Makbet

Autor
William Szekspir (1546-1616), najwybitniejszy przedstawiciel teatru epoki elżbietańskiej i jeden z największych, najbardziej liczących się dramaturgów wszech czasów. Był związany z trupą Słudzy Lorda Szambelana i teatrem The Globe. W Anglii uważany jest za jednego z największych poetów epoki – jest autorem ponad stu sonetów i pięciu poematów. Świadomie łamał zasady dramatu antycznego, np. naruszając zasadę decorum, mieszając liryzm z wisielczym humorem, wprowadzając postacie fantastyczne i bohaterów niskiego pochodzenia. Jego najbardziej znane tragedie nazywane są tragediami namiętności (np. Otello – zazdrości, Romeo i Julia – miłości i nienawiści). Głębokie analizy ludzkiej psychiki, których dokonał w swoich dramatach, zadziwiają aż do dziś.

Epoka
Późny renesans i barok, epoka elżbietańska. Twórczość Szekspira na pewno była wyjątkowym zjawiskiem na tle owych czasów. Choć podobne motywy spotkać możemy u współczesnych Szekspirowi dramaturgów, mistrz ze Stratfordu pokonał najgroźniejszych rywali, takich jak Christopher Marlowe.

Dzieło
Ten dramat powstał około 1606 roku. Makbet, król Dunkan i Banko są postaciami historycznymi: pracując nad sztuką, dramaturg korzystał z historii opowiedzianej w kronice Ralfa Holinsheda. Rzecz jasna, nie zrzynał z niej słowo w słowo, lecz artystycznie przetworzył dramatyczną (ale bez przesady) historię, dokonał w niej sporo zmian, np. uwznioślił postać Banka, przyjaciela Makbeta.

Forma utworu – dramat w pięciu aktach
Zapamiętaj pojęcie dramat szekspirowski – jeśli znasz choć kilka dzieł tego twórcy, będziesz umiał określić, na czym polegał specyficzny styl Szekspira. W Makbecie (jak w wielu innych dramatach) Szekspir rezygnuje z obowiązujących w dramacie klasycznym jedności. Losami bohaterów, jak w antycznych tragediach, nie rządzi wcale fatum. Upraszczając sprawę, mówimy często, że bohaterami Szekspira rządzą ich własne namiętności.

Makbet jako dramat o:

  • wpływie władzy na psychikę człowieka
  • ambicji
  • ludzkiej naturze, moralności
  • teatrze świata
  • walce dobra ze złem
  • jednostce uwikłanej w historię

Bohaterowie

  • Makbet – dzielny rycerz, oddany ojczyźnie i królowi. Wierny, lojalny przyjaciel, człowiek honoru. Choć na polu walki Makbet wyróżnia się jako wódz, paradoksalnie jest człowiekiem rozchwianym wewnętrznie, o słabej psychice, podatnym na wpływy innych. Wrażliwy początkowo Makbet poprzez kolejne zbrodnie „hartuje się” – w końcu staje się cynicznym tyranem. A jednak pamięć o zabójstwie dobrego władcy nie opuszcza go…
  • Lady Makbet – władcza, dumna, energiczna, żądna czynu. Ambitna i uparta, umiejętnie podsyca w mężu chore ambicje. Wykorzystuje siłę swojego charakteru i pragnienie Makbeta, by zaimponować żonie. Gdy marzenie o władzy w końcu się spełnia, nie dane jej jest długo się tym cieszyć. Popada w obłęd – despotyczna kobieta zmienia się w lękliwą, niepewną istotę. Mąż, dla którego niegdyś była tak ważna, na wieść o jej śmierci reaguje cynizmem i obojętnością.
  • Król Dunkan – idealny władca: sprawiedliwy, opiekuńczy, waleczny. Obdarza szacunkiem i przyjaźnią oddanych mu wodzów, ma do nich zaufanie.

Konteksty

  • Balladyna Juliusza Słowackiego – bohaterki obu dramatów za wszelką cenę pragną zdobyć władzę, obie dążą po trupach do celu. To silne, zdecydowane na wszystko kobiety.
  • Książę Niccolo Machiavellego – cel uświęca środki – z tego dzieła pochodzi ta słynna maksyma, jak również portret idealnego władcy, który powinien mieć cechy i lisa, i lwa.
  • Hamlet, Król Lear – inne dzieła Szekspira, w których obecny jest temat władzy.

Świętoszek

Autor
Molier (prawdziwe nazwisko Jean Baptiste Poquelin) to jeden z największych komediopisarzy francuskich, dramaturg do dziś ceniony i wystawiany. Twórca komedii charakterów. Za jego najsłynniejsze utwory uważa się Świętoszka i Skąpca. W Polsce ­rozsławiony przez znakomite przekłady Tadeusza Boya-Żeleńskiego.

Epoka
Barok, który jednak nie zadomowił się w XVII-wiecznej Francji. Tryumfy święcił tam klasycyzm – zwłaszcza w teatrze. Największymi przedstawicielami tego nurtu byli, obok Moliera, Pierre Corneille i Jean Baptiste Racine – znani głównie z twórczości tragicznej.

Dzieło
Świętoszek powstał w latach sześćdziesiątych XVII wieku. Molier był już wtedy znanym i cenionym dramaturgiem oraz aktorem. Tartuffe wywołał tyle oburzenia i krytyki, że nawet osoba króla nie uchroniła sztuki od pięcioletniego zakazu wystawiania. Molier atakował w swoim utworze nie tylko obłudnych chrześcijan, ale i samą religię – która według niego ogłupiała i zakładała ludziom klapki na oczy.

Forma utworu
To klasyczna pięcioaktówka. Akcja jest jednorodna, całość dzieje się w jednym tylko miejscu – domu Orgona. Czas nie jest wyraźnie podany – nie wydaje się jednak, aby akcja trwała dłużej niż parę godzin. Możemy więc wnioskować, że Molier zachował w swym utworze klasyczną zasadę jedności czasu, miejsca i akcji. Na uwagę zasługuje ekspozycja – czyli rozpoczęcie utworu. Molier wprowadza głównego bohatera dopiero w trzecim akcie. Wcześniej pojawia się on pośrednio – to znaczy w wypowiedziach innych postaci.

Bohaterowie

  • Tartuffe – czyli Świętoszek – obłudny hipokryta, oszust, który pod pozorem cnotliwości i świętości próbuje wyłudzić pieniądze od łatwowiernego Orgona. Mimo że Tartuffe jest przedstawiany w sztuce groteskowo i parodystycznie, należy pamiętać, że to tak naprawdę bardzo wytrawny gracz i sprawny intrygant.
  • Orgon – pan domu, ojciec rodziny. Trochę naiwny i niezbyt inteligentny – daje się omotać intrygom Tartuffe’a. Jego religijność jest prosta i toporna – choć szczera. To w sumie dobry i porządny człowiek, z którego nadmierna świętobliwość czyni, niestety, błazna.
  • Elmira – żona Orgona (z drugiego małżeństwa). Cnotliwa i porządna arystokratka. Od początku do końca pokazana w dobrym świetle. Prędzej dałaby się zabić, niż pozwoliłaby na zamieszanie we własnym domu. Jej związku z Orgonem nie moglibyśmy jednak nazwać miłością – to raczej zbiór zasad – takich jak uczciwość, lojalność i posłuszeństwo.
  • Damis – syn Orgona. Młody i nazbyt porywczy. Szczerze nienawidzący obłudy Świętoszka. Posłuszny woli ojca – nawet gdy ten jest całkowicie zaślepiony miłością do Tartuffe’a.
  • Marianna – córka Orgona. Zakochana z wzajemnością w Walerym.
  • Doryna – służąca. Tak naprawdę najmądrzejsza ze wszystkich domowników, jako jedyna posiada trzeźwy osąd sytuacji. Nie boi się konsekwencji swoich wypowiedzi – mówi bez ogródek – zawsze to, co myśli. To głównie od niej dowiadujemy się, jaki Świętoszek jest naprawdę.

Świętoszek jako dramat o:

  • Charakterach – czyli komedia charakterów – oparta na stypizowanych postaciach (religijnego obłudnika itp.).
  • Obyczajach – czyli komedia obyczajowa – rozgrywająca się w zwykłym mieszczańskim domu, na owe czasy współczesna i pełna kulturowego kolorytu charakterystycznego dla opisywanej warstwy społecznej.
  • Religii – cóż, libertyńskie dowcipy uderzały dość mocno w tradycyjne rozumienie religii – stąd obyczajowy skandal towarzyszący premierze…

Konteksty

Cierpienia młodego Wertera

Autor
Johann Wolfgang Goethe (1749-1832) – pierwszy okres jego twórczości przypada na czas burzy i naporu, to wtedy właśnie powstają ballady oraz słynna powieść epistolarna Cierpienia młodego Wertera. Jego twórczość i osobowość wywarły ogromny wpływ na literaturę europejską.

Epoka
Cierpienia młodego Wertera to dzieło preromantyczne, zwiastujące (jakże silnie!) nową epokę. Powieść wzbudziła ogromne, niewyobrażalne wręcz zainteresowanie. Czytelnicy zetknęli się z nowym typem bohatera – wrażliwego, czułego, cierpiącego na Weltschmerz (czyli ból istnienia). Ten bohater na próżno szukał dla siebie miejsca, gardził konwencjami społecznymi, salonowymi formułkami, całym zakłamanym społeczeństwem. Od imienia bohatera powieści wywodzi się nazwa bohater werterowski (bardzo popularny typ bohatera we wczesnym romantyzmie!). Młodzież fascynowała się postacią egzaltowanego Wertera – modnymi kolorami stały się żółty i niebieski (w tych barwach utrzymane było ubranie bohatera, kiedy podjął decyzję o samobójstwie). Zaczęła się także moda na odczuwanie przejmującego bólu istnienia i na samobójstwa.

Olga Dobijanka-Witczakowa stwierdza, że „jak żadne inne dzieło literackie (…) ukazuje ta powieść kryzys światopoglądowy tamtych czasów, m.in. zagubienie między budzącym sprzeciw porządkiem społecznym, a niedokonanym jeszcze przewrotem między odrzuconym już Oświeceniem (…) a nie stworzonymi jeszcze wartościami nowego światopoglądu”.

Pamiętaj, że Goethe jest przedstawicielem okresu burzy i naporu (Sturm und Drang).

Dzieło
Powieść powstała w 1773 roku, została wydana rok później. Na język polski książka została przetłumaczona przez Kazimierza Brodzińskiego w 1882 roku.

Forma utworu
Cierpienia młodego Wertera to powieść epistolarna (w formie listów); obejmuje także fragment pamiętnika tytułowego bohatera. Zbiór listów poprzedzony jest krótką notą wydawcy (co ma świadczyć o ich „autentyczności”), utwór zamyka nota wydawcy – opowieść o ostatnich chwilach Wertera, który ze względu na swój stan (umiera lub właśnie umarł) nie może pisać. Powieść ma więc konstrukcję ramową. Pierwsza księga obejmuje listy Wertera z okresu między majem a wrześniem 1771 roku i przedstawia dzieje miłości do Lotty, druga zawiera listy pisane od listopada do grudnia 1772 roku; opowiada ona o tragedii bohatera i jego stopniowym pogrążaniu się w rozpaczy.

