Najważniejsze lektury do matury

Antygona Sofoklesa

Co o niej pamiętać?

Jest to jeden z najbardziej znanych i jednocześnie najważniejszych dramatów antycznych. Jego treść i poruszane problemy były wówczas aktualne i szeroko dyskutowane. Starożytnych Greków naprawdę nurtowało zagadnienie, które prawo jest ważniejsze, którym kierować się w pierwszym rzędzie. Czy ważniejsze jest prawo boskie, religijne, zwyczajowe czy świeckie, ustanawiane przez władców? Na to pytanie Sofokles nie udzielił jednoznacznej odpowiedzi. Być może, nie da się na nie odpowiedzieć, skoro rozwiązania tego problemu szukamy aż do dziś.

Antygona powstała w 442 r. p.n.e. To klasyczna tragedia, uwzględniająca Fatum, klątwę ciążącą nad rodem Labdakidów oraz konflikt tragiczny. Jej autor obok Ajschylosa i Eurypidesa należał do trójki wielkich tragików. Wielokrotnie zwyciężał w agonie (współzawodnictwie) tragików, zawdzięczamy mu też zmiany w widowisku teatralnym, m.in. ograniczył rolę chóru, wprowadził trzeciego aktora i malowane dekoracje.

Czy Antygona zawiera ważne kreacje bohaterów literackich?

Tak – to tytułowa bohaterka, osamotniona (to jej własny wybór) buntowniczka. Nie da się jej jednoznacznie ocenić. Często pamiętamy tylko o jej miłości do brata, wrażliwości i poświęceniu. Zapominamy, że Antygona momentami zachowuje się jak fanatyczka, zapomina o swoim narzeczonym Hajmonie, o siostrze, liczy się dla niej tylko osiągnięcie celu. Niesprawiedliwie traktuje Ismenę, bez powodu jest dla niej ostra i odrzuca jej wsparcie. Może to element autokreacji – na jedyną sprawiedliwą samotną buntowniczkę?

Kreon postrzegany bywa często jedynie jako despotyczny władca. Zapominamy, że mogą nim kierować także troska o losy państwa, strach przed utratą autorytetu i tronu, że sytuacja zmusiła go do postępowania, które dziś uznalibyśmy za okrutne. Być może, nie potraktowałby tak surowo Antygony, gdyby nie pycha i nieprzejednana postawa dziewczyny.

Zobacz:

Racje serca i racje rozumu – rozpatrz konflikt między Antygoną a Kreonem

Do jakich tematów przyda się Antygona?

Ważne motywy:

  • obowiązek,
  • moralność,
  • władza,
  • śmierć,
  • wybory,
  • wina i kara,
  • odpowiedzialność,
  • konflikty,
  • cierpienie.

Do bardzo wielu – do sporej grupy tematów związanych z istotą człowieczeństwa, wyborami i odpowiedzialnością za własne czyny – parę lat temu maturzyści musieli zmierzyć się z interpretacją słów Szczypiorskiego: Człowiek nie wybiera sytuacji, ale musi jej sprostać.

Znajomość Antygony przyda się też przy tematach dotykających takich spraw, jak konflikt serca i rozumu, obowiązek wobec państwa i wobec drugiego człowieka, poświęcenie się dla własnych ideałów, hierarchia wartości. Oto przykładowy temat:

„W życiu nie chodzi o szczęście, lecz o dobre życie” (Barbara Skarga). Rozważ myśl, odwołując się do wybranych utworów literackich.

Wszelakie tematy związane z cierpieniem i samotnością także pozwalają na wybranie tego właśnie dzieła, jak choćby temat przywołujący bezpośrednio bohaterkę tragedii Sofoklesa:

„Ale ten płacz Antygony,
co szuka brata swojego
to jest zaiste ponad miarę wytrzymałości”.
Literatura i sztuka wobec ludzkiego cierpienia.

Jak pisać o Antygonie?

Nie skupiaj się tylko na racjach Antygony i Kreona. Warto zauważyć konflikt między Kreonem a Hajmonem, w którym ten pierwszy ujawnia swój stosunek do kobiet. Ich kłótnia to jedna z najostrzejszych scen dramatu. Nie tylko Antygona jest postacią tragiczną, lecz także Kreon. To on w krótkim czasie traci wszystkich bliskich, a „zys­kuje” wyrzuty sumienia. Spróbuj dostrzec tragizm także w żonie Kreona i jego synu. Przedstaw Antygonę jako współczesną kobietę buntowniczkę, a Kreona jako polityka, który musi rezygnować z części własnych przekonań dla dobra państwa, zachowania twarzy, utrzymania władzy.

Uwaga
Spróbuj odwołać się do Antygony w Nowym Jorku Janusza Głowackiego, pokazać, że starożytna tragedia nadal może być inspiracją dla współczesnych twórców.

 

Makbet Williama Szekspira

Co o nim pamiętać?

To jeden z najsłynniejszych dramatów Szekspira, powstał ok. 1606 r. Podobnie jak w wielu innych dramatach szekspirowskich, bohaterowie stają się ofiarami własnych namiętności i słabości: Romeo i Julia – miłości, Otello – zazdrości, Makbet – żądzy władzy. Makbet i król Dunkan są postaciami historycznymi; pracując nad tą tragedią, Szekspir korzystał z kroniki Holinsheda.

Czy Makbet zawiera ważne kreacje bohaterów literackich?

Makbet to dzielny, oddany ojczyźnie i królowi rycerz, człowiek honoru, dobry przyjaciel. Wrażliwy, w gruncie rzeczy o słabej psychice i podatny na wpływy, rozchwiany i niepewny. Pierwsza zbrodnia budzi w Makbecie zrozumiały opór – bohater waha się i przeżywa prawdziwe męki. Ten początkowo uduchowiony człowiek poprzez kolejne zbrodnie „hartuje się” – stając się wreszcie okrutnym, nie liczącym się z nikim tyranem trzymającym w garści wszystkich. A jednak nie jest szczęśliwy. Panicznie boi się utraty władzy.

Lady Makbet – jego żona – jest kobietą aktywną, zdecydowaną, żądną czynu. To ona rozbudza w mężu chore ambicje i umiejętnie je podsyca. Sprytnie wykorzystuje siłę swojego charakteru i pragnienie Makbeta, by jej zaimponować. Dopadają ją niespodziewanie poczucie winy, strach, przewidzenia, które zmieniają się w obłęd. Traci zainteresowanie władzą, o której tak bardzo marzyła.

Obie główne postacie dramatu można ukazać na zasadzie kontrastu.

Uwaga
Porównanie z Balladyną nasuwa się samo – łatwo można wychwycić podobieństwa i różnice. Makbeta można także zestawić z Konradem Wallenrodem.

Do jakich tematów przyda się Makbet?

Idealne motywy

  • władza,
  • moralność,
  • honor,
  • wina i kara,
  • namiętność,
  • małżeństwo,
  • wybory,
  • zbrodnia,
  • zło,
  • przemiana bohatera,
  • jednostka a historia.

Oczywiście do tych, w których mowa jest o władzy, sposobach jej zdobywania – krwawych, podstępnych czy (rzadziej) nienagannych moralnie, o wpływie władzy na psychikę człowieka, władzy jako obsesji i władzy jako misji. Dramat Szekspira przydatny więc byłby przy realizacji tematu:

  • „Władza odczłowiecza ludzi”. Słowa greckiego mędrca uczyń mottem rozważań na temat władzy i jej wpływu na postępowanie i osobowość człowieka. Odnieś się do wybranych utworów literackich.

Ponadto wykorzystasz to dzieło, pisząc o naturze ludzkiej, namiętnościach, życiowych wyborach, walce dobra ze złem, moralności. Oto jeden z takich tematów:

  • Trud wierności sobie. Rozważania o postawie wybranych bohaterów literackich.

Jak pisać o Makbecie?

Jako o świadectwie nieograniczonych możliwości czynienia zła przez człowieka, dramacie namiętności. Staraj się brać pod uwagę refleksje bohatera na temat, czym jest życie: „przechodnim półcieniem”, „powieścią idioty”? Idealny utwór do przywołania toposu teatru świata. Można go także odczytywać jako dramat jednostki uwikłanej w mechanizmy dziejowe, a również jako moralitet o walce sił dobra i zła (nie tylko w duszy bohatera).

Zobacz:

Makbet Szekspira matura

Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego

Co o nich pamiętać?

Utwór ukazał się w 1774 r. Wzbudził ogromne zainteresowanie, uważano go za kontrowersyjny. Goethe zawarł w nim zupełnie nowy rodzaj miłości, nowy rodzaj bohatera – wrażliwego, czułego, cierpiącego na „ból istnienia” (Weltschmerz). Taki bohater na próżno szuka dla siebie miejsca, brzydzi się wszelkimi konwencjami, szablonowymi zachowaniami, całym społeczeństwem. Zafascynowana nowym bohaterem była zwłaszcza młodzież – zaczęto nosić stroje przypominające ubranie Wertera – żółte spodnie i niebieski frak, kupowano porcelanowe figurki przedstawiające Lottę i Wertera. Zaczęła się także „moda” na samobójstwa, która przeszła przez całą Europę.

Cierpienia młodego Wertera to powieść epistolarna – Werter pisze do przyjaciela Alberta, kilka listów adresowanych jest do Lotty i Alberta. Na polski utwór został przełożony w 1822 r. przez Kazimierza Brodzińskiego.

Zapamiętaj termin

  • Werteryzm to moda literacka i obyczajowa zapoczątkowana wydaniem Cierpień… Naśladowano strój bohatera, jego emocjonalne zachowania, sięgano po czytywane przez niego Pieśni Osjana i akceptowano samobójstwo jako formę ucieczki od nierozwiązywalnych problemów. Powstał nowy, popularny we wczesnym romantyzmie model miłości – nieszczęśliwej, niemożliwej do spełnienia ze względu na konwencje społeczne. Przykład to oczywiście miłość Gustawa oraz – w pewnym sensie – miłość samego Mickiewicza do Maryli Wereszczakówny.
  • Weltschmerz to choroba wieku, na którą zapadali romantycy. Dla Polaków lekarstwem na nią okazała się walka o sprawy narodu. Weltschmerz (czyli po niemiecku „ból świata”) to smutek, melancholia, poczucie bezsensu życia, apatia, brak chęci zrobienia czegokolwiek poza popełnieniem samobójstwa. Najchętniej sugerowaną przez romantyków przyczyną tej choroby była konfrontacja ideałów z prozą życia, bezmyślnością i tępotą innych ludzi.

Czy Cierpienia młodego Wertera zawierają ważną kreację bohatera literackiego?

Werter jest pełen sprzeczności – odpowiada mu salonowe życie, flirty, taniec, zabawa. Jednocześnie ma naturę samotnika, lubi przyrodę, spacery, czyta Homera. Pragnie żyć w harmonii ze światem i naturą (to marzyciel i idealista), ale nie jest to możliwe w skonwencjonalizowanym świecie. Cierpi, nie umie się odnaleźć, a jego męki pogłębia nieszczęśliwa miłość. Czuje się osamotniony, ma poczucie krzywdy i bezsensu istnienia. Ostatecznie popełnia samobójstwo.

