramowość, stosunek do tradycji: „odrzucić z ramion płaszcz Konrada”, miejsce działalności: Warszawa. Skład:

• Julian Tuwim – autor skandalicznego wiersza Wiosna, wielu tomów poezji, np. Sokrates tańczący lub Rzecz czarnoleska, poematu Bal w Operze, poematu dygresyjnego Kwiaty polskie.
• Antoni Słonimski – autor poematu Czarna wiosna, publicysta, prozaik – postać znana i szanowana również w Polsce powojennej (zmarł w 1976 roku).
• Jan Lechoń – autor tomu Srebrne i czarne, z jednej strony krytyk postaw romantycznych, z drugiej – twórca wiersza pt. Mochnacki. Nie powrócił z emigracji, z dala od ojczyzny kultywował ideały patriotyczne, popełnił samobójstwo.
• Kazimierz Wierzyński – optymistyczny w fazie twórczości młodzieńczej (wręcz entuzjastyczny), przejęty misją patriotyczną i obywatelską w okresie dojrzałym, pesymista w wierszach emigracyjnych. Autor tomów – Wiosna i wino, Laur olimpijski. Pierwszy poeta opiewający sport, za co otrzymał złoty medal na olimpiadzie roku 1928. Także nie wrócił do ojczyzny.
• Jarosław Iwaszkiewicz – w międzywojniu młody poeta i zagorzały skamandryta. Po wojnie – wybrał życie w kraju – był prezesem Związku Literatów Polskich i autorytetem w świecie kultury PRL-u. Autor Oktostychów, ale również prozy: opowiadania Panny z Wilka, Kochankowie z Marony, powieść Sława i chwała.

Awangarda Krakowska – program: 3 x M (miasto, masa, maszyna), kondensacja znaczeń – precz z watą słowną, miejsce działalności: Kraków. Skład:

• Tadeusz Peiper – tzw. papież awangardy,
• Julian Przyboś – najlepszy poeta grupy.
  Tomy: Śruby, Oburącz, W głąb las itd.,
• Adam Ważyk,
• Jan Brzękowski.

Awangarda Lubelska – program: tradycyjne pejzaże (np. wieś) opisać w nowej formie, katastrofizm. Miejsce działania: Lublin. Najważniejszy poeta: Józef Czechowicz. Autor tomów Kamień, dzień jak co dzień itp. Przeczuwał własną śmierć i katastrofę świata, zginął podczas bombardowania Lublina.

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska – poetka indywidualistka, choć związana ze Skamandrem. Mistrzyni miniatury poetyckiej, opisuje kobiecy świat, nie obawia się podjąć tematów erotycznych, ale także kwestii filozoficznych dotyczących przemijania, starości, śmierci.

Władysław Broniewski – przez wiele lat uważany za poetę socjalistycznego, a co najmniej rewolucyjnego. Tymczasem brał udział w wojnie 1920 roku i był żołnierzem Armii Andersa. Najsłynniejsze wiersze Broniewskiego to Bagnet na broń, Poezje, Żołnierz polski itp. Dotknięty prywatną tragedią (śmierć córki), poświęcił jej cykl wierszy – Anka.

Zwani też Tyrteuszami czasów wojny – urodzeni około roku 1920, ich młodość przypadła na czas okupacji (wówczas uczyli się, zdawali matury, przeżywali pierwsze miłości i tworzyli wiersze) – zginęli w powstaniu warszawskim, w 1944 roku.

Krzysztof Kamil Baczyński – najbardziej utalentowany spośród Kolumbów, zwany spadkobiercą Słowackiego, obdarzony niezwykłą wyobraźnią poetycką. W strofach swojej poezji – na pozór nierealnej i metaforycznej – oddał potworność czasów, w których przyszło mu żyć, i tragiczny los pokolenia. Znane utwory: Pokolenie, Z głową na karabinie, Elegia o chłopcu polskim… itd.

Tadeusz Gajcy – poeta, autor dramatów, żołnierz AK, Tyrteusz wzywający swoich rówieśników do czynu, a zarazem katastrofista. Tomy: Widma, Grom powszedni.

Tadeusz Konwicki – po pierwsze pisarz nowator. Autor Wniebowstąpienia, Sennika współczesnego, Kompleksu polskiego, Małej apokalipsy. Eksperymenty w prozie (poetyka snu, konstrukcja bohatera – everymana) oraz pozycja pisarza opozycji sprawiły, że zapomniano mu krótkotrwały okres fascynacji socrealizmem. Jest też reżyserem filmowym, podjął się ekranizacji Dziadów (film Lawa).

Gustaw Herling-Grudziński – przeżył sowieckie łagry, a swoje wspomnienia zawarł w powieści Inny świat. Jest też autorem znakomitych opowiadań – np. Wieży. Tworzył na emigracji, Polskę odwiedził dopiero w latach 90.

Andrzej Szczypiorski – znany głównie jako autor powieści Początek i Msza za miasto Arras.