Bohaterowie

  • Werter – uczuciowy, egzaltowany, wrażliwy, ma bogate życie wewnętrzne. Pragnie żyć w harmonii ze światem i naturą, ale, niestety, uniemożliwia mu to skonwencjonalizowane społeczeństwo. Marzyciel i idealista. Ma poczucie osamotnienia i bezsensu życia.
  • Lotta – piękna, wrażliwa i szlachetna dziewczyna. Wrażliwa – po śmierci matki zajmuje się ośmiorgiem rodzeństwa. Odpowiedzialna i prawa – wyjdzie za Alberta, gdyż obiecała to umierającej matce. Trzeba przyznać, że Lotta sprawia wrażenie postaci papierowej.
  • Albert – odpowiedzialny, szlachetny i opiekuńczy mężczyzna. Można być przekonanym, że zapewni godne warunki życia swojej narzeczonej Lotcie i jej rodzeństwu. To bardzo wartościowy człowiek, mimo iż nie poświęca tyle czasu na literaturę i rozmyślania, co Werter.

Cierpienia… jako powieść o:

  • miłości, która może być siłą niszczącą
  • młodości i jej rozterkach
  • konfrontacji ideałów z rzeczywistością
  • cierpieniu, poczuciu bezsensu życia
  • prawach serca, które powinny być ważniejsze niż cywilizacja i wiedza książkowa

Konteksty

  • IV część Dziadów Adama Mickiewicza – nieszczęśliwa miłość zdeterminowała życie i Wertera, i Gustawa, obaj targnęli się na życie.
  • Historia uczucia Maryli Wereszczakówny i Adama Mickiewicza – urocza Maryla nie wyszła za poetę, lecz za zamożnego sąsiada, który mógł zapewnić jej stabilizację.
  • Inni bohaterowie romantyczni cierpiący na ból istnienia, np. Giaur stworzony przez George’a Byrona.
  • Filozofia Jeana Jacques’a Rousseau – człowiek rodzi się dobry i taki by pozostał, gdyby nie wynaturzona cywilizacja i zakłamane społeczeństwo.

Cierpienia młodego Wertera na maturze

Faust

Autor
Joann Wolfgang Goethe (1749-1832), niemiecki poeta i pisarz okresu „burzy i naporu”, prekursor idei romantycznych. Urodził się w bogatej mieszczańskiej rodzinie, otrzymał wszechstronne wykształcenie. Osiadł w Weimarze na dworze księcia Augusta Filipa. Wiele podróżował. Budził zgorszenie swym związkiem z kobietą z ludu, Christiną Vulpius, jedną z jego wielu miłości. Uważany jest za jednego z największych niemieckich twórców.

Epoka
Przełom klasycyzmu i romantyzmu, sam dramat również zawiera partie charakterystyczne dla obu epok.

Dzieło
Jeden z najważniejszych tekstów kultury europejskiej. Miejsce akcji podzielone jest na przestrzeń realną i symboliczną, do której należy niebo. Miejsca zmieniają się ze sceny na scenę: mamy pracownię alchemiczną, później wraz z Faustem przemierzamy całe Niemcy. Zachwyca wielość przestrzeni: piwnica Auerbacha w Lipsku, Kuchnia Czarownicy, ulica, na której Faust spotyka Małgorzatę, dom Małgorzaty, mieszkanie sąsiadki, jaskinia w lesie, ogród Marty, Góry Harcu, więzienie.

Forma utworu
Faust jest dramatem filozoficzno-symbolicznym, bogatym w elementy realistyczne i fantastyczne. W swej formie nawiązuje także do epoki średniowiecza: jego sens jest ogólny, sprawiając, że przesłanie utworu nabiera cech uniwersalnych. Goethe przeciwstawił romantyczny, wyidealizowany obraz epoki średniowiecznej z jej krytyką (sfera obyczajowa, ustrój feudalny). Faust pełen jest treści symbolicznych i alegorycznych. Do konwencji fantastyki należy postać diabła, a także mówiące zwierzęta: Koczkodan i Koczkodanica, a także większość uczestników nocnego sabatu w Górach Harcu.

Faust jako dramat o:

  • Buncie – Faust jest rozczarowany wiedzą oświeceniową, gdyż czuje, że nie zapewnia mu ona zrozumienia i poznania świata. Dlatego też zawiera pakt z szatanem: w zamian za możliwość zrozumienia oddaje mu swą duszę. Podpisanie paktu jest więc także wyrazem buntu i nieufności wobec Boga, który uczonemu uniemożliwił osiągnięcie szczęścia.
  • Nauce – doktor Faust zgłębił wszelkie dziedziny nauki, gdyż pragnął zdobyć wiedzę o świecie. W końcu, przerażony ogromem możliwości, wybiera układ z szatanem: w zamian za duszę posiądzie świadomość praw rządzących światem.
  • Miłości – Faust wdaje się w romans z Małgorzatą. Dziewczyna jest skłonna wszystko dla tej miłości poświęcić, nawet swe życie. Tymczasem Faust chce nadal zwiedzać świat i zdobywać wiedzę. Dziewczyna traci zmysły, a bohater porzuca ją, gdy ta trafia do więzienia za zabicie ich dziecka.
  • Wędrówce – odmłodzony przez Mefistofelesa Faust odbywa niesamowitą podróż, która ma dać mu wiedzę o świecie. To podróż w czasie i przestrzeni. Zostaje m.in. przeniesiony do mitycznej Grecji, co ma duży wpływ na jego dalsze losy.
  • Przemianie – mamy tu do czynienia z podwójną przemianą Fausta. Po pierwsze, ze starca w młodzieńca, po drugie, z lekkoducha i egoisty w człowieka pragnącego stworzyć nowy, lepszy świat.
  • Szatanie – to bardzo ważna postać w dramacie. Zakłada się z Bogiem, że uda mu się doprowadzić do wiecznego potępienia Fausta. Jest wcieleniem zła, choć i jego postać nie jest jednoznaczna. Dziwny antagonista Boga. Udaje mu się zdobyć duszę Fausta, lecz po śmierci uczonego anioły biją się o nią i wygrywają.

Bohaterowie

  • Faust – główny bohater dramatu, średniowieczny uczony, który zwątpiwszy w księgi, zawarł pakt z diabłem. Bohater zmienia się: od pesymisty wątpiącego w sens życia, przez hedonistę, estetę dążącego do osiągnięcia ideału, aż po bycie twórcą pragnącym zmienić świat na lepszy.
  • Szatan – (Mefistofeles, Duch) ma wiele postaci: budzący trwogę twór, czarny pudel. Jest mędrcem, potrafi prowadzić zarówno uczone dysputy, jak i bawić się i czerpać rozkosz z życia. W drugiej części wydaje się być znużony, pozbawiony entuzjazmu (sam o sobie mówi, że jest: „Częścią tej siły i grozy,/ Co zła wiecznie pragnie, lecz dobro tworzy”).
  • Małgorzata – dziewczyna, która zakochuje się w Fauście. Ten jednak lekce sobie waży tę miłość, czym doprowadza ją do obłędu, dzieciobójstwa i wyroku śmierci.

Konteksty

 

Pan Tadeusz

Epoka
Pan Tadeusz powstał w romantyzmie, w czasach Wielkiej Emigracji. Dzieło przez współczesnych Mickiewiczowi było odbierane bardzo różnie – od szczerego zachwytu po uśmiech politowania.

Dzieło
Epopeja szlachecka powstawała w latach 1832 -1834, została wydana w 1834 roku w Paryżu.

Autor
Adam Mickiewicz (1798-1855) – wywarł ogromny wpływ nie tylko na polską literaturę, ale i na świadomość Polaków. Rozumienie polskości, które zawarte jest w Panu Tadeuszu, nadal pozostaje bliskie wielu naszym rodakom. Doceniany już przez współczesnych, nie przestaje oddziaływać na kształt naszej kultury duchowej. O wielkości Mickiewicza świadczą choćby ponadczasowe kreacje bohaterów oraz bogactwo ję­zyka (powstał nawet Słownik ­języka Adama Mickiewicza!). Stworzony przez niego kanon postaw i motywów to trwałe dziedzictwo narodowe. Jeden z trójcy romantycznych wieszczów narodowych (obok Słowackiego i Krasińskiego).

Bohaterowie

  • Jacek Soplica (Ksiądz Robak) – w młodości hulaka i zabijaka. Mógł go zmienić szczęśliwy finał miłości do Ewy Horeszkówny, jednak ze względu na różnice majątkowe między zakochanymi stolnik Horeszko, ojciec dziewczyny, nie zezwolił na ślub. W młodości Jacek popełnił wiele głupstw i wiele zła (ma krew na rękach), ale postanowił odkupić swe winy. Jako ubogi zakonnik przyjmuje nazwisko Robak i zajmuje się działalnością agitacyjną. Bardzo wyrazista postać.
  • Sędzia – dobry gospodarz, wzór grzeczności i gościnności, przywiązany do tradycji, patriota. Ucieleśnienie najlepszych cech sarmackich.
  • Tadeusz Soplica – syn Jacka (nie jest nawet w połowie tak wielką indywidualnością jak ojciec). To jednak dobry, porządny chłopak. Szanuje tradycję, ceni honor i ojczyznę. Można mu wybaczyć nawet ostry romans z Telimeną.
  • Zosia – córka Ewy, ukochanej Jacka. Bardzo podobna do matki – delikatna, szczupła blondynka. Lubi zajęcia gospodarskie, ma wiele wdzięku, jest subtelna i nieco naiwna, ale pod koniec opowieści okazuje się zaskakująco dojrzała.
  • Telimena – ponętna, światowa dama w średnim wieku. Ceni męskie towarzystwo, uwodzi Tadeusza i Hrabiego. A jednak zwycięża u niej rozsądek. Okazuje się, że to w gruncie rzeczy dobra i porządna kobieta. Opiekunka Zosi.
  • Gerwazy – wierny sługa stolnika Horeszki, lojalny nawet wobec nieżyjącego już pana i wierny jego pamięci. Jego wadą jest mściwość.
  • Hrabia – rozpoetyzowany miłośnik romantycznych opowieści, miłośnik kobiet. Nie jest to postać na serio, lecz dobrotliwa kpina z wzorca wczesnoromantycznego bohatera.

Forma utworu
Jest to poemat o charakterze eposu, napisany regularnym trzynastozgłoskowcem. Przyniósł on wyidealizowany, nostalgiczny portret szlachty polskiej (bohaterem zbiorowym jest właśnie szlachta przedstawiona w sposób zgodny z arkadyjskim obrazem świata). Akcja obejmuje trzy równoległe wątki: działalność Księdza Robaka, miłosne przygody Tadeusza i historię zamku Horeszków.

Pan Tadeusz uznawany jest za epopeję narodową. Spełnia większość wymagań gatunkowych eposu:

  • przedstawia społeczność w przełomowej chwili dziejowej,
  • akcja jest epizodyczna,
  • dzieło otwiera inwokacja,
  • występują porównania homeryckie,
  • opisy są bardzo dokładne,
  • występują retardacje (celowe opóźnienia akcji, które mają wzmagać napięcie czytelników)
  • oraz podział na księgi.

Pan Tadeusz jako dzieło o:

  • polskiej szlachcie (jej panoramiczny obraz)
  • zwyczajach i tradycji narodowej
  • tęsknocie za rodzinnym krajem
  • przemianie wewnętrznej bohatera
  • arkadii
  • przemijaniu starego świata (w tym dziele dużą rolę odgrywa przymiotnik ostatni, pojawiający się w tytule: Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 we dwunastu księgach wierszem).

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza jako portret szlachty polskiej.