Lotta – piękna, szlachetna i opiekuńcza dziewczyna, przez całe dnie zajmuje się młodszym rodzeństwem, a przy tym jest wrażliwa i czuła. To postać trochę papierowa i mało wyrazista.

Do jakich tematów przydadzą się Cierpienia młodego Wertera?

Idealne motywy

  • miłość,
  • przyjaźń,
  • samobójstwo,
  • bunt,
  • marzenia,
  • młodość,
  • cierpienie,
  • moralność.

Oczywiście do tematów dotyczących miłości, jej roli w kształtowaniu osobowości człowieka, jej siły – budującej lub niszczącej:

  • Odwołując się do literatury różnych epok, pokaż, że miłość może być w ludzkim życiu siłą budującą i niszczącą.

Doskonała to też lektura do tematów dotyczących młodych buntowników z wyboru, rozterek młodości, poczucia bezsensu życia, konfrontacji ideałów z brutalną rzeczywistością i cierpienia. Można uwzględnić tę lekturę przy realizacji tematu takiego, jak:

  • Różne sposoby pisania o cierpieniu. Porównaj trzy wybrane utwory, konfrontując ich kształt literacki i wizerunki ludzi dotkniętych przez los.

Jak pisać o Cierpieniach…?

Postaraj się wczuć w Wertera, w jego postawie wobec świata jest coś uniwersalnego, wspólnego wszystkim młodym ludziom. Może będzie to właśnie owa niechęć do konwencji i społeczeństwa rozdrażnionego każdym przejawem indywidualizmu i każdym przekroczeniem sztywno ustalanych zasad i norm postępowania? Spróbuj zobaczyć w Werterze normalnego, wrażliwego człowieka. Może to być trudne, bo dziś powieść już nie zachwyca, wydaje się nudna i przegadana, jej język zaś trąci myszką. Ale przynosi jedną z pierwszych analiz psychologicznych – Werter chyba szczerze opisuje swoje przeżycia, jego listy są różnorodne pod względem formy stylistycznej – od gniewnego bełkotu po poematy prozą, jego nastroje równie zmienne. Spróbuj ukazać Wertera właśnie jako żywą, „stającą się” postać, nie sentymentalnego bawidamka.

Uwaga
Cierpienia… to jedna z „książek zbójeckich”, które przeklina Mickiewiczowski Gustaw jako przyczynę swojego nieszczęścia. Do ulubionych lektur tego bohatera należały dzieła Goethego, Schillera i Byrona. Wywarły one na niego kolosalny wpływ, „doprowadzając” w konsekwencji do życiowej klęski – to „niebo i tortury” jego młodości.

Cierpienia młodego Wertera na maturze

Dziady Adama Mickiewicza

Co o nich pamiętać?

Poszczególne części Dziadów powstawały w latach 1820 – 1832. Dlaczego brak części I? Ponieważ nie została nigdy ukończona. Zagadkowa numeracja poszczególnych części dramatu i nierozwiązywalna zagadka kluczowej dla Dziadów liczby czterdzieści i cztery – pytany o jej znaczenie Mickiewicz odparł, że gdy pisał Dziady, dobrze to wiedział, teraz zaś zapomniał. Części II i IV ze względu na miejsce powstania zwane są Dziadami kowieńsko-wileńskimi, zaś część III – drezdeńskimi. Mickiewicz zerwał zarówno z tradycją antyczną, jak i z dramatem szekspirowskim. To dramat dla narodu i o narodzie – trafił zarówno w oczekiwania współczesnych Mickiewiczowi emigrantów, jak i współczesnych Polaków. To z tym dramatem łączy się pojęcie mesjanizmu.

Przedstawienia Dziadów miały często ogromną siłę oddziaływania – zwłaszcza gdy zbiegały się z trudnym dla Polski okresem – były wielkim wydarzeniem artystycznym, jak słynne Dziady w reż. Konrada Swinarskiego.

Czy Dziady zawierają ważne kreacje bohatera literackiego?

Gustaw-Konrad w celi bazyliańskiej przechodzi wielką przemianę wewnętrzną, co odzwierciedla się w napisie na murze: „Umarł Gustaw, narodził się Konrad”. Gustaw to tajemniczy duch z II cz. dramatu i nieszczęśliwy kochanek z części IV.

Konrad zaś to poeta, samotnik, buntownik, indywidualista, który jak Prometeusz pragnie poświęcić się dla dobra narodu. Świadomy swej wielkości, nawet pyszny – jego siła tkwi w geniuszu poetyckim.

Swoistym jego przeciwieństwem jest ksiądz Piotr, pokorny i cichy, wcielenie cnót ewangelicznych. Dana mu została łaska mistycznego widzenia, w którym Bóg objawia mu przyszłe losy Polski jako Chrystusa narodów.

Do jakich tematów przydadzą się Dziady?

Idealne motywy

  • poeta i poezja,
  • bunt,
  • szaleństwo,
  • ojczyzna,
  • patriotyzm,
  • ofiara,
  • martyrologia,
  • cierpienie,
  • wiara,
  • wina i kara,
  • samotność,
  • przemiana wewnętrzna bohatera,
  • konflikt z Bogiem,
  • władza,
  • wybory,
  • miłość,
  • samobójstwo,
  • tradycja, obyczaje,
  • moralność.

To dzieło uniwersalne – lista idealnych motywów jest bardzo długa. Kreacja bohatera dramatu wyrazista i przemawiająca do wyobraźni, pozwala na refleksje dotyczące psychiki i czynów Gustawa-Konrada w temacie takim, jak ten:

  • Szaleni i rozważni – dwa sposoby kreowania bohatera w literaturze na przestrzeni wieków.

Temat ten pozwoli Ci potraktować Konrada zarówno jako typowego bohatera romantycznego, jak i jako indywidualny przypadek. Nie sposób nie umieścić Dziadów we wszelakich pracach dotyczących sensu buntu i jego konsekwencji. Oto dwa przykłady z cytatami:

  • „Aby istnieć, człowiek musi się buntować” (Albert Camus). Zastanów się nad źródłami i sensem buntu wybranych bohaterów literackich, oceń ich postawy oraz: „Powołał mnie Pan na bunt” (Stanisław Grochowiak) – gniewni i zbuntowani w literaturze polskiej i obcej.

Kolejny przykład „przydatności” Dziadów to oczywiście próby charakterystyki naszego narodu, jego roli w dziejach świata itd. Oczywiście także samotność, wyobcowanie, wybór właśnie takiej drogi życiowej:

  • „Samotność! – cóż po ludziach…” (Adam Mickiewicz). Twoje refleksje o istocie samotności i literackich samotnikach.

Co pewien czas pojawiają się tematy dotyczące roli poezji i poety czy ogólniej – literatury i sztuki. Może i w tym roku trzeba będzie zmierzyć się z tematem podobnym do tego:

  • Kim jest poeta? Rozważ problem na podstawie wybranych utworów literackich i programów z różnych epok.

Jak pisać o Dziadach?

Nie streszczając poszczególnych scen, zwracając uwagę na fakt, że III cz. Dziadów nie jest częścią jedyną. Często zapominamy, że pozostałe części ­także mają swój udział w tworzeniu całości. Niekiedy traktujemy je jako dodatek do cz. III czy wręcz zapominamy o nich, nie dostrzegamy żadnych powiązań między Dziadami drezdeńskimi a kowieńsko-wileńskimi. To także jedno z tych dzieł, w wypadku których warto zabłysnąć znajomością cytatu – choćby parafrazując go.

Dziady cz. III na maturze

 

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza

Co o nim pamiętać?

Podobnie jak przy Trylogii – tam gdzie trzeba pisać o szlachcie, obyczajach polskich i patriotyzmie. Tu ważną postacią jest Jacek Soplica, też bohater przemieniony, nawrócony z lekkoducha na patriotę, także działający w przebraniu. Pan Tadeusz jest polskim arcydziełem, można chwalić się nim jako dokonaniem na tle dorobku europejskiego.

Do jakich tematów przyda się Pan Tadeusz?

Wykorzystaj przy pisaniu o literaturze rdzennie polskiej, ocalającej dawny świat, broniącej tradycji.

Czego nie wolno pominąć?

Nie pomiń, gdybyś chciał lub musiał podjąć kwestię tematów „ostatnich” w literaturze. To ostatni zajazd, ostatnia szlachta wolnej Polski i ostatni epos w literaturze. Jeśli podejmiesz temat bohatera literackiego, jakim był Soplica – masz pole do popisu. Pasuje do rozważań o błędach i pokucie, o szalonych, przemienionych, nieszczęśliwie zakochanych, odważnych, dumnych, wreszcie skruszonych i pokornych.

Uwaga termin

  • Mesjanizm – zasadniczo oznacza wiarę w przyjście oczekiwanego Mesjasza, którego misją jest zbawienie ludzkości. Mesjanizm narodowy natomiast doszukiwał się roli Mesjasza w narodzie polskim, który poprzez swoje cierpienia odzyska wolność – zmartwychwstanie – i zbawi inne narody. Wizja narodu polskiego jako szczególnego, wybranego przez Boga pojawia się już u pisarzy staropolskich, widoczna jest m.in. u Skargi. Przyzwyczailiśmy się jednak łączyć to pojęcie z osobą naszego wieszcza – z III cz. Dziadów (Widzenie ks. Piot­ra) oraz Księgami narodu… Mesjanizm romantyczny prowadził do idealizacji narodu polskiego – skoro złożył on ofiarę jak Chrystus, musi być czysty, niewinny, wyjątkowy.
  • Inna teoria na temat roli narodu polskiego, zawarta w Kordianie Słowackiego, to winkelriedyzm. W myśl tej idei, Polska musi poświęcić się walce także dla dobra innych narodów, właśnie biorąc z niej przykład, te inne narody odzyskają wolność. Termin wywodzi się od nazwiska szwajcarskiego bohatera narodowego Arnolda Winkelrieda, który skierował na siebie atak wroga, umożliwiając rodakom zwycięstwo.

Pan Tadeusz na maturze

Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka

Co o nim pamiętać?

Ojciec Goriot (1835) należy do wielkiego cyklu Komedia ludzka. Dlatego pisząc o tym utworze, warto zawsze mieć w pamięci tytuł cyklu. Twórczość Balzaka to przejście od romantyzmu do realizmu z elementami naturalistycznymi (tudzież pomost między nimi). Elementy romantyczne to tworzenie wyrazistych postaci, dobroć, poświęcenie, przyświecające bohaterom wzniosłe idee (Goriot!). Realistyczne: drobiazgowe opisy (pomieszczeń, ulic, strojów, wyglądu bohaterów), szczegółowa prezentacja postaci, wszystko wiedzący, „przezroczysty” narrator, prawdopodobieństwo przedstawionych zdarzeń. Podobnie jak w pozostałych powieściach cyklu, również Ojciec Goriot odsłania mechanizmy rządzące światem – liczą się układy i znajomości, pieniądze, umiejętność wyciszenia sumienia, wola walki – o pieniądze, wyższą pozycję społeczną, nowe znajomości. Miłość, przywiązanie, przyjaźń schodzą na drugi plan lub (częściej) są bezlitośnie niszczone. Zwróć uwagę na harmonijne połączenie analizy socjologicznej i psychologicznej ze starannie, bardzo precyzyjnie poprowadzoną akcją. Krok po kroku zmierza ona (jak w tragedii greckiej) do nieuchronnej katastrofy.