Marek Hłasko – pisarz, który zniszczył baśń socrealizmu. Pokazał szarą, pesymistyczną rzeczywistość złych, nieszczęśliwych ludzi, złą miłość, brak nadziei na przyszłość.
Opowiadania: Pierwszy krok w chmurach, Ósmy dzień tygodnia – sam pisarz stał się legendą
– do kraju wrócić nie mógł, popełnił samobójstwo.

Tadeusz Borowski – autor Pożegnania z Marią i innych opowiadań lagrowych. Zaszokował współczesnych: opisał świat obozu z punktu widzenia cynicznego Tadka, który potrafi się przystosować do obozowych warunków i stawia sobie jeden cel: przetrwać. Zastosował behawioryzm, pokazał degradację umysłów i wartości moralnych podczas wojny. Nie został zrozumiany, utożsamiono go z jego bohaterem, zarzucono niewłaściwą postawę w obozie. Odwoływał swoje poglądy, włączył się w świat socrealizmu, popełnił samobójstwo.

Dramaturdzy

Sławomir Mrożek – obok Gombrowicza i Różewicza najważniejszy twórca polskiego dramatu. Najbardziej znane jest Tango, ale wciąż popularne są także sztuki Emigranci czy Rzeźnia.
Mrożek swobodnie operuje parodią, groteską i absurdem – oglądamy niepoważne sytuacje, które prezentują bardzo poważne zagadnienia. Na przykład takie jak wolność, niebezpieczeństwo totalitaryzmów czy usidlenie jednostki w rzeczywistości. Zresztą podobne techniki i problematykę podejmuje Mrożek w swojej prozie i rysunku. Najbardziej znane opowiadania: , Wesele w Atomicach, Moniza Clavier.

Poeci

Tadeusz Różewicz – należy do pokolenia Kolumbów rocznika 20, ale przeżył wojnę. Napisze: „ocalałem prowadzony na rzeź”. Stanie się jednym z najpopularniejszych poetów polskich – być może dzięki prostocie formy, która jeszcze potęguje siłę poetyckiej wypowiedzi. Jest też dramaturgiem nowatorem, twórcą teatru absurdu. Jego dziełem antyteatru jest Kartoteka, potem Białe małżeństwo, Pułapka i inne dramaty. Jest jedną z największych indywidualności polskiej literatury współczesnej.

Zbigniew Herbert – następna indywidualność i wybitny talent. Nikt tak jak on nie potrafił powiązać dorobku kultury, wydarzeń historycznych, motywów biblijnych – ze współczesną sytuacją człowieka i jego największymi problemami. Operuje ironią, jest klasykiem, bywa turpistą. Stworzył Pana Cogito – uosobienie moralności i mądrości oglądającej współczesny świat. Najważniejsze tomy Herberta: Struna światła, Hermes, pies i gwiazda, Studium przedmiotu, Pan Cogito, Raport z oblężonego miasta.

Czesław Miłosz – polski noblista roku 1980. Tworzył na emigracji, w kraju objęty nakazem ciszy – aż do czasu przyznania nagrody. Klasyk, erudyta, moralista. Autor: Traktatu moralnego i Traktatu poetyckiego, tomów wierszy (Światło dzienne, Hymn o perle i inne), powieści – Dolina Issy, Zniewolony umysł. Czesław Miłosz to ważna postać współczesnej kultury, jest też autorytetem moralnym.

Wisława Szymborska – noblistka roku 1996. Pierwsza dama polskiej poezji, bardzo ceniona i szanowana za skromność, również ważna osobistość polskiej współczesności. Szymborska pisze o jedności człowieka z kulturą, jest sceptyczna i ironiczna wobec osiągnięć cywilizacji. Jej wiersze bywają nazywane małymi traktatami filozoficznymi, podejmuje w nich bowiem najbardziej trapiące ludzkość problemy.

Miron Białoszewski – debiutuje w roku 1956 jako jeden z poetów pokolenia Współczesności. Reprezentuje poezję lingwistyczną – zupełnie nowatorską w polskiej literaturze. Gra słów, operowanie brzmieniem, poezja „rupieci” i przedmieść to jego specjalność. Napisze też Pamiętnik z powstania warszawskiego – ale dopiero z dystansu lat siedemdziesiątych, z pozycji cywila – nie bohaterskiego powstańca.

Stanisław Grochowiak – także pokolenie Współczesności, reprezentuje turpizm, czyli poezję brzydoty. Kalectwo, choroby, śmierć mają zostać „wpuszczone” do poezji, bo to one mówią prawdę o człowieku.

Stanisław Barańczak – reprezentant Nowej Fali (zwanej też pokoleniem ‘68 – z racji roku debiutu, a zarazem przełomu współczesnej historii). Poezja Nowej Fali protestuje przeciw zakłamaniu i oficjalnemu fałszowaniu, demaskuje schematy i szablony języka, odwołuje się do polskiej rzeczywistości.

Edward Stachura – jeszcze jeden legendarny twórca polskiej poezji. Piewca wędrówki, ucieczki w naturę, typ tułacza zbuntowanego przeciw schematom codzienności. Postawa taka przypadła do gusty młodzieży, Stachura należy do kręgu twórców „śpiewanych” przy ogniskach i na wędrownych szlakach.