Konteksty

  • Eposy antyczne: Iliada i Odyseja Homera, Eneida Wergiliusza
  • Utwory ukazujące (jak i Pan Tadeusz) wyidealizowany, krzepiący serca portret polskiej szlachty, np. Trylogia Henryka Sienkiewicza
  • Utwory, w których ukazane jest życie w polskim dworku, np. Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej
  • Utwory ukazujące krytyczny obraz polskiej szlachty, np. utwory Wacława Potockiego, Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego
  • Utwory, w których mamy do czynienia z przemianą wewnętrzną bohatera, np. Dziady Adama Mickiewicza, Potop Henryka Sienkiewicza
  • Gawędy szlacheckie, np. Pamiątki JPana Seweryna Soplicy, cześnika parnawskiego Henryka Rzewuskiego – urokliwe i pełne humoru opowieści o Radziwille „Panie Kochanku”
  • Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza – jadowita i pełna groteski krytyka modelu polskości utrwalonego w świadomości Polaków przez Pana Tadeusza

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza

Kordian

Autor
Juliusz Słowacki (1809-1849). Jeden z największych polskich twórców romantyzmu. Był autorem wierszy, dramatów, licznych listów, a także tekstów filozoficznych; uchodzi za twórcę tzw. filozofii genezyjskiej – od tytułu dramatu Genezis z Ducha. Spośród wielkich twórców polskiego romantyzmu on jeden oglądał wydarzenia powstania listopadowego i czuł atmosferę tych dni. Doświadczenia te zaowocowały wielkim dramatem politycznym o współczesności, jakim jest ­Kordian.

Epoka
Romantyzm – utwór uważany jest za jeden z trzech najważniejszych polskich dramatów romantycznych.

Dzieło
Kordian powstał w 1833 roku w trakcie pobytu Słowackiego w Szwajcarii i miał być przede wszystkim próbą oceny powstania listopadowego, zgłębieniem przyczyn jego klęski oraz polemiką z systemem mitów stworzonych przez Adama Mickiewicza w III części Dziadów i Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego.

Stanowił również swoisty obrachunek z dotychczasowym romantyzmem, z wykreowanym przez romantycznych twórców zespołem konwencji, schematów, które na tyle utrwaliły się w kulturze, że można było spojrzeć na nie z pewnym krytycznym dystansem, ocenić je, a nawet wyszydzić.

Forma utworu
Kordian to dramat romantyczny, najbardziej charakterystyczny gatunek epoki romantyzmu.

  • Zrywa z przyczynowo-skutkowym ciągiem wydarzeń, z zasadą trzech jedności typową dla dramatu klasycznego i arystotelesowską zasadą mimesis.
  • Sfera realna łączy się w nim z metafizyczną, pozaziemską (np. w Przygotowaniu).
  • Akcja ma charakter fragmentaryczny: zamiast ciągu faktów – powiązane ze sobą epizody.
  • Główny bohater to postać silnie zindywidualizowana, wybitna, niezwykle wrażliwa i emocjonalna, wewnętrznie rozdarta, osamotniona, ale jednocześnie skłonna do buntu i zdolna do poświęcenia się w imię celów wyższych.

Bohaterowie

  • Kordian – melancholik i marzyciel, przerażony światem, a jednocześnie nieustannie szukający w tym świecie sensu. Przechodzi wielką ewolucję, nieustannie się zmienia lub raczej tworzy siebie na oczach czytelnika. Staje się człowiekiem aktywnym, podejmuje konkretne zadanie. Nie jest już skoncentrowany wyłącznie na sobie – chce poświęcić się dla ojczyzny. Ale zadania nie wykona – być może dlatego, że jest zbyt słaby, rozchwiany, niepewny, a może dlatego, że nie można do szlachetnego celu dążyć, postępując niemoralnie (zabójstwo).
  • Grzegorz – stary sługa na szlacheckim dworze, w przeszłości legionista. Niezwykle troskliwy, zastępujący Kordianowi ojca, prawdopodobnie wychowywał chłopca.
  • Laura – jest osobą mocno stąpającą po ziemi – nie rozumie Kordiana, jego wrażliwość i „jaskółczy niepokój” traktuje jako kaprys nieokrzesanego młodzieńca, o czym świadczą jej ironiczne uwagi i drwiące pytania.
  • Szatan – zmienia skórę niczym kameleon, przybiera coraz to nowe postacie, zręcznie podporządkowujące sobie ludzką duszę. Jednocześnie zło tkwi w samym człowieku – dlatego postacie, jakie przybiera Szatan, choćby postać Doktora w szpitalu wariatów, są tylko fantazmatami, projekcjami ludzkich obaw, rozterek, wyrzutów sumienia, instynktów. Szatan wie, czego chce człowiek – i właśnie to mu podsuwa.

Kordian jako dramat o:

  • niespełnieniu i rozczarowaniu światem
  • wrażliwym człowieku zbrukanym przez historię
  • „duszy narodowej” Polaków i „duszy świata”
  • odwiecznej walce dobra ze złem
  • roli jednostki w dziejach narodu i kraju
  • chorobie kuzynki (czyli Polski)
  • poszukiwaniu w życiu celu i sensu
  • niegodziwych czynach dokonywanych w imię szlachetnych idei

Konteksty

Kordian do matury

Lalka

Autor
Bolesław Prus (1847-1912) – jeden z najwybitniejszych twórców polskiego pozytywizmu, dziennikarz współpracujący z wieloma czasopismami i ceniony felietonista.
Jego nowele, takie jak Antek, Kamizelka czy Katarynka, na pewno znasz. Przy okazji twórczości nowelistycznej Prusa (Kamizelka także znajduje się na liście lektur obowiązkowych!) warto przypomnieć sobie pojęcie motywu sokoła.

Epoka – pozytywizm
Lalka to panoramiczna powieść wielkiego realizmu, wielopłaszczyznowa i wielowątkowa. Poznajemy dokładnie nie tylko bohaterów powieści, ich styl życia, ale także stosunki społeczne i np. topografię Warszawy.

Dzieło
Powieść była publikowana w Kurierze Codziennym od listopada 1887 roku do maja 1889 roku; edycja książkowa miała miejsce w 1890 roku.

Forma utworu
W Lalce mamy do czynienia z dwoma planami czasowymi: teraźniejszością i przeszłością. Podział utworu na dwie płaszczyzny czasowe (plan drugi poznajemy dzięki Pamiętnikowi starego subiekta) ma duży wpływ na kompozycję powieści. Inaczej niż w typowych powieściach realistycznych – staje się przez to mniej zwarta. Narracja w Lalce także jest inna niż w typowych powieściach realistycznych. Prus wprowadził dwóch narratorów: pierwszy to klasyczny narrator wszechwiedzący, drugi to jeden z bohaterów powieści, przyjaciel Stanisława Wokulskiego, Ignacy Rzecki.

Bohaterowie

  • Stanisław Wokulski – bohater o skomplikowanej osobowości, jedna z najciekawszych postaci w literaturze polskiej. Odpowiedź na typowo szkolne pytanie „romantyk czy pozytywista?” bynajmniej nie wyczerpuje charakterystyki tego bohatera. Energiczny, przedsiębiorczy, a zarazem refleksyjny i skryty. Porównuje siebie z Don Kichotem. Każdy bohater Lalki (nawet Izabela) przyznaje, że to niezwykły człowiek. Uważa, że gdyby tylko posiadał tytuł książęcy, byłby pięknym i wspaniałym mężczyzną jak ze snu.
  • Ignacy Rzecki – melancholijny, staroświecki idealista. Ciągle wierzy w Napoleona i wspomina swój udział w Wiośnie Ludów. Człowiek bardzo skrupulatny, uczciwy i pracowity.
  • Izabela Łęcka – arystokratka o nieprzeciętnej urodzie, ukochana Wokulskiego. Idealizowana przez niego i uważana za uosobienie wielkiej tajemnicy, jest wyrachowana i próżna. Ceni tytuły, arystokratyczne rozrywki i piękne przedmioty.
  • Tomasz Łęcki – ojciec Izabeli, uprzejmy i łagodny, lecz trochę naiwny. Mimo iż stracił cały majątek, nie umie zrezygnować z trybu życia, do którego przywykł.
  • Kazimierz Starski – kuzynek Izabeli, lew salonowy i kobieciarz, wyrachowany i pusty. Rozrywkowy „młodzieniec” z przerzedzonymi już włosami.
  • Helena Stawska – urocza, pracowita i dobra młoda kobieta, obiekt podziwu Rzeckiego, który chciałby z nią wyswatać swojego przyjaciela Stanisława. Rzeczywiście, Helena i Stanisław mogliby być wspaniałą parą. Helena nie ukrywa przed swą matką uczuć do Wokulskiego. Jak wiemy, z tajnych planów starego subiekta nic nie wyjdzie.
  • Julian Ochocki – młody arystokrata uważany za dziwaka ze względu na swą fascynację nauką. Elegancki i cyniczny.
  • Henryk Szlangbaum – ambitny i przedsiębiorczy Żyd, przyjaciel Wokulskiego.

Lalka jako powieść o:

  • trzech pokoleniach idealistów, reprezentowanych przez Rzeckiego, Wokulskiego i Ochockiego, miała udowodnić bankructwo ideologii romantycznej i pozytywistycznej
  • kryzysie pozytywizmu, straconych złudzeniach, rozczarowaniu pisarza współczesnym mu społeczeństwem
  • polskim społeczeństwie – drobiazgowa charakterystyka poszczególnych warstw społeczeństwa (zwróć uwagę na kamienicę Krzeszowskiej – mikrokosmos)
  • Warszawie
  • miłości – wielkiej, niespełnionej i tragicznej
  • awansie społecznym
  • kondycji człowieka – lalki, marionetki

Konteksty

  • Don Kichot Miguela Cervantesa – bo do tego błędnego rycerza przyrównuje się sam Wokulski
  • Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego – bo i tam ważną rolę odgrywa idealizm głównego bohatera, Tomasza Judyma
  • Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka – bo to także powieść realistyczna, której ważnym tematem jest awans społeczny
  • Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego – bo i tu ukazana jest Warszawa
  • Artykuł O Żydach i kwestii żydowskiej Elizy Orzeszkowej – bo kwestia asymilacji Żydów to jeden z ważniejszych problemów pozytywizmu
  • Makbet, Jak wam się podoba i inne dramaty Williama Szekspira – bo obecny jest tam topos teatru świata

 

Ojciec Goriot

Autor
Honoriusz Balzak (1799-1850), francuski pisarz, jeden z najpłodniejszych powieściopisarzy w historii literatury. Wychowany został na prowincji, studiował prawo w Paryżu. Początkowo wydawał pod pseudonimem powieści w duchu sentymentalno-awanturniczego romantyzmu. Od 1829 roku pisał pod własnym nazwiskiem powieści zaliczane do zbioru Komedia ludzka, dzielące się na kategorie: „studia obyczajów”, „studia filozoficzne”, „studia analityczne”, gdzie ukazał panoramę społeczeństwa francuskiego. W 1850 roku ożenił się z Eweliną Hańską.

Epoka
Realizm – utwór jest klasycznym przykładem realizacji poetyki wczesnego realizmu.

Dzieło
Sztandarowa powieść wczesnego realizmu. Akcja Ojca Goriot rozgrywa się w XIX-wiecznym Paryżu, na początku stulecia. Rastignac, młody człowiek z prowincji, przyjeżdża do stolicy i szybko dostaje na miejscu niezłą szkołę życia. W ciągu zaledwie kilku lat wsiąka w atmosferę i sposób życia obowiązujący w Paryżu. Na końcu powieści rzuca Paryżowi słynne wyzwanie: „Teraz się spróbujemy!”.