Uwaga
Porównaj mechanizmy rządzące światem w wielkim cyklu Zoli z Komedią ludzką Balzaka. Porównaj obrazy miasta nakreślone przez dwóch autorów oraz wartości, które liczą się dla ich bohaterów. Jakie zauważasz podobieństwa? Który obraz społeczeństwa wydaje Ci się bardziej okrutny i odhumanizowany?

Możesz także prześledzić dzieje Nikodema Dyzmy, a w zawrotnie szybkich karierach obu bohaterów (Dyzma i Rastignac) zauważysz kilka istotnych podobieństw.

Czy Ojciec Goriot zawiera ważne kreacje bohaterów literackich?

Tak, właściwie trzy – to tytułowy bohater, Eugeniusz Rastignac i Vautrin.

  • Goriot darzy swoje piękne córki obsesyjną miłością, przekonany o ich wyjątkowości i wspaniałych zaletach. Traci niewyobrażalne ilości pieniędzy na finansowanie ich coraz bardziej wygórowanych potrzeb, rezygnując przy tym z własnych (wstrząsające opisy stopniowego obniżania się standardu życia Goriota!) i nie oczekując niczego w zamian poza pięknym uśmiechem. Trudno mu nie współczuć, gdy stopniowo traci złudzenia, a jednocześnie kurczowo się ich trzyma (scena na łożu śmierci, gdy na przemian czule przyzywa córki i złorzeczy im). Ale pamiętajmy, że nie jest to postać jednoznaczna. Majątku dorobił się na nieuczciwym handlu – jako prowadzący interesy był wyrachowanym, bezwzględnym spekulantem i spryciarzem.

  • Eugeniusz de Rastignac z kolei próbuje ustawić się w Paryżu, zachowując wierność przynajmniej części młodzieńczych ideałów. To on finansuje skromny pogrzeb Goriota, choć jego sytuacja materialna jest tragiczna. Sprzedaje w tym celu zegarek. W ostatniej drodze Goriotowi towarzyszy tylko on i posługacz, nie licząc dwóch pustych karet Delfiny i Anastazji. Nad grobem Goriota „roni ostatnią młodzieńczą łzę”. Zaraz potem mówi (do siebie, do życia, do Paryża) „teraz się spróbujemy”. Spotkamy go w dalszych częściach cyklu – jego kariera układa się bardzo zmiennie, ale ostatecznie z potyczki z Paryżem wychodzi zwycięsko. Zostaje bogaczem i prowadzi interesy z mężem swojej kochanki.

  • Zagadkowy Vautrin to zbiegły galernik, diaboliczny i diabelnie inteligentny (a przy tym nie jest pozbawiony pewnego ciepła) przywódca świata przestępczego. Ma pewne cechy bohatera bajronicznego – nikt nie wie o nim nic bliższego, prowadzi dziwny tryb życia, działa nocą, budzi strach i ciekawość. Wygłasza wiele sądów na temat uczciwości, moralności i swojej epoki. W kolejnych utworach cyklu daje sobie świetnie radę w życiu, zatrzymany przez policję zbiega z galer, morduje księdza i znakomicie się pod niego podszywa. W końcu znajduje doskonałą i legalną posadę… w policji jako doskonały specjalista od zbrodni.

Do jakich tematów przyda się Ojciec Goriot?

Idealne motywy

  • kariera,
  • pieniądze,
  • rodzina, rodzice i dzieci,
  • obraz społeczeństwa,
  • miasto,
  • wybory,
  • kapitalizm,
  • moralność.

Przede wszystkim do takich, które poruszają – pośrednio lub wprost – temat rodziny, stosunków między rodzicami a dziećmi, np.:

  • Rodzice i dzieci w utworach literackich różnych epok. Na wybranych przykładach przedstaw związki uczuciowe i konflikty postaw.

Oprócz tego jest spora liczba zagadnień związanych z: miastem, kompromisami z własnym sumieniem, walką o przetrwanie, karierą. Przykładem może być temat zaproponowany w woj. łódzkim:

  • Miejsce magiczne, cywilizacyjna dżungla, przestrzeń destrukcji. Do jakich przemyśleń na temat różnych obrazów miasta skłoniła Cię lektura wybranych tekstów.

Ojciec Goriot to na maturze dzieło prawie uniwersalne, pozwala poruszać takie tematy, jak upadek młodzieńczych ideałów, moralność, bezwzględne prawa rządzące światem, wybory z tym związane – wybrać elastyczną postawę i pełną kieszeń czy godność i niedojadanie do końca życia? To czas, by bliżej przyjrzeć się Rastignacowi przy okazji realizowania tematu w rodzaju: Być albo mieć to alternatywa, przed którą staje każdy człowiek. Scharakteryzuj bohaterów literackich, którzy realizowali powyżej przedstawione modele życia.

Jak pisać o Ojcu Goriot?

Nie rozczulając się nad losem biednego Goriota i nie wpadając w lament nad jego nieszczęściem. Pamięć o tytule cyklu (Komedia ludzka) pozwoli zachować zdrowy dystans. Unikać trzeba także jednoznacznych ocen wartościujących Rastignaca – trudno nazwać go „dobrym” lub „ewidentnie złym”. Tak samo rzecz się ma z Ołży-Śmiercią, czyli Vautrinem, złoczyńcą (ale honorowym), który jest jednym z najsympatyczniejszych, wygłaszających najcelniejsze komentarze mieszkańców pensjonatu.

Uwaga
Goriot został nazwany przez Rastignaca „Chrystusem poświęcenia”. Przez historyków literatury bywa z kolei nazywany XIX-wiecznym królem Learem. Tak jak on przez długi czas wierzy w miłość i oddanie córek, które są dla niego całym światem. Niestety, ma tylko dwie córki… Szekspirowski król mógł być pewien uczucia przynajmniej jednej – Kordelii.

Zobacz:

https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/realizm-pozytywizm/c139-realizm/ojciec-goriot-powiesc-realistyczna

 

Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej

Co o nim pamiętać?

To obszerna powieść prezentująca – podobnie jak Pan Tadeusz – szlachtę polską, całą galerię jej typów, począwszy od światowych arystokratów (Różyc), poprzez ubogich krewnych (Justyna), skończywszy na szlachcie zaściankowej (Janek Bohatyrowicz). Początkowo miała to być historia miłości panny z dworu i schłopiałego szlachcica, którą autorka zamierzała zatytułować Mezalians. Z czasem koncepcja Orzeszkowej zmieniła się – miłość Jana i Justyny to ostatecznie tylko jeden z wątków. Nad Niemnem łączy w sobie elementy powieści realistycznej (np. dokładność opisów i charakterystyki bohaterów, prawdopodobieństwo sytuacji) i tendencyjnej (teza utworu – praca nadaje sens życiu, decyduje o wartości człowieka). Najistotniejsze problemy to tradycja, praca u podstaw, pamięć o powstaniu styczniowym. Dla części bohaterów (Anzelma, Benedykta, Marty) powstanie było przeżyciem pokoleniowym. Janek, Justyna i Witold to następne pokolenie – ich wspólnym doświadczeniem było życie po klęsce, w czasach represji związanych z udziałem Polaków w walkach.

https://aleklasa.pl/liceum/praca-domowa-w-liceum/wypracowania-az-pozytywizmu/nad-niemnem-powiesc-realistyczna-czy-tendencyjna-2

Czy Nad Niemnem zawiera ważne kreacje bohaterów literackich?

Bohaterowie podzieleni są na dwie grupy: „dobrych” – pozytywnych i „złych” – negatywnych. Kryterium wartościującym jest tu ich stosunek do pracy, tradycji narodowej i patriotyzm. Bohaterowie pozytywni to np. Justyna Orzelska (nie boi się pracy, odrzuca propozycję małżeńską bogatego arystokraty, chce zamieszkać w zaścianku i zająć się pracą u podstaw – uczeniem wiejskich dzieci), Benedykt (zapobiegliwy, robi wszystko, by utrzymać majątek), Janek (pracowity, pielęgnuje mogiłę powstańców i grób Jana i Cecylii), Witold (pełen zapału pozytywista). Negatywni to: zepsuty pseudoartysta Zygmunt, który chce namówić matkę do sprzedaży majątku, morfinista Różyc i rozkapryszona, bujająca w obłokach Emilia.

Do jakich tematów przyda się Nad Niemnem?

Idealne motywy

  • dwór szlachecki,
  • dom,
  • rodzina, rodzice i dzieci,
  • przyroda,
  • powstania,
  • dziedzictwo romantyczne,
  • miłość,
  • konflikt pokoleń,
  • tradycja,
  • obyczaje,
  • praca,
  • wieś.

W tematach dotyczących różnych rodzajów patriotyzmu Nad Niemnem będzie lekturą nieodzowną. Zupełnie inna jest postawa Andrzejowej Korczyńskiej (żałoba po mężu, szacunek i cześć dla powstania, walczący urośli w jej oczach do rangi świętych – zwłaszcza mąż), Benedykta (który pamięta o klęsce, śmierci brata powstańca, ale chce żyć dalej, wyznaczając sobie inny cel – utrzymanie majątku w polskich rękach) i Witolda (praca dla dobra kraju). Lecz żadnemu z nich nie można odmówić patriotyzmu. Oto jeden z tematów maturalnych:

  • Służyć poczciwej sprawie, być lisem i lwem, pracować u podstaw… Odwołując się do wybranych lektur, oceń różne modele patriotyzmu przedstawione w literaturze.

Nad Niemnem świetnie nada się też do tematów dotyczących domu, rodziny, więzi międzyludzkich – ich zacieśniania i rozluźniania, stosunków między rodzicami i dziećmi i konfliktów starzy – młodzi. W woj. dolnośląskim maturzyści mogli wybrać dość ogólny temat:

  • Różne obrazy domu w wybranych tekstach kultury.

Powieść Orzeszkowej to także rozrachunek z powstaniem, próba odpowiedzi na pytanie, jak żyć po klęsce i stracie bliskich; przyjrzyj się tematowi z woj. łódzkiego:

  • Dramat człowieka uwikłanego w historię w literaturze romantyzmu i pozytywizmu.

Jak pisać o Nad Niemnem?

Przede wszystkim – bez zniechęcenia. Choś to prawda, że uczucie Jana i Justyny jest nieco papierowe, służy udowodnieniu tezy, że praca uwzniośla i uszlachetnia, nadaje sens życiu. Witold Korczyński – ideał pozytywisty – współczesnych czytelników może drażnić, wydaje się naiwny i dziecinny.