Ojciec Goriot jako powieść o:

  • Karierze – Rastignac chce zrobić w Paryżu karierę, szybko jednak okazuje się, że w sposób uczciwy niczego nie osiągnie.
  • Pieniądzach – cała powieść kręci się wokół tematu pieniędzy. Ich posiadanie jest przepustką do wyższych sfer, bez nich jest się niczym.
  • Rodzinie – powieść ukazuje wypaczoną rodzinę, w której miłość, więzy i porozumienie zastąpione jest chęcią zdobycia pieniędzy. Ojciec Goriot oddał cały swój majątek córkom, ale u żadnej z nich nie znalazł schronienia. Zamieszkiwał w najmniejszym pokoiku w pensjonacie pani Vauquer, miejscu dla najbiedniejszych i dla przestępców. Córki na ojca patrzą jak na intruza, wpuszczają go do siebie kuchennymi drzwiami.
  • Mieście – głównym bohaterem powieści jest Paryż, stwarzający młodym złudną nadzieję zdobycia pieniędzy i zrobienia uczciwej kariery. To miasto labirynt, w którym nicią Ariadny jest protekcja ze strony osób bogatych i wpływowych.
  • Społeczeństwie – powieść Ojciel Goriot to panoramiczny obraz społeczeństwa francuskiego początku XIX wieku.
  • Moralności – bohaterowie powieści prezentują w większości niską moralność. Dla zdobycia pieniędzy i osiągnięcia pozycji gotowi są wyprzeć się najbliższych, poniżać innych, kraść, a nawet mordować.

Bohaterowie

  • Eugeniusz Rastignac – początkowo skromny i nieśmiały, szybko przyswaja sobie lekcję życia, jaką funduje mu Paryż. Okazuje się człowiekiem rozrywkowym, a nade wszystko nastawionym na łatwy zarobek. Chce dorobić się fortuny, zdobyć pozycję. Przez to staje się łatwą ofiarą dla tych, którzy chcą wykorzystać jego łatwowierność. Rastignac jednak szybko się uczy. Nie pozostaje bierny. W trakcie trwania akcji rozwija się i dorasta. Warto zaznaczyć, że Ojciec Goriot jest początkiem cyklu powieści, których bohaterem będzie Rastignac.
  • Vautrin – złodziej, przestępca o dużej sile przyciągania. Wplątuje Rastignaca w podejrzane sprawy, namawia go do zawierania romansów korzystnych dla jego kariery. Pod koniec powieści aresztowany przez policję.
  • Ojciec Goriot – mieszkaniec pensjonatu pani Vauquer, poczciwy, lecz głupi staruszek, kochający bardzo swe córki, pragnący ich szczęścia, które rozumie jako posiadanie pieniędzy. Chce dobrze, lecz postępuje głupio. Oddaje córkom majątek i okazuje się balastem dla swoich niewdzięcznych dzieci.
  • Córki ojca Goriot – kobiety złe, nastawione na zdobycie pieniędzy i pozycji. Po śmierci ojca zamykają drzwi i nie reagują na prośby Rastignaca, który w końcu sam finansuje jego pogrzeb.

Forma utworu
Ojciec Goriot to pierwsza wielka powieść realistyczna ukazująca dokładnie społeczeństwo, opisująca z fotograficzną precyzją życie ludzi, zdarzenia, obrazy. Wszechwiedzący, trzecioosobowy narrator szczegółowo prezentuje świat przedstawiony, wydarzenia, osoby, realistycznie obrazuje Paryż, umieszczając w nim psychologicznie prawdopodobne postacie.

Konteksty

  • Boska komedia Dantego: cykl Komedia ludzka w oczywisty sposób nawiązuje do Boskiej komedii. Znajdujemy tu i wędrujemy wraz z bohaterem przez wszystkie sfery społeczne ówczesnej Francji, od nizin społecznych po arystokrację i mieszczaństwo.
  • Kordian Słowackiego: niezdecydowany młodzieniec, który chce wkroczyć w dorosłe życie, by dokonać wielkich czynów.
  • Kariera Nikodema Dyzmy Dołęgi-Mostowicza: dzieje obu bohaterów to biografie zawrotnie szybkich karier opartych na machlojkach i oszustwach.
  • Zbrodnia i kara Dostojewskiego – Raskolnikow, jak Rastignac, wrzucony jest w świat, którym rządzi pieniądz, zmuszony do zbrodni i działania niezgodnego z własną moralnością.

 

Gloria victis

Autorka
Eliza Orzeszkowa (1841-1910) – powieściopisarka, nowelistka, publicystka. Burzliwe życie osobiste nie przeszkodziło jej w działalności społecznej. Ciekawe są jej utwory będące próbą zmierzenia się autorki ze zderzeniem dwóch pokoleń – pozytywistów i modernistów: Argonauci, Ad astra i Melancholicy.

Epoka
Pozytywizm – w warunkach złagodzenia cenzury po rewolucji 1905 roku autorka mogła jawnie poruszyć kwestie związane z powstaniem styczniowym. Pojawia się nawet postać Romualda Traugutta!

Dzieło
Gloria victis (czyli chwała zwyciężonym) została wydana w 1910 roku.

Forma utworu
To nowela o baśniowej, przesyconej liryzmem i sentymentalizmem narracji. Ten utwór pełen jest treści symbolicznych i metaforycznych. Narratorem jest las, który opowiada wiatrowi historię powstańców.

Bohaterowie

  • Romuald Traugutt – postać historyczna. Potrafi zachęcić żołnierzy do walki, choć wie, że musi zakończyć się przegraną. Przygotowuje ich do złożenia ofiary z własnego życia. Bardzo ważne okazują się jego słowa: „Z dziś zwyciężonych dla jutrzejszych zwycięzców powstają oręża i tarcze”. Brzmią one jak nakaz moralny.
  • Marian Tarłowski (Maryś) – humanista, delikatny i wrażliwy chłopak, stworzony do miłości i pokoju. Jego postawa może kojarzyć się z postawą franciszkańską. Chciał zająć się badaniami przyrodniczymi i nauczać lud, a jednak przystępuje do walki (tak sprzecznej z jego naturą), gdyż uważa to za swój moralny obowiązek. Zginął śmiercią niemalże męczeńską.
  • Jagmin – przeciwieństwo Marysia, silny i dzielny mężczyzna, prawdziwy żołnierz. Uważa, że zabijanie może być usprawiedliwione, jeśli walczącym przyświeca słuszny cel, taki jak odzyskanie niepodległości.
  • Anielka – siostra Marysia. To ona na mogile powstańców zostawiła mały krzyżyk.

Gloria victis jako nowela o:

  • powstańcach styczniowych; to hołd złożony poległym w walce o wolność
  • bohaterskiej śmierci, która jest źródłem nowej siły – świadczy o tym tytuł będący zaprzeczeniem rzymskiego „vae victis” (biada zwyciężonym)
  • przyrodzie
  • narodowej pamięci: jej strażniczką jest przyroda, gdyż pamięć ludzka jest zawodna

Konteksty

  • Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – w tej powieś­ci treści patriotyczne ze względu na cenzurę musiały być zakamuflowane. Pisarka posługuje się więc językiem ezopowym – i tak powstanie styczniowe nazywane jest w tej powieści wielkim pożarem. Stosunek do ofiary powstańców i do pracy określa bohaterów powieści. Bohaterowie pozytywni to ci, którzy pamiętają o ofierze walczących i kultywują pamięć poległych (np. Janek, Anzelm, Witold).

 

Nad Niemnem

Autor
Eliza Orzeszkowa (1841-1910), pisarka, publicystka, działaczka społeczna, przedstawicielka polskiego pozytywizmu, urodziła się w bogatej rodzinie ziemiańskiej, uczyła na pensji w Warszawie u sióstr sakramentek, gdzie zaprzyjaźniła się z Marią Konopnicką. Orzeszkowa była emancypantką, nie bała się decydować samodzielnie o swym losie.

Epoka
Pozytywizm. Odnajdziemy w utworze cechy realizmu, z elementami realizmu tendencyjnego. Od obiegowej ideologii epoki powieść odchodzi w zakresie oceny powstania styczniowego.

Dzieło
Słynna epopeja szlachecka, nazywana też „powieścią pracy”. Akcja toczy się na Grodzieńszczyźnie, we dworze Korczyńskich i zaścianku Bohatyrowiczów. Najważniejszą rolę odgrywa ukazanie nadniemeńskiej przyrody, wraz z jej łąkami, polami, szumem wody. Przeszłość zajmuje w powieści ważne miejsce i jest przywoływana poprzez wspomnienia bohaterów lub informacje narratora. Właściwa akcja rozpoczyna się w drugiej połowie czerwca 1886 roku i trwa tylko do końca sierpnia tego samego roku.

Konteksty

Nad Niemnem jako utwór o:

  • Pracy – główne kryterium wartościowania bohaterów. Postacie leniwe, rozrzutne, nieszanujące pracy są oceniane jako negatywne. Praca jest sensem życia bohaterów, wartością nobilitującą. To swego rodzaju sacrum.
  • Arkadii – dworek w Korczynie wzorowany jest na Soplicowie (Pan Tadeusz). Miejsce to daje mieszkańcom poczucie bezpieczeństwa, jest ostoją ładu. Kontakt z naturą jest dla bohaterów Nad Niemnem niezwykle ważny. Zapewnia im szczęście i daje życiowe siły. Również zaścianek Bohatyrowiczów został ukazany baśniowo. Panują tu ład i harmonia, życie zgodne z rytmem ­natury.
  • Powstaniu, straconym pokoleniu – członkowie powstania zginęli albo przyglądali się śmierci bliskich. Widzą upadek idei niepodległościowych, mają jednak nadzieję, że następne pokolenie wyrośnie na patriotów.

Bohaterowie

Negatywni:

  • Emilia Korczyńska – żona Benedykta, kobieta wiecznie niedomagająca. Wychowana na sentymentalno-romantycznej literaturze, nigdy nie pracowała, nie rozumie świata, który postrzega wyłącznie przez pryzmat swoich lektur.
  • Zygmunt Korczyński – nie odzwierciedla patriotycznych poglądów swego ojca – Andrzeja poległego w powstaniu. Kosmopolita, malarz, zakochany w Justynie.
  • Teofil Różyc – człowiek próżny, morfinista, bogaty hulaka. Justyna odrzuciła jego amory.

Pozytywni:

  • Marta Korczyńska – ciotka Justyny, kuzynka Benedykta, pracoholiczka. Czuje się niepotrzebna, jest chora, zgorzkniała. Niegdyś kochała Anzelma, ale w obawie przed konsekwencjami mezaliansu, nie wyszła za niego za mąż. Marta to postać ze złamanym życiem, ma jednak wiele zalet.
  • Justyna Orzelska – młoda dziewczyna, obiekt miłości wielu mężczyzn. Po nieudanym romansie z Zygmuntem odnajduje szczęście w ramionach Janka Bohatyrowicza. Nie boi się mezaliansu, postępuje zgodnie z pozytywistycznymi ideami.
  • Benedykt Korczyński – bohater pozytywny, dziedzic Korczyna, patriota, dążący do zgody z sąsiadami.
  • Witold Korczyński – syn Benedykta, entuzjasta rolnictwa i pracy u podstaw.
  • Anzelm Bohatyrowicz – strażnik mogiły, opiekun Jana, doświadczony, powszechnie szanowany.
  • Jan Bohatyrowicz – dobry gospodarz, ma powodzenie u kobiet – jest wesoły i przystojny. Uczciwy, szlachetny, dobry i pracowity. Zyskuje serce Justyny.

Forma utworu
Nad Niemnem to współczesna epopeja, a także wielka powieść realistyczna. Realizm to konwencja przedstawiająca człowieka w jego własnym środowisku, respektująca wszelkie prawa rządzące światem i historią. Jako kierunek literacki realizm pojawił się w połowie XIX wieku. Charakteryzuje się estetyką mimetyczną: naśladowaniem świata współczesnego twórcy, a także z tej perspektywy go ukazujący i oceniający. W powieściach realistycznych mamy zazwyczaj do czynienia z narratorem wszechwiedzącym, komentarzem autorskim, zamkniętą kompozycją, zróżnicowaniem postaci (operują one różnymi językami), konstrukcją bohaterów opartą na motywacji psychologicznej i społecznej.

Chłopi

Autor
Władysław Stanisław Reymont – jeden z najważniejszych powieściopisarzy Młodej Polski. Autor Ziemi obiecanej i Chłopów, także powieści grozy Wampir. Czuły na problematykę społeczną i kulturową, uwielbiany przez czytelników (był jednym z najlepiej zarabiających polskich pisarzy wszech czasów).

Epoka
Młoda Polska. Powieść sytuuje się na pograniczu realizmu, naturalizmu i symbolizmu.

Dzieło
Chłopi to najbardziej znane polskie dzieło o wsi. Wydanie książkowe – rok 1904. Za Chłopów Władysław Stanisław Reymont otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Czas i miejsce akcji – fikcyjna wieś Lipce, przełom wieków XIX i XX.

Forma utworu
Gatunek literacki: powieść (epopeja chłopska). Akcja powieści obejmuje jeden pełny rok z życia wsi. Cztery części dzieła odpowiadają porom roku. Na maturze obowiązuje Was znajomość jedynie pierwszego tomu.

Bohaterowie

  • Maciej Boryna – najbogatszy gospodarz we wsi, człowiek w podeszłym wieku, uosabiający z jednej strony chłopską pazerność, z drugiej umiłowanie ziemi i pracy. Zakochany nieprzytomnie w pięknej Jagnie – swej młodej żonie…
  • Antek Boryna – syn Macieja. Rywalizuje z ojcem na polu gospodarczym (spadek, chęć przejęcia gospodarstwa) i erotycznym (wdzięki Jagny). W toku akcji powieści obserwujemy rosnącą nienawiść ojca i syna, a w końcu coś na kształt pojednania.
  • Jagna – wiejska piękność, obiekt zwierzęcego pożądania męskiej części społeczności. Sama również nie stroni od zmysłowych uciech – ba, jest uosobieniem naturalistycznej seksualności – w związku z czym kilku mężczyzn zostaje jej kochankami. Bardzo ciekawa postać – trochę naiwna dziewczynka, trochę femme fatale, przede wszystkim jednak uosobienie Bergsonowskiego élan vitale.

Chłopi jako powieść o:

  • Naturalistycznych prawach bytu – trudno o temat bardziej wdzięczny dla naturalisty. Prosta, zacofana społeczność lipieckich chłopów żyje zgodnie z prawami przyrody. Silniejszy zwycięża słabszego, w stadzie każdy ma określoną rolę i dąży do jej zwiększenia. Sprawy bytowe są podstawowymi problemami każdego członka wsi. A reszta – to seksualny popęd…
  • Obyczajowości wsi – wspaniałe, reporterskie wręcz, opisy wesela Boryny, jarmarku w Tynowie, Zaduszek dają nam bardzo wiarygodny obraz wiejskich zwyczajów. Zwraca uwagę ich rytualność, uświęcona tradycja. Prócz tego wszak możemy przyjrzeć się obyczajowości w małej skali, w zachowaniach, dialogach, zalotach i sporach, których w społeczności Lipiec nie brakuje.
  • Kulturze chłopskiej – Reymont nie tylko opisuje wiejskie obyczaje. Dociera także do podstawowych praw kultury chłopskiej – regulowanej przez cykliczność przyrody, obrzędowość i rytm prac polowych. Oto społeczność podporządkowana naturze, żyjąca w pełnej z nią harmonii, rządząca się odwiecznymi, zakodowanymi we wręcz mitycznej świadomości prawami.

Konteksty

  • Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz
  • Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem
  • Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant
  • Bolesław Prus, Antek
  • Witold Gombrowicz, Ferdydurke

 

Wesele

Autor
Stanisław Wyspiański – jeden z najwybitniejszych artystów młodopolskich – a zarazem człowiek renesansu – malarz, pisarz, poeta, projektant, reżyser, teoretyk teatru i sztuki. W literaturze bliski tendencjom neoromantycznym, trwale zapisał się w historii polskiego dramatu i teatru (Warszawianka, Wesele, Noc Listopadowa).

Epoka
Modernizm, Młoda Polska – utwór nie ma ścisłej przynależności do któregoś z nurtów literackich epoki – można mówić o elementach symbolizmu, realizmu i neoromantyzmu.

Dzieło
Najsłynniejszy chyba dramat o Polsce i Polakach. Premiera – Kraków 1901, w reżyserii autora. Wesele to utwór z kluczem – pierwowzorami postaci realistycznych są osoby rzeczywiste.

Miejsce akcji – wesele Lucjana Rydla w Bronowicach. Oprócz postaci realistycznych występują też tzw. osoby dramatu, czyli odrealnieni bohaterowie symboliczni.

Forma utworu
Dramat realistyczno-symboliczny w trzech aktach. Można wyróżnić dwa plany zdarzeń – realistyczny (wiejskie wesele) i symboliczny, oniryczny – wizje poszczególnych uczestników wesela, którym ukazują się zjawy – postacie dramatu. Zjawy te mają charakter ­symboli.

Bohaterowie

  • Pan Młody – jego pierwowzorem jest poeta Lucjan Rydel. To młody szlachcic i krakowski inteligent, który żeni się z prostą wieśniaczką. Czyni to zaś po części z miłości, po części… z mody.
  • Gospodarz – pod tym kryptonimem kryje się malarz Włodzimierz Tetmajer (brat poety Kazimierza). To dość rozsądny, ceniący tradycję szlachcic, który marzy o narodowym wyzwoleniu. Niestety, gdy przyjdzie co do czego, wszystko rozpłynie się w alkoholu…
  • Poeta – czyli brat Gospodarza. Wielki artysta piszący drobne utworki. Marzy o stworzeniu wielkiego dramatu narodowego, ale czuje się do tego zupełnie niezdolny.
  • Wernyhora – ukazuje się Gospodarzowi. To legendarny bard, który teraz przybywa ze szczególną misją – wręcza mianowicie Gospodarzowi złoty róg. O wyznaczonej porze jego dźwięk ma być sygnałem do narodowego powstania.
  • Hetman – upiór targowiczanina Branickiego. Symbol szlacheckiej buty i prywaty. Odwiedza Pana Młodego i wytyka mu małżeństwo z chłopką.
  • Rycerz – duch Zawiszy Czarnego – czyli osoby kojarzonej ze wszystkim, co najwspanialsze w naszej historii. Pojawia się przed Poetą i żąda wskrzeszenia dawnych legend.
  • Chochoł – kluczowy symbol dramatu. Ukazuje się jako pierwsza z postaci symbolicznych małej dziewczynce Isi. Symbolizuje uśpienie, hibernację. To on też prowadzi wszystkich weselników do finałowego tańca.

Wesele jako dramat o:

  • Micie jedności narodowej – „Z polską szlachtą polski lud” – pisał Krasiński, a od tego czasu idea ta stała się jedną z najważniejszych klisz myślenia o Polsce. Wyspiański demaskuje ten mit, przedstawiając kulturową przepaść, jaka dzieli inteligencję od chłopów.
  • Społeczeństwie, jego zróżnicowaniu – Wesele to także znakomity dramat obyczajowy. W zachowaniach postaci uchwycone zostały cechy poszczególnych grup społecznych i światopoglądowych. Znajdziemy w dramacie statecznych mieszczan, dekadenckiego artystę Nosa, cały przekrój społeczny chłopstwa, szlachcica-Sarmatę, żydowskiego karczmarza i krakowskich inteligentów. A wszyscy jak żywi.
  • Kwestiach narodowych – tematyka to z rzadka poruszana w literaturze epoki. Tymczasem Wyspiański „odświeża temat”, w niełatwy i wnikliwy sposób przypomina o patriotyzmie, jednocześnie przedstawiając narodową niemoc, swoisty letarg.
  • Śnie, uśpieniu – w tym wypadku chodzi przede wszystkim o uśpienie narodu symbolizowane przez chocholi taniec. Warto jednak zauważyć, że motywy oniryczne konstruują cały dramat, potęgując w ten sposób podstawowe znaczenie tematu.

Konteksty

 

Zbrodnia i kara

Autor
Fiodor Dostojewski (1821-1881) – powieściopisarz rosyjski, zadebiutował realistyczną powieścią epistolarną Biedni ludzie. W następnych latach zwrócił się w kierunku pogłębionej analizy psychologicznej. W 1849 roku został skazany na cztery lata katorgi; po powrocie z Syberii powstały Wspomnienia z domu umarłych – zapis doświadczeń i przemyśleń z okresu syberyjskiego. Tematem jego dzieł są najczęściej podstawowe problemy światopoglądowe, tak więc mimo upływu lat nie tracą na aktualności. Dziedzictwo Dostojewskiego znajdziemy w koncepcjach XX-wiecznych egzystencjalistów.

Najważniejsze dzieła:

• Zbrodnia i kara (1866)
• Idiota (1868)
• Biesy (1871)
• Bracia Karamazow (1880)

Epoka
Zbrodnia i kara to jedna z wielkich powieści realizmu. Na uwagę zasługuje fakt, że Dostojewski zwrócił powieść realistyczną w kierunku pogłębionej analizy psychologicznej postaci (penetracji ich psychiki). Dużą rolę w jego powieściach odgrywają monologi wewnętrzne bohaterów.

Dzieło
Powieść została wydana w 1866 roku.

Forma utworu
Zbrodnia i kara to powieść polifoniczna, czyli wielogłosowa. Obraz świata przedstawionego nie wyłania się z opowieści wszechwiedzącego narratora, lecz prezentowany jest z punktu widzenia bohaterów, których głos jest tak samo ważny jak głos narratora. Narrator powstrzymuje się od jakiejkolwiek oceny etycznej. W takiej powieści mamy do czynienia z dyskusją światopoglądową bohaterów.

Zbrodnia i kara jako powieść o:

  • filozofii kary jako odrodzenia
  • zbrodni
  • przemianie wewnętrznej
  • miłosierdziu, religii chrześcijańskiej
  • dobru i złu

Bohaterowie

  • Rodion Raskolnikow – zdolny, inteligentny chłopak, który z braku pieniędzy musiał przerwać studia. Jest rozczarowany niesprawiedliwością społeczną. Uznaje podział ludzi na genialnych, wyjątkowych i szarą masę. Ci wyjątkowi mają wyjątkowe prawa – zbrodnia popełniona w imię wyższych celów przez jednego z tych lepszych, wydaje się mu jak najbardziej usprawiedliwiona. Nerwowy, emocjonalny, wiele czasu poświęca na autoanalizę.
  • Sonia Marmieładowa – głęboko wierząca, pokorna dziewczyna o anielskim sercu. Trudno uwierzyć, że jest prostytutką. Lecz na inną posadę Sonia nie miała szans, a musi utrzymać całą rodzinę. Kieruje się zasadami ewangelii, jej miłość przyczynia się do przemiany wewnętrznej Rodiona.
  • Porfiry Pietrowicz – inteligentny, podejrzliwy sędzia śledczy. Znakomity psycholog i baczny obserwator. Wszelkimi sposobami stara się skłonić Raskolnikowa do przyznania się do winy.
  • Dunia Raskolnikowa – siostra Rodiona, piękna, inteligentna i szlachetna dziewczyna. Bardzo ważne są dla niej honor i rodzina.
    • Arkadiusz Iwanowicz Swidrygajłow – najdziwniejsza postać w powieści. Może budzić antypatię i obrzydzenie, lecz można w nim znaleźć sporo ludzkich cech. Popełnia samobójstwo.