Możesz przywołać piękno opisów przyrody, z których słynie powieść Orzeszkowej. Zwróć także uwagę na symbole patriotyzmu i ostoje polskości, wokół których skoncentrowana jest akcja – mogiła powstańców (tam spoczywają obok siebie Andrzej Korczyński, brat Benedykta i Jerzy Bohatyrowicz, ojciec Janka). Szczególnie skup się na bohaterach, którzy przeżyli powstanie, Benedykcie i Anzelmie.

Termin do zapamiętania

Mowa ezopowa (język ezopowy)
To język aluzji, niedomówień, pewnego kamuflażu literackiego. Zrozumiały dla ówczesnych czytelników polskich, ale chyba nie do końca zrozumiany przez cenzurę, która dała się oszukać. Pisanie o powstaniu styczniowym i innych zrywach niepodległościowych było zabronione, więc autorka nazywa je „pożarem” lub „wielkim pożarem” – wszystko po to, by zmylić czujną cenzurę. Mowa jest także o olbrzymich sumach, które musi wydawać Benedykt na utrzymanie majątku – to nic innego jak kontrybucje płacone zaborcom.

Zobacz:

Nad Niemnem na maturze

Lalka Bolesława Prusa

Co o niej pamiętać?

Pokazuje XIX-wieczną Warszawę. Jest najważniejszym polskim utworem o miłości. Stwarza niezapomnianą kreację bohatera literackiego: Stanisława Wokulskiego. Daje obraz społeczeństwa polskiego XIX wieku. Sama w sobie jest powieścią – arcydziełem dojrzałego realizmu, przy czym Prus dokonuje także zabiegów nowatorskich, czego przykładem jest dwugłos narracji.

Do jakich tematów przyda się Lalka?

Wykorzystasz do pisania o utrwalaniu rzeczywistości w literaturze, bo masz tu idealny opis ówczesnego miasta i środowiska arystokracji oraz mieszkańców Warszawy, do tematów o bohaterach literackich, ich decyzjach życiowych i indywidualizmie – bo Wokulski jest silną, ważną i dyskusyjną postacią, również do pisania o Polsce i Polakach, bo masz ­w Lalce portret arystokracji polskiej XIX wieku, a obok szlachtę uboższą, Żydów i mieszczaństwo.

Teatr mundi
Pomysł, że świat jest jak teatr, a ludzie jak marionetki, wywodzi się z platońskiej koncepcji zakładającej istnienie demiurga, który wyreżyserował każde życie ludzkie.

Zobacz:

Lalka na maturze

Trylogia Henryka Sienkiewicza

Co o niej pamiętać?

Bardzo przyda się przy wszystkich tematach polskich, patriotycznych, odwołujących się do tożsamości narodowej, obyczaju szlacheckiego, sarmatyzmu. Ma ważnych bohaterów literackich – trójkę przyjaciół – i Andrzeja Kmicica, który może poszczycić się motywem przemiany wpisanym w swoją biografię. Jest to też powieść o miłości i lojalności.

Do jakich tematów przyda się Trylogia?

Wykorzystaj ją, pisząc o powieści historycznej, bo nie można zapomnieć, że napisana w XIX wieku, omawia lata 50. wieku XVII. Często pojawia się Trylogia w rozważaniach o sympatiach i antypatiach literackich, o wartościach prozy. W takich wypadkach nie dajmy się ponieść emocjom, polemizujmy, nie atakujmy, i co ważne – nie streszczajmy akcji powieści. To w zasadzie nigdy nie jest potrzebne.

Trylogia lub choćby Potop dadzą się wykorzystać także do tematów szczegółowych, np. o humorze w literaturze, o honorze rycerskim czy o przebraniach postaci literackich.

 

Pani Bovary Gustawa Flauberta

Co o niej pamiętać?

Ta realistyczna powieść jest gorzko-ironicznym obrazem francuskiej prowincji, dusznej atmosfery, jałowego życia i pustych, schematycznych, bezbarwnych jej mieszkańców. Tytułowa bohaterka – Emma – zostaje żoną prowincjonalnego lekarza Karola. Ten, zakochany w niej po uszy, oczarowany jej urodą i intelektem (Emma sporo czyta – są to jednak głównie pobudzające wyobraźnię romanse) nie widzi, że żona nudzi się, chciałaby czegoś więcej, nie wystarcza jej spokojne życie przy boku czułego małżonka. Karolowi, spokojnemu i poczciwemu człowiekowi przeciwnie – to właśnie wystarcza jak najbardziej.

Zapamiętaj termin

Bowaryzm
Termin ukuty od nazwiska tytułowej bohaterki – to tworzenie fikcyjnego obrazu własnej osoby, opartego na marzeniach, życzeniach, wizjach. Przyczyną może być znudzenie rzeczywistością lub niemożność jej zaakceptowania. Bowarystom towarzyszy ciągły niepokój i chęć przekraczania ograniczeń – próbują zmienić rzeczywistość „narzuconą odgórnie” na własną, wymyśloną i zaprojektowaną, lepszą.

Polska pozytywistyczna Emma Bovary to Franka z mało znanej powieści Orzeszkowej Cham. Pragnie lepszego, ciekawszego życia, ucieka z domu, raz nawet wraca z dzieckiem. Za każdym razem jest przyjmowana z powrotem przez anielsko cierpliwego i dobrego Pawła, który zgadza się być ojcem dla jej dziecka. Franka nie umie ujarzmić swej natury i nie może zrozumieć dobroci Pawła. Kocha go i szanuje, czuje się go niegodna. Popełnia samobójstwo.

Kolejna polska Emma Bovary (potraktowana z przymrużeniem oka) to Emilia Korczyńska – rozmarzona, żądna wrażeń – ale apatyczna, leniwa, zawsze słaba – ogranicza się do narzekania, picia kakao, czytania romansów i książek podróżniczych.

Emma zaś zaczyna romansować – najpierw z Leonem, potem z Rudolfem Boulangerem – ci traktują ją podle, ale Emma zdaje się tego nie widzieć. Trwoni masę pieniędzy na stroje, ozdoby, prezenty dla kochanków. Zapożycza się, doprowadza rodzinę do bankructwa – wreszcie popełnia samobójstwo, trując się arszenikiem. Karol rozpacza nad jej ciałem, ale nic z tego wszystkiego nie rozumie…

Powieści zarzucono niemoralne treści, lecz zarzut został oddalony przez sąd. Ten mały skandal przyczynił się zresztą do rynkowego sukcesu książki.

Dzieło pochodzi z 1857 r. To powieść realistyczna, zdumiewająca kunsztem, dokładnością i artyzmem opisu nawet błahych pozornie rzeczy – np. czapki, którą Karol nosił jako uczeń i która była przyczyną drwin jego szkolnych kolegów. Opis czapki jest niezwykle dokładny, a przy okazji sporo dowiadujemy się o osobowości samego Karola.

Czy Pani Bovary zawiera ważną kreację bohatera literackiego?

To oczywiście Emma Bovary, marzycielka i spragniona wrażeń kobieta. Nienawidzi szarości życia, chciałaby się od niej uwolnić. Głupawe i płytkie romanse nie dają jej szczęścia. Trudno ją jednoznacznie ocenić i takich jednoznacznych ocen lepiej się wystrzegać. Można ją postrzegać jako cyniczną egoistkę, wyrodną matkę, złą żonę niedoceniającą czułego męża lub odwrotnie – jako nieszczęśliwą, najzupełniej usprawiedliwioną kobietę, której przyczyną nieszczęść jest społeczeństwo.

Karol Bovary, jej mąż, to człowiek uczciwy, dobry i pracowity. Kompletnie jednak nie rozumie żony i właściwie z nią nie rozmawia. Jemu samemu wystarczą do szczęścia praca, dom, żona, którą kocha. Jest całkowicie przekonany, że to wszystko ma. Nie bierze pod uwagę, że Emmie może być czegoś brak.

Do jakich tematów przyda się Pani Bovary?

Idealne motywy

  • małżeństwo,
  • erotyzm,
  • zdrada,
  • samobójstwo,
  • kobieta,
  • marzenia.

Oczywiście do tematów dotyczących moralności, wyboru modelu życia, sposobów kształtowania własnego życia – ostrożnie jednak z oceną moralną bohaterki! Uznanie jej za zgniłą, amoralną i zepsutą świadczy o niezrozumieniu powieści. Możliwy temat to:

  • Wygrali czy przegrali życie? Rozważania na temat postaw moralnych bohaterów różnych epok literackich.

Gdy piszesz na temat skostniałych i bezdusznych stosunkach społecznych, braku zrozumienia i porozumienia, szukaniu ucieczki w marzeniach, tworzeniu własnego świata, wszelkiego rodzaju autokreacjach – śmiało sięgaj po dzieło Flauberta.

Możesz także wykorzystać powieść, pisząc o odpowiedzialności za własne czyny:

  • „I cokolwiek uczynię, zamieni się zawsze w to, co uczyniłam” (Wisława Szymborska). Na podstawie wybranych lektur przedstaw swoje refleksje na temat problemu odpowiedzialności za własne czyny.

Jak pisać o Pani Bovary?

Jako o subtelnej i niedościgłej analizie psychiki kobiecej. Czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że każdy człowiek, choćby w małym stopniu, jest bowarystą? Mało kto jest kontent z tego, co ma.

 

Lord Jim Josepha Conrada

Co o nim pamiętać?

Powstałe na przełomie wieków XIX i XX dzieło jest jasną deklaracją pisarza moralisty. W życiu nie ma kompromisów ani okoliczności łagodzących. Zrobiłeś błąd – zapłacisz za to prędzej czy później. Tak jak Jim – pierwszy oficer statku Patna, skądinąd porządny człowiek. Nie powinien był opuszczać tonącego okrętu, a stchórzył, opuścił pasażerów. Do końca życia nie zdoła naprawić swojego błędu. Wszelkie jego działania nawet w dobrej wierze przyniosą zło i śmierć jego najbliższym. Sam Jim w końcu zginie z ręki wodza Doramina, któremu przyniósł nieszczęście i zagładę. Dzieje Jima są dość skomplikowane, można podzielić je na: wypadek na Patnie, proces, w którym Jim zostaje zdegradowany, tułaczkę po portach z poczuciem winy i hańby, wreszcie etap pobytu na Patusanie, gdzie Jim był bliski odnalezienia spokoju, lecz i tu doprowadził do tragedii.

Conradowska przestrzeń to…
najczęściej morze, ocean. Sam pisarz był kapitanem floty angielskiej i podróżował na statkach po całym świecie. Żywioł morski jest typowym dla jego powieści tłem akcji.

Sytuacja conradowska – co to znaczy?
To sytuacja typowa dla prozy Conrada, taka, w której pisarz stawia swoich bohaterów. Można nazwać ją godziną próby, chwilą moralnego sprawdzianu. Zawsze jest to sytuacja, w której bohater musi dokonać trudnego wyboru, najczęściej w momencie zagrożenia.