Konteksty

  • Makbet i Hamlet Williama Szekspira – tam również mamy do czynienia z analizami zbrodni
  • filozofia Fryderyka Nietzschego, który podzielił rodzaj ludzki na nadludzi i podludzi
  • III część Dziadów i Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – ze względu na przemianę wewnętrzną, którą przeszli (podobnie jak Raskolnikow) Gustaw-Konrad i Jacek Soplica, czyli Ksiądz Robak
  • Z zimną krwią Trumana Capote’a – jedna z najsłynniejszych analiz psychiki dwóch nastolatków, którzy zamordowali spokojną, niezbyt zamożną rodzinę
  • dzieła Josepha Conrada – bohaterowie jego dzieł także stają przed trudnymi wyborami moralnymi

 

Ludzie bezdomni

Autor
Stefan Żeromski – autor powieści o tematyce społecznej (Ludzie bezdomni, Przedwiośnie), historycznej (Popioły), obyczajowej (Dzieje grzechu, Nawracanie Judasza). Naturalista i symbolista, w kwestiach społecznych bliski pozytywistom.

Epoka
Młoda Polska, choć autor tworzył także w dwudziestoleciu międzywojennym. Utwór ma charakter realistyczny, znajdziemy w nim jednak silne wpływy naturalizmu i symbolizmu.

Dzieło
Słynna powieść o trudnych problemach społecznych, etosie inteligenckim i tragicznych wyborach społecznika.
Data wydania – 1900 rok. Czas i miejsce akcji: Warszawa, Paryż, sanatorium i majątek Cisy, Śląsk, koniec wieku XIX.

Forma utworu
Gatunek literacki: powieść naturalistyczna z elementami symbolizmu. Narracja trzecioosobowa, w niektórych partiach (pamiętnik Joasi) pierwszoosobowa. Zwraca uwagę symboliczny rozdział Rozdarta sosna.

Bohaterowie

  • Tomasz Judym – syn ubogiego szewca alkoholika, który skończył studia i został lekarzem dzięki pomocy finansowej ciotki – byłej kurtyzany. Po studiach jedzie na jakiś czas do Paryża, wróciwszy do Warszawy, próbuje zorganizować lekarzy do bezinteresownej pomocy ubogim. Zostaje jednak wyśmiany. Nie znajdując powodzenia w stolicy, przyjmuje pracę w sanatorium w Cisach. Tam spotyka poznaną już w Paryżu Joasię, rodzi się coś na kształt niedopowiedzianego romansu. Judym wszak uświadamia sobie, że jego życiowym celem jest służba ubogim i – samotnie – wyjeżdża na Śląsk, by zostać lekarzem robotniczym.
  • Joasia Podborska – niespełniona miłość Judyma, nauczycielka w cisowskim majątku. Nie dowiadujemy się o niej szczególnie wiele – choć obraz wyłania się zdecydowanie pozytywny. Joasia jest ważną postacią przede wszystkim jako literacki symbol kobiety odrzuconej w imię wyższej idei.

Ludzie bezdomni jako powieść o:

  • Problemach społecznych – znajdziemy w powieści sporo opisów skrajnego ubóstwa, nędzy (fabryka cygar, cisowscy chłopi, rodzinna dzielnica Judyma). Jednocześnie zaś Ludzie bezdomni zawierają poważne oskarżenie pod adresem społeczeństwa – a zwłaszcza inteligencji, ze względu na bierność wobec problemów społecznych.
  • Trudnych wyborach – to pełny porażek życiorys idealisty-społecznika. Nie znajduje on zrozumienia niemal u nikogo – nawet u tych, którym chce nieść pomoc. W końcu staje przed wyborem – albo osobiste szczęście, albo realizacja społecznikowskich zamierzeń. Wybiera to drugie – jednak koszta są bardzo bolesne.
  • Inteligencji – jej obraz jest bardzo pesymistyczny. Inteligencja (tu reprezentowana przez lekarzy) dąży tylko do zaspokojenia własnych potrzeb. Pozytywistyczne ideały społecznego posłannictwa budzą tylko śmiech i politowanie. Przeciwstawiając ogółowi bohatera pozytywnego, choć tragicznego – Judyma, Żeromski formułuje – wyraźnie widoczną także w innych jego utworach – ideę społecznej służby inteligencji.

Konteksty

  • Honoriusz Balzak, Ojciec Goriot
  • Bolesław Prus, Lalka
  • Stefan Żeromski, Przedwiośnie
  • Albert Camus, Dżuma

Przedwiośnie

Autor
Stefan Żeromski (1864-1925)
Powieściopisarz, nowelista, publicysta często podejmujący w swoich tekstach problemy niepodległości Polski i niesprawiedliwości społecznej. Autor takich powieści, jak Syzyfowe prace (1897), Ludzie bezdomni (1900), Popioły (1904), Wierna rzeka (1912).

Tło historyczne powieści

  • I wojna światowa (1914 – 1918).
  • Rewolucja październikowa w Rosji (1917): rewolucja w Baku, konflikt azersko-ormiański.
  • Odzyskanie niepodległości przez Polskę (1918).
  • Wojna polsko-bolszewicka (1920).
  • Pierwsze lata po odzyskaniu niepodległości: rozczarowanie kształtem odrodzonej Polski.

Różne drogi naprawy Rzeczypospolitej w Przedwiośniu

  • Rewolucja zbrojna – przedstawiona na przykładzie krwawych wydarzeń w Baku i zebrania komunistów w Warszawie. Jest siłą niszczącą, ale wynika z tragicznej sytuacji najuboższych, z zaniedbań społecznych. Ostatnia scena to ostrzeżenie przed groźbą rewolucji, do której może doprowadzić bezczynność władzy.
  • Rewolucja techniczna – mit szklanych domów. To wizja utopijna, niemożliwa do realizacji, bo wymagająca ogromnych nakładów finansowych. Symbol rozwiania nadziei wiązanych z odzyskaniem niepodległości.
  • Program reform (głoszony przez Szymona Gajowca) – m.in. wprowadzenie polskiego pieniądza, edukacja, obrona granic, prawa dla mniejszości narodowych. Program, być może, najlepszy, ale zbyt powolny („Polsce trzeba na gwałt wielkiej idei!”).

Przedwiośnie jako utwór o…

  • problemach politycznych:
    • rozczarowaniu kształtem Polski po odzyskaniu niepodległości,
    • konieczności zmian w kraju,
  • zagrożeniu rewolucją, kwestiach społecznych:
    • podziałach wewnątrz społeczeństwa polskiego i niesprawied­liwości,
  • nieprzydatności społecznej ziemiaństwa, miłości:
    • związku z komplikacjami, o zawiedzionym uczuciu,
    • zazdrości prowadzącej do zabicia rywalki.

Bohaterowie

  • Cezary Baryka – „rówieśnik epoki”, urodzony w Baku w 1900 r., samodzielny i samotny, niepokorny, szukający drogi życiowej, buntujący się wobec zła świata. Przeżywa fascynację i rozczarowanie rewolucją, potem rozczarowanie kształtem Polski i zawód miłosny. Powieść pokazuje drogę Cezarego do dojrzałości. Rodzice: Seweryn Baryka, Jadwiga z Dąbrowskich Baryka.
  • Szymon Gajowiec – młodzieńcza miłość matki Cezarego, któremu później pomaga; wysoki urzędnik w Ministerium Skarbu. Patriota przygotowujący własną książkę o naprawie Polski.
  • Hipolit Wielosławski – przyjaciel Cezarego, uratowany przez niego w czasie wojny bolszewickiej, właściciel Nawłoci.
  • Laura Kościeniecka – wielka miłość Cezarego. Piękna wdowa, właścicielka zadłużonego Leńca; dla pieniędzy wyszła za bogatego Barwickiego.
  • Władysław Barwicki – bogaty nuworysz, narzeczony, później mąż Laury; w czasie spotkania w nocy w Leńcu wdał się w bójkę z Cezarym.
  • Antoni Lulek – znajomy Cezarego, student prawa na uniwersytecie, zapalony komunista, ślepo wierzący we wszystkie hasła rewolucyjne.

Forma utworu

  • Cz. I Szklane domy – obraz rewolucji w Rosji i drogi Baryki do Polski; mit o szklanych domach.
  • Cz. II Nawłoć – arkadia dworu w Nawłoci, obraz życia ziemiaństwa i chłopów (Chłodek), perypetie uczuciowe Cezarego.
  • Cz. III Wiatr od wschodu – dyskusja dotycząca losów kraju (poglądy komunistów, program Szymona Gajowca).

Za co punkty?

  • Za interpretację tytułu
  • Za dostrzeżenie ewolucji poglądów Baryki
  • Za zauważenie roli tematyki społecznej
  • Za wiedzę o postaciach takich, jak Gajowiec, Wielosławski, Lulek

 

Jądro ciemności

Autor
Joseph Conrad (1857-1924) – powieściopisarz angielski polskiego pochodzenia. Przez sporą część życia był marynarzem (dosłużył się nawet stopnia oficerskiego) i jego najbardziej znane utwory wiążą się z tematyką morską. Spadkobierca ideałów romantycznych.
Najważniejsze dzieła: Lord Jim (1900), Nostromo (1904), W oczach Zachodu (1911), Zwycięstwo (1915)

Epoka
Utwór powstał w modernizmie. Jest uznawany za jedno z najmroczniejszych dzieł Conrada.

Dzieło
Jądro ciemności zostało wydane w 1902 roku.

Forma utworu
Jądro ciemności to dłuższa nowela. Mamy tu dwóch narratorów: narrator pierwszy przedstawia Marlowa i nakreśla sytuację. Drugim narratorem jest Marlow, który snuje przerywaną niekiedy dygresjami opowieść o Kurtzu, człowieku, który tak bardzo go zaintrygował. W jego opowieści mieszają się realizm z symbolizmem i ironia z tragizmem.

To dzieło można nazwać opowieścią paraboliczną – jej tematem jest poszukiwanie wartości, granic dobra i zła.

Jądro ciemności jako dzieło o:

  • opozycji natury i cywilizacji
  • poszukiwaniu prawdy o sobie samym, prawdy o człowieku
  • granicach dobra i zła
  • przekraczaniu granic człowieczeństwa
  • fascynacji obcością, obcą kulturą
  • władzy, upojeniu nią – co może prowadzić do klęski moralnej
  • drzemiącym w ludziach potencjale zła
  • prawdzie i kłamstwie

Bohaterowie

  • Charlie Marlow – stary wilk morski, doświadczony marynarz. Doskonały obserwator, ma dar opowiadania. Inteligentny, czasem sprawia wrażenie trochę zgorzkniałego – ale w końcu sporo w życiu przeszedł. To narrator trzech utworów Conrada: Jądra ciemności, Młodości i Lorda Jima.
  • Kurtz – jeden z głównych agentów francuskiej spółki handlowej, człowiek bardzo inteligentny, szlachetny, obdarzony charyzmą. Przez długi czas był obiektem zawiści i podziwu. Pod wpływem władzy zmienia się – zaczyna traktować ludzi jak przedmioty, lekceważy tak ważne dla niego kiedyś zasady moralne. Staje się okrutnym despotą, nie zna żadnych hamulców. Tubylcy otaczają go czcią godną bóstwa, a ten niegdyś tak kryształowy człowiek dobrze się z tym czuje. Śmierć otwiera mu oczy. Ostatnie wypowiedziane przez niego słowo to „zgroza”.
  • Narzeczona Kurtza – pełna godności i wdzięku kobieta. Skromna, łagodna, opiekuńcza (zajmowała się chorą matką). Niezachwianie wierzy w miłość, wierność i kryształowy charakter Kur­tza. Nic dziwnego – takim go zapamiętała. Marlow, z natury raczej zdystansowany i cyniczny, darzy ją tak wielkim szacunkiem, że decyduje się okłamać kobietę, by oszczędzić jej niezasłużonych cierpień.

Konteksty

  • Dzika kaczka Henryka Ibsena – ważną rolę w obu dziełach odgrywa prawda. Zastanów się, dlaczego Marlow nie wyjawił narzeczonej Kurtza prawdy o ostatnich chwilach jej ukochanego.
  • Cesarz Ryszarda Kapuścińskiego – studium władzy absolutnej
  • Lord Jim Josepha Conrada – i Kurtz, i tytułowy bohater powieści zostają postawieni w ekstremalnej sytuacji, muszą dokonać trudnych wyborów.
  • Zdobywanie i sprawowanie władzy może zmieniać ludzi, czynić z nich potwory; tę tezę mogą ilustrować np. Makbet Williama Szekspira i Balladyna Juliusza Słowackiego.
  • Przeżycia graniczne odgrywają ważną rolę np. w opowiadaniach obozowych Tadeusza Borowskiego i w Innym świecie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.
  • Inne dzieła o parabolicznym charakterze: Dżuma Alberta Camusa, Proces Franza Kafki

 

Mistrz i Małgorzata

Autor
Michaił Bułhakow (1891-1940) – lekarz, który poświęcił się literaturze. Najsłynniejszym jego dziełem jest powieść Mistrz i Małgorzata. Pisał również opowiadania (Zapiski na mankietach) i sztuki teatralne (Dni Turbinów). Od końca lat dwudziestych był prześladowany przez cenzurę za twórczość, która nie mieściła się w kanonach literatury socrealistycznej.

Epoka
Dwudziestolecie międzywojenne – czasy stalinowskie w Związku Radzieckim, wyjątkowo trudny okres dla pisarzy. Królowały biurokracja, zakłamanie i terror. Na tle czasów, w których powstała, powieść niewątpliwie się wyróżnia – panował wówczas realizm socjalistyczny.

Dzieło
Powieść powstawała w latach 1928-1940. Autor wielokrotnie dokonywał w niej różnych zmian, pierwsza redakcja została podobno spalona. Dzieło zostało wydane (z powodów cenzury) dopiero w 1973 roku.

Bohaterowie

  • Małgorzata – piękna i mądra kobieta zakochana w Mistrzu. Opiekuje się niezaradnym pisarzem, jest wielbicielką jego talentu. Ratuje od spalenia resztki rękopisów jego powieści. Pełni obowiązki gospodyni szatańskiego balu – w zamian za to Woland zapewnia jej odzyskanie Mistrza.
  • Mistrz – trzydziestoośmioletni pisarz, z wykształcenia historyk. Po ukończeniu powieści o Piłacie zabiegał o jej wydanie, wszędzie jednak spotykał się z odmową. W końcu po wydrukowaniu fragmentu dzieła przez jedno z czasopism rozpoczęła się napastliwa kampania przeciwko „religianckiej” literaturze. Nękany wizytami tajnych funkcjonariuszy znalazł schronienie w klinice psychiatrycznej. Czary Wolanda sprawiają, że znów spotyka się z ukochaną.
  • Jeszua Ha-Nocri – bohater powieści Mistrza, odważny, pełen dobroci i miłości do każdego człowieka, trochę naiwny. Jest wcieleniem dobra. Rzeczywisty Jeszua interweniuje u szatana w sprawie Mistrza i Małgorzaty – zapewnia zakochanym spokój i szczęście w pozaziemskiej rzeczywistości. Spotyka się ze swoim sędzią, Piłatem z Pontu.
  • Piłat – pragnie uratować Jeszuę od śmierci, ale ustępuje w obawie o niełaskę cesarza i utratę stanowiska. Jednakże przypomnienie własnego tchórzostwa ciągle sprawia mu cierpienie. Po trwającej dwa tysiące lat karze, podczas której nieustannie myśli o swoim tchórzostwie, wyzwala go od męki Mistrz, jego literacki kreator.
  • Woland – szatan, który incognito przybył do Moskwy lat dwudziestych. Ma niepokojący sposób bycia, jest inteligentny i uprzejmy, przedstawia się jako profesor czarnej magii. Objawia się w postaci wysokiego, około czterdziestoletniego bruneta o niezwykłych oczach: jednym czarnym i jednym zielonym. Potrafi przewidywać przyszłość i ma sporą władzę nad światem.
  • Behemot – diabelski sługa i towarzysz Wolanda występujący pod postacią ogromnego czarnego kota.

Forma utworu
Mistrz i Małgorzata to powieść, która łączy w sobie kilka konwencji literackich:

  • realistyczną – ukazuje dokładny obraz Moskwy (pojawiają się nawet konkretne adresy: Sadowa 302A, Patriarsze Prudy)
  • fantastyczną – obecne są deformacja świata i elementy baśniowe
  • groteskową – współistnieją tu na równych prawach tragizm i komizm, liryzm i karykatura, patos i parodia konwencji literackich

Mistrz i Małgorzata jako powieść o:

  • współistnieniu dobra i zła w świecie
  • niszczącym ludzkie wartości systemie totalitarnym
  • miłości – sile zmieniającej rzeczywistość
  • potrzebie wolności myślenia, wyboru i tworzenia
  • pisarzu i jego dziele

Konteksty

  • Nowy Testament – powieść Mistrza przetwarza i rozwija motywy pochodzące z Ewangelii.
  • Boska komedia Dantego – Moskwa przypomina dantejskie piekło.
  • Faust Johanna Wolfganga Goethego – z tego dzieła zaczerpnięte zostało motto powieści Bułhakowa.
  • Tradycja karnawałowa – jest widoczna np. w sposobie kreowania świty Wolanda.
  • Baśnie ludowe – z nich pochodzą takie motywy, jak lot na miotle czy grające żaby.

Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa

Cudzoziemka

Autorka
Maria Kuncewiczowa (1895-1989) – jedna z czołowych przedstawicielek nurtu psychologiczno-obyczajowego we współczesnej prozie. Mieszkała w Paryżu, w Wielkiej Brytanii (prowadziła tam polski oddział Pen Clubu) i w USA, gdzie wykładała literaturę polską na uniwersytecie w Chicago. W 1968 roku powróciła do kraju i aż do śmierci mieszkała w Kazimierzu Dolnym. Właśnie tam, w dawnym domu pisarki, zwanym Kuncewiczówką, mieści się jej muzeum.

Epoka
W dwudziestoleciu międzywojennym bardzo ważnym nurtem był psychologizm – do tego nurtu zaliczymy np. Cudzoziemkę, Granicę Zofii Nałkowskiej i Zazdrość i medycynę Michała Choromańskiego. Ten kierunek był m.in. próbą znalezienia nowych form konstrukcji utworu. Do rozwoju tego nurtu bardzo przyczyniło się silne zainteresowanie dziełami Zygmunta Freuda.

Dzieło
Powieść była drukowana w odcinkach w Kurierze Porannym (1935 rok). Wydanie książkowe miało miejsce w 1936 roku.

Forma utworu
Cudzoziemka to studium psychologiczne niespełnionej kobiety. Powieść psychologiczna (do tego gatunku zaliczamy Cudzoziemkę) to dzieło, które koncentruje się na przeżyciach, wyobrażeniach i odczuciach bohatera. Autorka zastosowała tu retrospekcję – podróż w głąb czasu i w głąb siebie jest dla Róży ważną terapią.

Akcja powieści dzieje się na dwóch płaszczyznach – pierwsza z nich to teraźniejszość, ostatni dzień życia bohaterki, druga to płaszczyzna subiektywna – retrospekcje samej Róży oraz innych bohaterów, np. Adama i Marty.

Kompozycja utworu przypomina kompozycję fugi, jednego z gatunków muzycznych, opartego na powtarzaniu jednego tematu przez różne głosy.

Bohaterowie

  • Róża Żabczyńska – niespełniona skrzypaczka (poprawna, lecz nie wybitna), kobieta o trudnym charakterze i skomplikowanej osobowości. Wrażliwa na piękno, piękna (wszyscy podziwiają jej niezwykle kształtny nos), ale zaborcza, konfliktowa, władcza. Wiązała wielkie nadzieje z karierą skrzypaczki, lecz jej marzenia się nie spełniły – przeszkodą był brak umiejętności technicznych, za co Róża winiła swych nauczycieli. Muzyka dostarczała jej najszlachetniejszych przeżyć i pozwalała zapomnieć o nieudanym życiu osobistym – kobieta przeżyła w młodości zawód miłosny i z zemsty wyszła za człowieka, którego zupełnie nie kochała. Terroryzowała cały dom, męża i dwoje dzieci, Martę i Władysia. Wszyscy żyli w obawie narażenia się jej, gdyż w gniewie bywała straszna. Domownicy nienawidzili także jej zmiennych nastrojów i nieprzewidywalnych reakcji – nigdy nie wiadomo było, czy spotka ich z jej strony poniżenie, czy niezwykła serdeczność. Zdawało się, że Róża nienawidzi całego świata i jest bliska obłędu. Nazywano ją „jędzą”. Parę razy myślała o zamordowaniu własnych dzieci. Dopiero przypadkowa rozmowa z lekarzem, który dotknął najczulszych strun jej duszy, zmieniła Różę – kobieta stwierdziła, że „ani ambicja, ani sztuka, ani podróże, ani bogactwo – uśmiech jest niezbędny do życia”. Niestety, na życie zgodne z tą nową filozofią było już za późno – Róża umarła, na szczęście pogodzona z najbliższymi.
  • Marta Żabczyńska – córka Róży, zmuszona przez matkę do kształcenia głosu. Róża, która sama nie zaznała sławy, pragnęła, aby zdobyła ją córka. Marta została znaną w kraju śpiewaczką.
  • Władyś Żabczyński – syn Róży, jej ulubieniec. Najwięcej mu wybacza i traktuje go (jak na nią) bardzo dobrze, ma dla niego najwięcej czułości.
  • Michał Bądski – dawny ukochany Róży, syn Januarego, wirtuoza skrzypiec, u którego Róża pobierała lekcje. Zawiodła się na nim i pragnęła zemsty na wszystkich mężczyznach. Michał, ­który sprawiał wrażenie bardzo zakochanego, ożenił się z Ros­janką i wyjechał z nią do Wierchnieudińska.
  • Adam Żabczyński – mąż Róży, matematyk. Człowiek bardzo łagodny, cierpliwy, wyrozumiały. W miarę możliwości starał się łagodzić wybuchy żony. Róża doprowadziła go w końcu do rozstroju nerwowego.