Czy Lord Jim zawiera ważną kreację bohatera literackiego?

Tak, jest nią sam Jim – bohater tytułowy. Człowiek, który, choć nie jest uosobieniem zła – popełnił błąd; choć chciał go naprawić – przegrał. Zauważmy, że Jim zachowuje się nieprzewidywalnie nawet dla samego siebie dwa razy. Najpierw gdy skacze z tonącej Patny, choć wcześniej marzył o próbie bohaterstwa, potem gdy sam oddaje się w ręce Doramina. Czyż może być lepsza ilustracja do słynnego cytatu Szymborskej: „tyle wiemy o sobie ile nas sprawdzono”? Albo do potwierdzenia głosu Seneki, iż „błądzić jest rzeczą ludzką”?

Do jakich tematów przyda się Lord Jim?

Idealne motywy

  • moralność,
  • trudne wybory bohatera literackiego,
  • zagrożenie,
  • odpowiedzialność,
  • sens życia,
  • arcydzieła literatury.

Generalnie do wszystkich o moralności, etyce, zasadach, wartościach, kodeksach moralnych. W ogóle nie da się o tym pisać bez Conrada. Dzieje się tak dlatego, że jest on najbardziej bezkompromisowym moralistą, najsilniej w literaturze głosił teorię kilku ważnych zasad, które gwarantują przyzwoite życie. Te zasady to wierność, honor, solidarność, godność, heroizm. Lektura idealnie nadawała się do wykorzystania w minionym roku w wielu tematach, najbardziej chyba jednak w Dolnośląskiem, gdzie Conrada wręcz cytowano:

  • Odczytaj i skomentuj sens myśli Conrada: „Człowiek musi wierzyć w parę prostych pojęć, jeśli chce żyć przyzwoicie”.

Warto też pamiętać, że dzieło Conrada powstało na początku wieku XX – niejako otworzyło stulecie minione, że Conrad, pisząc o zasadach moralnych, nie wiedział jeszcze o epoce pieców i masowej eksterminacji. Nigdy się o nich zresztą nie dowiedział, bo zmarł w roku 1924. Ale taka uwaga mogłaby być ciekawą refleksją do tematu proponowanego humanistycznym klasom z województwa warmińsko-mazurskiego:

  • Arka Noego czy wieża Babel – na podstawie wybranych tekstów XX wieku określ wizerunek i perspektywy duchowego i cywilizacyjnego rozwoju współczesnego świata.

Jak pisać o Lordzie Jimie?

Jan Kott nazwał Conrada ostatnim moralistą mieszczańskim i poddał dyskusji słuszność teorii „paru prostych zasad”, zwłaszcza w kontekście dyskusji o powstaniu warszawskim, toczonej w latach 40. Conrad był autorytetem młodzieży akowskiej. I być może, że conradowska etyka wydaje się zbyt bezdyskusyjna, może czasem wymaga zbyt wielkich ofiar. Powraca stare pytanie: co ważniejsze – ludzkie życie czy honor? Honor, odpowiedziałby Conrad. Dla niego moralność była sprawą jednostki, jej obowiązku i odpowiedzialności za swoje życie. Nie była wynikiem doktryny filozoficznej lub religijności. Po prostu: zwykłym, godnym sposobem życia. Losy wielu bohaterów literackich dowodzą słuszności postawy conradowskiej, ale też bywają sytuacje dyskusyjne. Choćby sam Jim – zrobił źle, otrzymał karę sądu, ale czy naprawdę nie powinno być dla niego możliwości odkupienia?

Uwaga: zagadnienie polskiej kultury!
Conrad pisał po angielsku, przyjął też nazwisko Conrad od drugiego imienia, a nie używał polskiego Korzeniowski. Zarzucano mu, że zaprzedał się Anglikom. Jednak był Polakiem, czuł się nim i jest dziś uznawany za wielkiego pisarza światowej sławy. Możemy śmiało mówić o jego dorobku jako o pols­kim wkładzie w ogólnoludzkie dob­ro kultury.

Zobacz:

Lord Jim Josepha Conrada

Wesele Stanisława Wyspiańskiego

Co o nim pamiętać?

To jeden z najważniejszych dramatów narodowych. Jest Wesele także przykładem dzieła symboliczno-realistycznego. Inspiracją dlań było wesele poety Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną, które odbyło się 20 listopada 1900 r. Wydane zostało wiosną 1901 r. Wyspiański brał aktywny udział w przygotowaniach do premiery: zaprojektował kostiumy i dekoracje, brał udział w próbach czytanych, rozmawiał z aktorami. Efekt był fantastyczny; nawet aktorzy grający tzw. małe role stworzyli niezwykle wyraziste postacie. Tak jak rola Starego Wiarusa Ludwika Solskiego weszła do historii teatru, tak samo niezapomniany był Stańczyk (który także pojawia się tylko przez chwilę) w wykonaniu Kazimierza Kamińskiego. Aktor pozujący do zdjęć w scenicznym kostiumie wyglądał prawie tak samo jak Stańczyk znany z obrazu Matejki.

Uwaga
Koncepcja teatru ogromnego nawiązywała do dramaturgii romantycznej i tradycji antyku. Wpisana była w wielki nurt odnowy teatru, zwany wielką reformą. Najwięksi jego polscy przedstawiciele to m.in. właśnie Wyspiański i Tadeusz Pawlikowski. Teatr ogromny to świat wizji wewnętrznych, synteza sztuk – muzyki, malarstwa, tańca i literatury.

Czy Wesele zawiera ważną kreację bohatera literackiego?

Tak, jednakże trudno by ich tu wszystkich wymienić. Charakterystyka postaci w Weselu jest mistrzowska; często wystarczy jedno zdanie wypowiedziane przez bohatera, a wiemy o nim już sporo. Nie można także powiedzieć, że w dramacie mamy do czynienia z bohaterem zbiorowym. Każdy jest przecież indywidualnością.

Uwaga
Wizję Polaków zawartą w Weselu możesz porównać z innymi utworami. Wspomnij choćby o Grobie Agamemnona, Przedwiośniu i Dziadach.

Do jakich tematów przyda się Wesele?

Idealne motywy

  • Polska i Polacy (charakterystyka),
  • ojczyzna,
  • powstania,
  • społeczeństwo,
  • rola poety i poezji,
  • chłopi i inteligencja,
  • nadzieja,
  • poezja,
  • taniec,
  • wieś.

Nieodzowny utwór do tematów związanych z wsią, mentalnością chłopów, obyczajami i tradycją, rozważaniami na temat roli chłopów polskich w kulturze i tradycji, konfliktów chłopów i inteligencji:

  • „Wieś nie jest prosta, jakby się zdawało” (Stefan Żeromski). Odwołując się do wybranych przykładów, przedstaw różne sposoby widzenia wsi w literaturze.

Prócz tego wszelkie tematy związane z charakterystyką Polski i Polakami, oceną naszego narodu:

  • „Każdy z was z osobna jest olbrzymem (…), ale wzięci razem jesteście tylko karłem”. Czy zgadzasz się z opinią Adama Mickiewicza o Polakach? Odpowiedź uzasadnij, odwołując się do wybranych dzieł literackich.

Skojarz!

Obraz Błędne koło Jacka Malczewskiego to – podobnie jak Wesele – dzieło symboliczne i zagadkowe. Nastrój przypomina finałową scenę dramatu, czyli melancholijno–obłąkańczy taniec chocholi. Zmrok czy raczej dość pogodny zmierzch, drabina, na jej szczycie siedzi zadumany chłopiec w uczniowskim mundurku o anielskiej twarzy. To podobno symbol artysty. Wokół niego w kręgu tańczą rozświetlone postacie, a obok nich utrzymani w szaroniebieskiej „mgielnej” tonacji męczennicy o twarzach wykrzywionych grymasem bólu.

Jak pisać o Weselu?

Jako o dramacie o pesymistycznej wymowie, jednym z kilku traktujących o narodzie polskim w obliczu wielkich wyzwań – obok Nocy listopadowej i Wyzwolenia. Rozwodząc się nad pięknem języka, analizując komediowe scenki z I aktu, nie zapomnij o brutalnych wnioskach: porozumienie chłopów i inteligencji jest absolutnie niemożliwe, narodowa legenda o panach i chłopach, którzy w stosownym momencie staną do walki, jest tylko legendą. Demaskuje także mit o przywódczej roli inteligencji i mit chłopa – Piasta. Poezja natomiast nie pobudza do czynu ani do stosownej refleksji nad sobą i losami narodu, lecz dodatkowo dołuje czytelników, jest pozbawiona idei i siły – a taka poezja właśnie jest potrzebna Polakom.

Wesele na maturze

Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego

Do jakich tematów przydadzą się Ludzie bezdomni?

Idealne motywy

  • samotność,
  • życie ludzkie,
  • bunt,
  • literatura nowatorska,
  • śmierć,
  • totalitaryzm,
  • człowiek.

Przydadzą Ci się przede wszystkim przy większości prac o bohaterach literackich. Doktor Judym, polski wzorcowy społecznik, jest potrzebny do zilustrowania trudnych wyborów, ciężkich decyzji życiowych, do zobrazowania poświęcenia życia dla innych. Jego decyzja, by odrzucić prywatne szczęście i miłość Joasi, możliwość posiadania domu to decyzja jedyna w swoim rodzaju.

Wykorzystasz tę lekturę także do pisania o wartościach domu, o samotności społeczników, o sensie całkowitego poświęcenia.

Także w pracach o miłości, rozstaniach i trudzie wierności swoim ideałom. Oczywiście, jak każda z przytaczanych tu pozycji, może być i ta powieść przykładem ulubionej, dyskusyjnej, poruszającej literatury.

Zobacz:

Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego

Proces Franza Kafki

Co o nim pamiętać?

Jest jedną z najważniejszych pozycji literatury światowej! Nazywany współczesnym moralitetem, dziełem ekspresjonizmu europejskiego, przypowieścią o ludzkim losie i absurdzie istnienia. Znów jesteśmy w kręgu filozofii egzystencjalnej, powieść podejmuje zagadnienie ludzkiej kondycji i zagadki istnienia. Pisarz odpowiada na odwieczne pytanie, czym jest ludzkie życie. To proces. Nie wiadomo za co, o co, dlaczego. Wyrok zawsze zapada ten sam.

Akcja w Procesie nie jest zawiła. Bohater, Józef K., pewnego ranka budzi się jak co dzień. Odwiedzają go nieznajomi urzędnicy i okazuje się, że Józef K., zwykły prokurent, ma proces sądowy. Co przeskrobał? Nie wiadomo. Co mu się zarzuca? Też nie wiadomo. Rozprawy odbywają się w groteskowych pomieszczeniach, bohater błądzi po labiryntach strychów, porusza się w przestrzeni podobnej do koszmaru sennego. I właściwie nic się nie wyjaśnia. Józef K. przechodzi fazę buntu, usprawiedliwiania się, wreszcie życie podporządkowuje procesowi. Przygniata go sądowa machina, całe otoczenie wie o procesie i bierze w nim udział. Koniec jest równie koszmarny. Pewnego wieczoru pojawia się dwóch facetów w czarnych płaszczach, zabierają K. do kamieniołomów i tam wykonują wyrok. Zabijają go, wbijając nóż w serce i – jak lakonicznie stwierdza narrator – przekręcając dwa razy… Absurd? Tylko ­pozornie.

Interpretacje przesłania powieści:

  • Proces to… ludzkie życie, niejasna egzystencja. Rozpoczęta bez wyjaśnień, kończąca się tajemniczym wyrokiem.
  • Proces to… obraz jednostki ludzkiej bezradnej wobec machiny urzędów, zagubionej w labiryncie miasta.
  • Proces to… sytuacja człowieka zniewolonego w państwie totalitarnym.

Czy Proces zawiera ważne kreacje bohaterów literackich?

Właściwie jedną. Józefa K. Jest to everyman – tzw. człowiek każdy. Ma przeciętną powierzchowność, nie wyróżnia się z tłumu, ma zredukowane do inicjału nazwisko i popularne imię. To po prostu każdy z nas – i Józef jest reprezentantem całej ludzkości, zagubionej w tajemniczym procesie życia.

Do jakich tematów przyda się Proces?

O Procesie można pisać na niemal każdy temat. Doskonały przykład arcydzieła, lektury wybranej i cenionej przez świat. Przykład prozy nowatorskiej, poszukiwania specjalnej formy wyrazu do wyrażenia filozoficznej treści. Pisząc w tym duchu, należy pamiętać o paraboliczności kompozycji, o konstrukcji bohatera oraz o poetyce onirycznej, czyli stwarzaniu atmosfery snu, a wręcz koszmaru sennego. Tyle że na koniec bohater nie budzi się z poczuciem ulgi. Dalej: dzieło Kafki jest idealne do rozważań o życiu ludzkim, losie i sensie istnienia. O odpowiedzialności za swoje czyny i bezradności wobec losu. Jest to też powieść o samotności i próbie buntu. W ubiegłym roku maturzyści Dolnośląskiego mogli wykorzystać Proces i przywołanie kafkowskiej sytuacji do polemiki z cytatem Conrada, iż „wystarczy wierzyć w parę prostych pojęć, by żyć przyzwoicie”. W Kujawsko-Pomorskiem pasował do rozważań o granicach wolności człowieka. Teatralny charakter świata w Warmińsko-Mazurskiem, poszukiwanie sensu życia w Podlaskiem, cytat dotyczący relacji człowiek – Bóg w Śląskiem, w Pomorskiem idealnie do słów Herberta, o tym, że literatura dzieli z człowiekiem jego samotność. I oczywiście wszystkie tematy związane ze wskazaniem arcydzieł filozoficznych.

Inny tekst kultury
Warto skojarzyć z Procesem słynny obraz Muncha pt. Krzyk. Ma podobną atmosferę niepokoju, egzystencjalnego lęku. Krzyk duszy, który mógłby śmiało być krzykiem Józefa K. prowadzonego na salę sądową.

Co o Procesie pisać?

Że jest wyrazem odwiecznych, ludzkich lęków i próbą wyjaśnienia zagadki egzystencjalnej. W bezlitosnym ukazaniu bezradności człowieka jest też wyrazem buntu. Kreuje postać everymana, świetnie odtwarza reguły snu. To jedyna w swoim rodzaju powieść, w której samotność i słabość istoty ludzkiej została tak dobitnie i dosłownie ukazana. Wpisuje się w krąg utworów dowodzących zależności człowieka od nieznanej siły wyższej. Artyści szukali już różnych nazw dla tegoż zjawiska: Szekspir odwołał się do metafory teatru, Pascal do kruchej trzciny w kosmosie, Beckett nazwał to czekaniem na Godota, a Jan Józef Szczepański – pisał o Nieznanym Tybunale.

Ponad program
Odwołaj się do innych utworów Kafki. Nie musisz znać ich w całoś­ci ani streszczać. Wystarczy, jeś­li nadmienisz, że motyw niejasnego wyroku, męczącego koszmaru wciąż pojawia się w prozie Kafki. W Przemianie na przykład bohater po przebudzeniu się z przerażeniem stwierdza, iż zamienił się w robaka! W Kolonii karnej straszliwa maszyna igłą wypisuje na skórze skazańca wyrok! W Zamku główny bohater desperacko próbuje dostać się do przedziwnego zamku, do którego się nie dostanie. Właściwie zawsze sytuacja Kafkowskiego bohatera jest nie do pozazdroszczenia, zawsze jest oryginalnym obrazem ludzkiej ­egzystencji.

Zobacz:

Proces Franza Kafki

Przedwiośnie Stefana Żeromskiego

Co o nim pamiętać?

Bardzo, bardzo przyda Ci się, gdy przyjdzie Ci pisać o rewolucji i o pomysłach na naprawę czy odbudowę Polski po odzyskaniu niepodległości. Obraz emocji, poglądów społeczeństwa sanacyjnego chyba właśnie w tej powieści znalazł swoje miejsce. Wciąż znajdujemy się w kręgu spraw polskich, ocena Polaków wcale nie jest pochlebna, ale temat uniwersalny, a bohater też wykracza poza schemat polskości.

Do jakich tematów przyda się Przedwiośnie?

Wykorzystaj Cezarego Barykę, pisząc o niezdecydowanych, dojrzewających, poszukujących swojej tożsamości. Jest młody, popada w kłopoty, szuka autorytetów. Dobry jako przykład niepokornej młodości, jako samotny, zbuntowany bohater polskiej literatury. Zwróćmy uwagę, że dwudziestowieczny! Wcale nie ma ich tak dużo w wieku XX, zawsze obracamy się w kręgu postaci dziewiętnastowiecznych. Tymczasem gdyby temat pytał akurat o osoby XX wieku, Cezary Baryka należy do najważniejszych osobowości literatury. Zwłaszcza jeśli chcemy mówić o rozterkach związanych z początkiem czegoś nowego: życia, rozdziału historii czy stulecia.

 

Ferdydurke Witolda Gombrowicza

Co o niej pamiętać?

Pracę nad Ferdydurke Gombrowicz zakończył w 1937 r. Dziwaczny tytuł, który właściwie nic nie oznacza (a może oznaczać wszystko) to być może tytuł utworu Sinclaira Lewisa Babbit Freddy (Freddy Durkee). Ferdydurke to powieść uniwersalna – ukazuje zmaganie się człowieka z Formą i jednoczesne sięganie do rupieciarni stereotypów. Porusza problem walki o samego siebie. Na tyle uniwersalna, że została przetłumaczona na kilkanaście języków. Zwróć uwagę na przewrotny tytuł i równie przewrotne zakończenie: „Koniec i bomba a kto czytał ten trąba”. Sam Gombrowicz twierdził, że Ferdydurke jest jednocześnie krytyką i autokrytyką, aktem oskarżenia i przyznania się do winy. Przede wszystkim zaś jest to książka filozoficzna i psychologiczna. Zauważ, że to także dzieło autotematyczne, którego sporo fragmentów poświęconych jest samemu aktowi pisania.

Skojarz!

Możesz skupić się na wychowaniu – czy szerzej – kształtowaniu światopoglądu. W tym celu możesz porównać metody prof. Pimki, który to pragnął wzbudzić w uczniach zachwyt nad literaturą narodową (to jedna z najlepiej pamiętanych przez czytelników Ferdydurke scen!) z „magicznymi” metodami profesora ze Stowarzyszenia Umarłych Poetów. Można też wspomnieć o lekkich filmach, w których bohaterowie, zachowując swoją mentalność i swój sposób myślenia, zmuszeni są do przyjęcia zupełnie innych ról. To np. komedia rodzinna Vice versa – dojrzały mężczyzna uwięziony w ciele własnego syna i wesoły nastolatek jako poważny pracownik. Próba zerwania z „dorobioną gębą” i uwolnienia się od konwenansów i stereotypów to z kolei zasadniczy motyw słynnego American Beauty. Bardzo dobrze będzie też wspomnieć o jednej z bajek Krasickiego: ojciec narzeka na swój podeszły wiek, a syn ubolewa, że jest ciągle jeszcze młody. Chętnie by się zamienili, lecz jest to niemożliwe.

Jeszcze inny pomysł to nawiązanie do Trans-Atlantyku, w którym Gombrowicz szydzi między innymi z tradycji sarmackiej i patriarchalnej.

Czy Ferdydurke zawiera ważne kreacje bohaterów literackich?

Tak – to Józio, pisarz w okolicach trzydziestki. Zostaje wcielony w poczet uczniów gimnazjum, wciągnięty w konflikt między chłopakami i chłopiętami. Poznaje także „supernowoczesną” rodzinę Młodziaków i dla równowagi spędza jakiś czas w hołdującej dawnym wartościom rodzinie Hurleckich.

Początkowo zagubiony i zdesperowany, podejmuje Józio walkę z Formą – „Niech mój kształt rodzi się ze mnie, niech nie będzie robiony mi!”. Trudno powiedzieć, czy przegrywa – na pewno wybierając rolę „panicza” porywającego dziewczynę (tak naprawdę trochę nią gardzi i o wielkiej miłości nie ma w ogóle mowy), korzysta z repertuaru gotowych konwencji i „gębowych” zachowań. A może to samo zrozumienie, że od Formy nie ma ucieczki, jest tak naprawdę wygraną?

Młodość u Gombrowicza

Fascynacja młodością widoczna jest w wielu utworach Gombrowicza, choćby w Pornografii. Młodzi bohaterowie ukazywani są jako obdarzeni jakimś niesamowitym urokiem, są pociągający, niepokojący i zagadkowi. Ich najgłupszej czy najbardziej przyziemnej czynności autor nadaje znaczenie niemal mistyczne, a przynajmniej poświęca parę stron. Ferdydurke także porusza problem młodości. Ukazana ona jednak została inaczej niż w pozostałych utworach, mniej optymistycznie, ale i głębiej.

Do jakich tematów przyda się Ferdydurke?

Idealne motywy:

  • teatr świata,
  • młodość,
  • tradycja, kultura, obyczaje,
  • groteska,
  • poszukiwanie sensu życia,
  • poczucie zagrożenia,
  • zniewolenie,
  • kondycja ludzka,
  • szkoła, edukacja,
  • dziedzictwo romantyczne.

Do wszystkich, w których mowa jest o poszukiwaniu własnego ja, stawiających odwieczne pytanie, czym jest życie (Ferdydurke daje pewną możliwość wyboru; można w niej widzieć życie jako teatr, ale także jako sen czy raczej senny koszmar). Właściwie można lekturę umieścić we wszystkich tematach podejmujących zagadnienia filozoficzne. Przede wszystkim jest to dzieło obowiązkowo i niemalże odruchowo (i bardzo słusznie) wykorzystywane przy tematach, w których pisze się o młodości, znaczeniu tego etapu w późniejszym życiu, jej rozterkach i radościach itd. Jedna z typowych wersji ujęcia tego zagadnienia to:

  • Od filaretów do Gombrowicza – młodość jako temat i jako problem w literaturze XIX i XX w.

Przyda się także do tematów oscylujących wokół ukazywania rzeczywistości w krzywym zwierciadle, groteski, parodii, jak choćby temat maturzystów z Ostrołęki:

  • Żart, śmiech, satyra, groteska jako wyraz dezaprobaty wobec istniejącej rzeczywistości. Omów na wybranych przykładach literackich.

Pamiętaj, że Ferdydurke uważana jest za prekursorską antypowieść, spełniającą większość założeń noveau roman, dlatego więc idealnie nada się do tematu w rodzaju:

  • Zmiana świata wymaga zmiany formy artystycznej wyrazu. Odwołując się do wybranych utworów, objaśnij, jak z tym problemem zmierzyła się literatura XX w.

Jak pisać o Ferdydurke?

Bardzo ważne jest, jak pisać o Ferdydurke – przede wszystkim bez patosu, traktowania utworu jako biblii. W tę pułapkę wpadło dotąd już wielu maturzystów. Ze względu na liczbę motywów, do których idealnie pasuje lektura, pewne prace maturalne przypominają czasem traktaty o „upupianiu”, „gębie” i „masce”, w których znaczenie tych terminów było szeroko omawiane.

Pamiętaj, że walka z formą może być odczytywana jako dowcip, skecz (szyderczy, ironiczny styl, absurdalne sytuacje) – tak wiele osób lubi patrzeć na Ferdydurke. Na dzieło można też jednak spojrzeć jako na dramat czy tragedię – spróbuj zobaczyć, że świat przedstawiony w utworze jest groźny, niesamowity, jak z koszmarnego snu. Ale nie popadaj przy tym w styl kaznodziejski lub apokaliptyczny.

Zobacz:

https://aleklasa.pl/matura/c406-nauka-o-jezyku-2/matura-2016-ferdydurke

 

Dżuma Alberta Camusa

Co o niej pamiętać?

Camus należy do najważniejszych autorytetów moralnych współczesnej literatury, a Dżuma jest powieściową wykładnią jego poglądów. Napisał ją w 1947 roku, a więc dwa lata po wojnie, a akcję umieścił w latach czterdziestych ( 194…) w fikcyjnym Oranie. Na miasto spada klęska w postaci zarazy – epidemii dżumy. Zwiastują ją najpierw szczury, potem choroba rozprzestrzenia się na ludzi. Miasto zostaje zamknięte. Czytelnik obserwuje zadżumiony Oran: kolejne etapy ataku choroby, walkę z dżumą, cierpienie, śmierć. Akcja staje się swoistym eksperymentem, niejako laboratorium, w którym pod lupę wzięto pewną społeczność, by obserwować i analizować jej zachowanie w chwili zagrożenia. Najważniejsze i najciekawsze są postawy i interpretacje mieszkańców Oranu. Dochodzi do konfrontacji wyobrażeń z rzeczywistością. Wyścigu aktywnej walki, pomocy innym z biernością i egoizmem. Próby wyjaśnienia kataklizmu prezentują światopogląd ludzi, stają się powtórką odwiecznego pytania Hiobowego: dlaczego my? Dla jednych dżuma jest karą za grzechy, dla innych wyzwaniem, upostaciowaniem zła, z którym trzeba podjąć walkę. Camus zdecydowanie opowiada się za aktywnością, zaangażowaniem w sprawy świata właśnie poprzez walkę ze złem. Chrześcijański ideał pokory uznał za wyraz słaboś­ci. W rezultacie ludzie wygrywają z chorobą, choć niektórzy złożą w ofierze własne życie.

Ważne!
Dżuma jest wielką metaforą. Bezpośrednio oznacza epidemię, ale w rzeczywistości symbolizuje każde zło świata: wojnę, totalitaryzm, zawiść, zbrodnię. Podejmuje dylematy z kręgu filozofii egzystencjalnej, bowiem rozpatruje sytuację człowieka, na którego spada kataklizm z niewiadomych przyczyn, nie wiadomo kiedy i za czyją sprawą.

Motto Dżumy zdradza jej zamysł:

Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś co istnieje rzeczywiście przez coś innego, co nie istnieje.

Czy Dżuma zawiera ważne kreacje bohaterów literackich?

Tak. Najważniejszy: doktor Bernard Rieux. Zarazem narrator i główny aktant akcji. Szlachetny, nieustraszony w walce, skromny, wierny powołaniu. Poświęci własne sprawy dla ratowania miasta (w międzyczasie w sanatorium umiera jego żona).

Następny – Raymond Rambert. Chce uciec, przebywa w mieście przypadkiem, tęskni za kobietą, którą kocha. A jednak zostaje, włącza się w walkę z dżumą. Swoją misję w niesieniu pomocy innym znajduje też wędrowiec Jean Tarrou – sam padnie ofiarą zarazy, lecz wcześniej spełni się jako wolontariusz ratujący życie.

Do jakich tematów przyda się Dżuma?

Dżuma to jedna z najbardziej przydatnych na maturze książek! Śmiało można pisać o niej we wszystkich rozważaniach o posłannictwie literatury, misji pisarzy, wartościach prozy czy wybranych przez siebie ulubionych czy najbardziej cenionych utworach. Jest arcydziełem. Jest podstawową lekturą przy tematach o etyce, walce ze złem i wyborach moralnych bohaterów. Bardzo dobra jako materiał literacki do tematu o sensie istnienia, życiu ludzkim i cierpieniu. Również do motywu miasto – ale uwaga – to specyficzne miasto-każdy, nie ma konkretyzacji historycznej. Za to jest znakomitym przykładem miasta zagrożonego i zamkniętego, poddanego ciężkiej próbie. W zasadzie do większości tematów, pomijając sprawę polską, ta lektura da się zastosować. Przykład:

  • „Wstrząsające wydarzenia życiowe odkrywają w ludziach prawdziwe osobowości, rodzą nowe postawy” ( J.J. Szczepański). Motyw przemiany bohatera literackiego w ujęciu pisarzy różnych epok.

Dżuma pasuje idealnie! Szczególnie Rambert, który pokonał w sobie egoizm i zdał egzamin z człowieczeństwa. Inny maturalny cytat:

  • „Człowiek nie wybiera sytuacji, ale musi jej sprostać” (Andrzej Szczypiorski).

Do rozwinięcia tej myśli Dżuma przyda się doskonale. Albo do – uwaga – polemiki z cytatem Różewicza:

  • „Skąd pochodzi zło? Jak to skąd? Z człowieka…”

Jak pisać o Dżumie?

Idealne motywy

  • walka ze złem,
  • absurd istnienia,
  • poświęcenie,
  • miasto,
  • przemiana bohatera literackiego,
  • zagrożenie,
  • wybory moralne,
  • literatura w walce o wartości humanistyczne.

Nie streszczać! Podawać przykłady postaw i poglądów ludzi, przywołać fakt, iż powieść propaguje idee solidarności ludzkiej, kilku ważnych wartości, takich jak przyjaźń, miłość, odpowiedzialność. Pamiętajmy także, że sam Camus nazywał się etykiem bez Boga, jego moralność jest niezależna od religii, a nawet nazywa się Dżumę książką antychrześcijańską…

Inny tekst kultury
Przywołajcie słynny obraz ­Arnolda Böcklina pt. Dżuma.

Co o nim pisać?

Na przykład: Znakomitym kontekstem do odczytania dżumy jako metafory zła i śmierci wydaje się obraz Arnolda Böcklina pt. Dżuma. Tak jak pisarz w powieści, tak malarz na płótnie daje abstrakcyjnej wartości zastępczą postać. Tam choroba – tu potwór i personifikacja śmierci. Genialne dzieło, które budzi w odbiorcy przerażenie i podziw. W tle – miasto. Trupy, cierpienie, opłakiwanie najbliższych. Tak jakby to było w Oranie.

Albert Camus

  • Był zażartym przeciwnikiem kary śmierci! Uważał zabójstwo w majestacie prawa za niegodne ludzkości.
  • Ostro polemizował z Sartrem, który opowiadał się za komunistycznymi metodami sprawowania władzy – np. popierał stalinizm czy reżim Castro, a nawet potrafił bronić sensu istnienia łagrów!
  • Uznawał bunt człowieka za wielką wartość. Za sposób obrony własnej godności wobec absurdu istnienia. Twierdził, że „być człowiekiem to właśnie znaczy się buntować”.

Zobacz:

Dżuma na maturze

Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego

Co o nim pamiętać?

Należy do literatury faktu i jest najgłośniejszą polską książką o sowieckich łagrach. Opisywane w niej realia łagrowego życia i przemocy budzą grozę. Absurdalne przyczyny aresztowań, przesłuchanie, tortury, wreszcie beznadziejne i bezzasadne wyroki zsyłek na Syberię do obozu pracy – historia zaledwie sprzed ponad półwiecza. Autor powieści – Gustaw Herling-Grudziński sam spędził na zesłaniu około pięciu lat, ponad rok – w obozie w Jercewie. Był świadkiem zbrodni sowieckich, okrucieństwa, dręczenia fizycznego i psychicznego niewinnych ludzi. Głód, praca ponad siły, choroby i mróz, to jeszcze nie wszystko, do nich dochodzą gwałty, upodlenia, donosicielstwo, odarcie człowieka z godności, często śmierć głodowa. Dlatego powieść Grudzińskiego jest przestrogą oraz upamiętnieniem tej grozy i żarliwym protestem przeciw totalitaryzmowi. Ale – obok dowodu na zbrodnię i podłość ludzką, utwór jest też dokumentem ludzkiego heroizmu, walki o godność i duchowej siły.

Do jakich tematów przyda się Inny świat?

Wykorzystaj go do wszelkich prac o ludzkim heroizmie, o złożoności ludzkiej natury, o niejednoznaczności ocen i trudzie zdefiniowania ludzkości.

Oczywiście także do ukazania zbrodni totalitaryzmu i tragedii II wojny światowej. Wreszcie jako przykład literatury walczącej ze złem świata, utrwalającej prawdę o swoich czasach. Przy porównywaniu roli czy wagi literatury faktu z innymi literackimi konwencjami Inny świat też będzie dobrym przykładem.

Zobacz:

Inny świat na maturze

Tango Sławomira Mrożka

Co o nim pamiętać?

Dramat z 1964 r., w którym autor korzysta z chwytów groteskowych, humorystycznych i parodystycznych, by ukazać absurd świata. Tango jest swoistą parodią sztuki opartej na konflikcie rodzinnym (konflikcie pokoleń). Według typowego schematu, w sztuce takiej rodzice i dziadkowie, konserwatywni aż do bólu, bronią skostniałych wartości, a dzieci buntują się przeciwko nieprzystającej już do współczesnego stylu życia tradycji. W Tangu jest zupełnie na odwrót! Nawet najstarsi członkowie rodziny, Eugenia i Eugeniusz, kpią sobie z tradycyjnych ról, podobnie jak rodzice głównego bohatera – Artura, Stomil i Eleonora, zachowujący się jak nastolatki i kpiący sobie z tradycji. To Artur usiłuje przywrócić stary, odwieczny porządek – każe Eugenii położyć się na katafalku (starsi ludzie powinni myśleć przecież o spokojnej śmierci, spędzeniu ostatnich chwil z rodziną, a nie na grze w karty z podejrzanym typem). On także każe ojcu bronić swojego honoru i zastrzelić Edka, z którym od czasu do czasu sypia Eleonora. Stomil jednak zdaje się tym wcale nie przejmować. Artur chce mieć tradycyjny ślub, założyć tradycyjną rodzinę z podziałem obowiązków na męskie i kobiece. To oczywiście nie może się udać.

Tango i tradycja

W Tangu sparodiowany został młodopolski artysta – wolny duch poświęcający się bez reszty sztuce. O artystycznej duszy Stomila świadczy głównie porozpinana piżama… Mrożek szydzi także z koncepcji bohatera romantycznego – nie da się ukryć, że Artur kojarzy się w jakiś sposób z Konradem i Kordianem, nie ginie jednak w obronie wartości i ideałów. Jego śmierć ma związek z zazdrością o Alę, która oddała się Edkowi.

Zauważmy, że dla bohaterów sztuki także bohater romantyczny nie byłby wielką, fascynującą indywidualnością. Kobiety (matka i babcia Artura, jego dziewczyna Ala) pozostają pod (specyficznym) urokiem Edka, jego siły, chamstwa, tępoty i bezmyślności.

Czy Tango zawiera ważne kreacje bohaterów literackich?

  • Artur – szuka idei, która jeszcze się nie zużyła, walczy o powrót tradycyjnych wartości, jak małżeństwo, rodzina, nauka, praca. Sam jest modelowym przykładem idealnego syna – studiuje na trzech kierunkach, ma nienaganne maniery, ubrany w garnitur. Na początku walczy z Edkiem, lecz potem pragnie wykorzystać jego brutalną siłę i chamstwo do stworzenia „systemu, w którym bunt zjednoczy się z porządkiem”.
  • Edek może kojarzyć się z Hiper-Robociarzem stworzonym przez Witkacego – to ta sama prymitywna siła, ciasnota horyzontów, bezrefleksyjność, a nawet pewne symptomy zezwierzęcenia. Cham, prostak i brutal, niechlujnie ubrany, z nieumytymi włosami – fascynuje „prostotą i autentycznością”. Wszystko to jednak nieodłącznie wiąże się z dążeniem do zdobycia opartej na fizycznej sile władzy.

Uwaga
Nad trupem Artura Edek i przerażony Eugeniusz tańczą tytułowe tango – taniec namiętny, będący odzwierciedleniem walki między kobietą i mężczyzną. Dobrze zatańczone tango oddawać ma podobno wszystkie emocje towarzyszące miłości – pożądanie, uwielbienie, nienawiść, gniew, zazdrość. Rytm i kroki tanga odzwierciedlają akcje dramatu: narastanie buntu, działanie, odpowiedź przeciwnika.

Do jakich tematów przyda się Tango?

Idealne motywy

  • taniec,
  • rodzina,
  • konflikty,
  • tradycja,
  • bunt,
  • młodość,
  • wartości,
  • groteska,
  • rewolucja,
  • rewolucja obyczajowo-artystyczna.

Dramat można wykorzystać w wielu tematach maturalnych – wiążących się z groteskowym przedstawieniem rzeczywistości, rodziną, wartościami, tradycją romantyczną wciąż jeszcze żywą w Polsce. Sięgnij po Tango, gdy piszesz o przegranej walce z prawami rządzącymi światem, rozczarowaniu bohaterów swoją epoką, marzeniach i nieudanej próbie ich realizacji. W woj. podkarpackim uczniowie mogli wybrać temat:

  • Bohaterowie, którzy boleśnie doznali rozdźwięku między marzeniami a rzeczywistością.

Tango to jednak także jeden ze sztandarowych utworów, po które sięgamy, pisząc o młodości – przykład:

  • Ikar, Konrad, Siłaczka, Kolumbowie, Artur – literackie wizje młodości, jej doświadczeń i dążeń w ocenie współczesnej młodzieży. Rozwiń temat, wykorzystując poznane lektury.

Jak pisać o Tangu?

Tango można odczytać jako ostrzeżenie przed strywializowaniem, spłyceniem świata i wszechwładnym panowaniem kultury masowej. Edek – według dzisiejszych norm –czytelnik plotkarskich magazynów, modelowy odbiorca reality show, teleturniejów i niekończących się seriali, Artur – inteligent pod krawatem, teatr, książka, wernisaż… Wiemy, kto zwycięża i w jaki sposób.

Tango można także potraktować jako ilustrację mechanizmów władzy w PRL-u (czy nawet władzy totalitarnej) lub utwór o rewolucji obyczajowo-artystycznej.

Zobacz:

Tango na maturze

Kartoteka Tadeusza Różewicza

Co o niej pamiętać?

Dramat powstał w 1959 r., po raz pierwszy został wystawiony rok później. To nowatorskie dzieło, bliskie teatrowi absurdu Becketta i Ionesco. W założeniach Kartoteka miała ukazać tragedię człowieka współczesnego, dotkniętego doświadczeniem wojny.

Mamy w dramacie do czynienia z antybohaterem (przez prawie cały czas leży na łóżku, jest bierny, jakby lekko nieprzytomny, niechętnie bierze udział w rozmowie, nie mówiąc już o jakiejkolwiek aktywności pozawerbalnej – nie podnosi się z łóżka, jest bierny i apatyczny). To także „antyteatr” – autor w didaskaliach zaznacza, ze miejsce akcji jest jedno, dekoracja jedna i „Wystarczy, jeśli w ciągu tych godzin przestawi się krzesło. Mamy tu bowiem niechęć do jakkolwiek rozbudowanej scenografii”. Kartoteka jest przykładem dramaturgii otwartej – ramowa konstrukcja bez zamknięcia. Sam tytuł wskazuje, że mamy do czynienia z wybranymi (dowolnie i przypadkowo?) stronami z kartoteki życia bohatera – antybohatera. Konstrukcja tekstu przypomina strumień luźnych skojarzeń i pomysłów. Przestrzeń jest zarazem realnym miejscem i rzeczą umowną. Czas – synchroniczny – bohater jednocześnie jest chłopakiem łajanym przez ojca za wyjadanie cukru i dorosłym mężczyzną, któremu sekretarka wpycha się do łóżka. Jednocześnie wciąż splatają się czas wojny i czas powojenny. „Odwiedzające” bohatera postacie rozmawiają z nim o różnych faktach z jego życia, ale nie znaczy to, że będziemy mogli je uporządkować i stworzyć tradycyjną biografię. Zamierzony w dramacie chaos kompozycyjny i stylistyczny ma ukazać nonsens istnienia, rozpad świata, chaos myślowy…

Zapamiętaj termin

Everyman
To postać ze średniowiecznych moralitetów, reprezentant całego rodzaju ludzkiego – grzesznego, nastawionego raczej na radości życia doczesnego, ale stającego przed koniecznością śmierci. Prowadzi rozmowy z upersonifikowanymi Nędzą, Złem, Pokorą, Sprawiedliwością – np. Everyman z 1500 r.

Czy Kartoteka zawiera ważną kreację bohatera literackiego?

Tak i nie. Można bowiem powiedzieć, że Kartoteka właściwie… nie ma bohatera. To bohater bez imienia (zwany jest Wiktorem, Kaziem, Tadziem, Dzidkiem, Zbychem itd.), typowych cech „bohaterskich” – zarysowanej choćby szkicowo charakterystyki psychologicznej, niewpływający wyraźnie na kształt i tempo akcji. Nieokreślone są jego wiek, zawód, wygląd, cele, zainteresowania. Co bardzo ważne, nawet jego relacje z innymi ludźmi są właściwie żadne, udział w dialogach zaś znikomy i raczej niechętny. Rozmowy w Kartotece nie dotyczą niczego konkretnego – to wytarte formy banalnego i opartego na frazesach i szablonach „porozumiewania się”.

Różewicz pozwala, by widzowie budowali postać bohatera dramatu, opierając się na własnych wyobrażeniach. Ten bohater to everyman, każdy i nikt, ale everyman szczególny, bo jego doświadczenia są natury nie tylko ogólnoludzkiej, mają także specyficznie polski charakter. To przeżycia przedstawicieli pokolenia, które przeżyło wojnę.

Uwaga
Różewicz zrywa ze „świętą” dla Polaków tradycją romantyczną i szydzi z niej, poprzez choćby konstrukcję bohatera, który jest zupełnym przeciwieństwem bohatera romantycznego. Nie wygłasza wielkich monologów, nie prosi o rząd dusz, lecz o święty spokój, nie pała żądzą czynu, trudno szukać w nim śladów postawy prometejskiej.

Sparodiowany został także chór grecki – występuje chór starców, który bynajmniej nie wygłasza ważnych sądów, lecz czasem wypowiada kompletne banały.

Do jakich tematów przyda się Kartoteka?

Idealne motywy

  • sens życia
  • kondycja człowieka
  • współczesność
  • wojna
  • dziedzictwo romantyczne
  • rozmowa
  • tożsamość
  • tradycja, kultura
  • wartości – kryzys wartości
  • tożsamość

Do wszystkich, w których mowa jest o zagubieniu, poszukiwaniu oparcia w jakichś trwałych wartościach, o autorytetach i roli tradycji, o sytuacji współczesnego człowieka. Kartoteka to dzieło bardzo przydatne tym, którzy czują potrzebę polemizowania z tezą zawartą w temacie maturalnym jak ten:

  • „Człowiek (…) jest trochę zagubiony w moralnym labiryncie współczesnego świata” (Wiesław Myśliwski). Rozważania o uniwersalnych wartościach, które powinny tworzyć kodeks etyczny naszej epoki (odwołaj się do tekstów literackich i własnych doświadczeń).

Z powodzeniem wykorzystasz też dramat przy wszystkich tematach dotyczących porozumienia lub braku porozumienia, budowania więzi między ludźmi lub ich rozpadowi. Jeden z takich tematów:

  • „Nic pożądańszego i nic trudniejszego na ziemi, jak prawdziwa rozmowa” (Adam Mickiewicz). Dlaczego ludziom tak trudno porozumieć się ze sobą? Skomentuj słowa poety, posługując się przykładami literackimi.

Jak pisać o Kartotece?

Jako o dziele pokazującym tragizm człowieka współczesnego – nowatorskim, antyszablonowym. Koniecznie odwołaj się do innych dzieł Różewicza, w których problem naznaczenia jego pokolenia piętnem wojny pojawia się bardzo często – tak, jak w sławnym Ocalonym.

Zobacz:

Lektury do matury w pigułce

Tadeusz Różewicz matura