Konteksty

  • Pani Bovary Gustawa Flauberta – Emma, bohaterka jego powieści, i Róża nie są zadowolone z życia, które wiodą, drobne radości i kochający, wyrozumiali mężowie nie wystarczają im.
  • Poskromienie złośnicy Williama Szekspira – Kasia, bohaterka tej komedii, to prawdziwa jędza, jej cięty język i napady złego humoru wywołują strach u wszystkich, którzy się z nią stykają. Do czasu jednak – Kasia trafiła na mężczyznę, który uczynił z niej pokorną kurę domową. Róża także złagodniała (pod wpływem „magicznego” komplementu lekarza).
  • Inne powieści psychologiczne, np. Granica Zofii Nałkowskiej.
  • Powieści, które są analizą psychiki kobiety, np. Anna Karenina Lwa Tołstoja.
  • Doktor Faustus Tomasza Manna – bohaterem tej powieści jest muzyk.

 

Granica

Autorka
Zofia Nałkowska (1884-1954)

Pisarka, publicystka, działaczka społeczna i polityczna. Od 1933 członek Polskiej Akademii Literatury, luźno związana z Przedmieściem – grupą literacką o poglądach lewicowych. Po wojnie brała udział w pracach Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Najważniejsze utwory:

  • nowele i opowiadania: Medaliony (1946),
  • powieści: Romans Teresy Hennert (1924), Dom nad łąkami (1925), Niedobra miłość (1928), Granica (1935), Węzły życia (1948),
  • dramaty: Dom kobiet (1930), Dzień jego powrotu (1931),
  • inne (szkice, dzienniki): Charaktery (1922), Dzienniki czasu wojny (1970).

Dzieło
Granica
Powieść wydana w roku 1935
Pierwotnie planowany tytuł: Schematy

Epoka
Dwudziestolecie międzywojenne: czas refleksji nad człowiekiem, jego miejscem w społeczeństwie, zagadkami psychiki. Powstaje psychologia, swoje teorie głoszą behawioryści, Freud, Jung… W literaturze czas eksperymentów, odchodzenia od tradycyjnej prozy. Choć Nałkowska odwołuje się do konwencji powieści realistycznej, inspiracją dla niej będą także dzieła Marcela Prousta (W poszukiwaniu straconego czasu) czy Jamesa Joyce’a (Ulisses). Subiektywizacja narracji będzie zresztą charakterystyczną cechą powieści XX wieku.

Różne możliwości odczytania tytułu

  • Granica społeczna – dzieląca różne grupy społeczne, biednych i bogatych.
  • Granica moralna – między dobrem a złem, między byciem sobą a zatraceniem człowieczeństwa.
  • Granica psychologiczna – dotycząca ograniczonych możliwości poznania człowieka (odmienność prawdy jednostki i prawdy społecznej).
  • Granica filozoficzna – możliwości poznawczych człowieka.

Forma utworu

1. Kompozycja:

  • inwersja – przestawienie wydarzeń końcowych na początek powieści,
  • kompozycja klamrowa (utwór zaczyna się i kończy samobójstwem Ziembiewicza),
  • zastosowanie retrospekcji – układu zdarzeń odsłaniającego ich przyczyny.

2. Narracja:

  • ograniczenie wszechwiedzy narratora, konfrontowanie różnych prawd i ocen,
  • subiektywizacja narracji – pokazywanie zdarzeń z punktu widzenia bohaterów,
  • ważna funkcja komentarza autorskiego,
  • przewaga mowy zależnej (komentowanie zdarzeń).

3. Język i styl:

  • obecność słownictwa specjalistycznego, skłonność do formułowania definicji, komentarzy filozoficznych, sentencji itp. (przykład: „Umiera się w byle jakim miejscu życia”),
  • intelektualizacja języka – powieść nabiera niekiedy charakteru tekstu naukowego,
  • plastyczność opisu; wielka dbałość o szczegóły (zob. opis salonu pani Kolichowskiej).

Bohaterowie
Pokazywani jako postacie niejednoznaczne, charakteryzowani poprzez konfrontację różnych ocen.

  • Zenon Ziembiewicz – inteligent wywodzący się ze zubożałej rodziny ziemiańskiej; po studiach drogą kolejnych kompromisów moralnych robi karierę: jest dziennikarzem Niwy, później prezydentem miasta. Romansuje z Justyną, ale żeni się z Elżbietą. Oblany kwasem przez kochankę, ociemniały, popełnia samobójstwo.
  • Justyna Bogutówna – prosta, wiejska dziewczyna, córka kucharki pracującej u Ziembiewiczów; ma romans z Zenonem, jednak kiedy zachodzi w ciążę, ten pozostawia ją własnemu losowi, oferując jedynie pomoc finansową. W głębokiej depresji oblewa Zenona kwasem, co powoduje u niego utratę wzroku.
  • Elżbieta Ziembiewiczowa, z domu Biecka – pochodząca z ustosunkowanej i dość zamożnej rodziny żona Zenona i matka jego syna – Waleriana. Wrażliwa na ludzką krzywdę, pomaga Justynie, stara się wspierać męża, choć nie wszystko w jego postawie akceptuje.
  • Cecylia Kolichowska – zamożna właścicielka kamienicy, ciotka Elżbiety Bieckiej. Boleśnie znosi swoją samotność i starzenie się.
  • Walerian i Żańcia Ziembiewiczowie – rodzice Zenona, administrujący majątkiem w Boleborzy; ludzie o ograniczonej wiedzy i niskim morale (ojciec Zenona wciąż zdradza matkę z wiejskimi dziewczętami, ona nie buntuje się i stale mu wybacza).

Granica jako powieść o…

  • życiowej klęsce i jej przyczynach,
  • karierze i wiążących się z nią pułapkach,
  • odpowiedzialności za swoje czyny,
  • granicach kompromisów moralnych,
  • podziałach społecznych,
  • osobowości człowieka, na którą wielki wpływ ma otoczenie,
  • miłości i zdradzie,
  • małżeństwie, rodzinie, wychowaniu.

 

Proces

Autor
Franz Kafka (1883-1924) – mieszkający w Pradze pisarz austriacki pochodzenia żydowskiego, prawnik z zawodu (był urzędnikiem ubezpieczeniowym).

Utwory wydane za życia:

  • Wyrok, Przemiana (1916),
  • Kolonia karna, Lekarz wiejski (1919),
  • Głodomór (1924).

Dzieła ogłoszone wbrew testamentowi przez Maksa Broda, przyjaciela pisarza:

  • Proces (1925),
  • Zamek (1926),
  • Listy do Mileny (1952),
  • Dzienniki 1910 – 1923 (1954),
  • Listy do Felicji (1967).

Epoka
– XX-lecie międzywojenne

Utwór zapowiadający tendencje i problemy XX-lecia:

  • historia
    • pesymizm wiążący się z I wojną światową,
    • wizja totalitaryzmów, która zrealizowała się w latach trzydziestych (Hitler, Stalin);
  • estetyka
    • zerwanie z odtwarzaniem rzeczywistości, tworzenie nowego, subiektywnego jej obrazu,
    • wpływ ekspresjonizmu – gwałtowne emocje: przerażenie, poczucie bezradności, świat jak z koszmaru sennego,
    • elementy groteskowe – absurdalność świata przedstawionego, karykaturalność postaci.

Rzeczywistość w powieści

  • absurdalność świata – karykaturalne postacie, ich dziwaczne zachowanie, proces bez aktu oskarżenia;
  • świat jako labirynt – błądzenie Józefa K. po mieście, po poddaszach kamienic, gdzie znajdują się pomieszczenia sądu; realia: wąskie ulice, ciasne, ciemne pokoje, długie korytarze i schody, niewielkie okna, wyludnione przestrzenie;
  • świat jako teatr – „widownia” towarzysząca ważnym zdarzeniom w życiu bohatera (aresztowanie, przesłuchanie w sądzie).

Forma utworu
Fabuła Procesu ma znaczenie przenośne, jest ilustracją ogólniejszych praw ludzkiej egzystencji. Różne możliwości odczytania powieści:

  • obraz bezradności człowieka wobec machiny biurokratycznej: urzędów, sądów itp.,
  • problem nieliczenia się z jednostką w systemie totalitarnym,
  • osamotnienie człowieka w społeczeństwie,
  • refleksja nad ludzką egzystencją – skazanie na nieuchronną śmierć, trud samotnego podejmowania decyzji (związki z filozofią egzystencjalną),
  • przykład dążenia do samoświadomości, poznawania samego siebie.

Bohaterowie

  • Józef K. – trzydziestoletni urzędnik bankowy. Zwyczajny człowiek (everyman) bezradny wobec oskarżenia, które rujnuje mu życie. Po równo rok trwającym procesie zostaje skazany na śmierć.
    Postawa bohatera wobec oskarżenia: przekonanie o braku winy, bunt, poszukiwanie pomocy, potem rezygnacja, pokora.
  • Pani Grubach – właścicielka pensjonatu, w którym mieszka Józef K.
  • Panna Büprstner – stenotypistka, mieszkająca w sąsiednim pokoju w pensjonacie; bohater próbuje ją uwieść.
  • Wuj Karol – jedyny pojawiający się w powieści członek rodziny Józefa K.; aby pomóc bohaterowi, zabiera go do swego znajomego prawnika Hulda.
  • Adwokat Huld – obrońca Józefa K., z którego usług próbuje on później zrezygnować; chory starzec z długą brodą.
  • Leni – służąca Hulda, narzucająca się Józefowi K., fascynują ją oskarżeni.
  • Malarz Titorelli – polecony przez fabrykanta malarz sądowy, mąż zaufania sądu, wprowadzający bohatera w zawiłości prawne.
  • Kupiec Block – po pięć lat trwającym procesie staje się „psem adwokata”, całkowicie zależnym od Hulda.
  • Ksiądz – spotkany w katedrze, okazuje się kapelanem więziennym.

Za co punkty?

  • Za użycie pojęcia „powieść-parabola”.
  • Za wielowariantowość odczytania powieści.
  • Za wiedzę o innych dziełach Kafki.
  • Za umiejętne skojarzenia z twórczością Brunona Schulza i Alberta Camusa.

 

Dżuma

Autor
Albert Camus (1913 – 1960)

  • francuski pisarz i filozof, urodzony w Algierii,
  • laureat Nagrody Nobla w 1957,
  • początkowo dziennikarz, w czasie II wojny światowej działacz ruchu oporu.

Inne ważne utwory:

  • powieści: Obcy (1942), Upadek (1958),
  • eseje filozoficzne: Mit Syzyfa (1942), Człowiek zbuntowany (1951),
  • dramaty: Kaligula, Pomyłka (1944), Stan oblężenia (1947).

Epoka
Współczesność

Na powieść mają wpływ:

  • tragiczne doświadczenia II wojny światowej,
  • egzystencjalizm – popularna w tym czasie filozofia, głosząca absurdalność istnienia; człowiek samotny, zmuszony do dokonywania trudnych wyborów (Jean Paul Sartre, Martin Hei­degger).

Dzieło
Dżuma
Powieść wydana w 1947 roku

Bohaterowie

  • Doktor Bernard Rieux – lekarz, który całkowicie poświęcił się ratowaniu ludzi w czasie epidemii. Człowiek uczciwy i ofiarny. Jego ciężko chora żona wyjechała do sanatorium tuż przed epidemią i tam zmarła.
  • Jean Tarrou – syn prokuratora buntujący się przeciwko karze śmierci. Współorganizator oddziałów sanitarnych, przyjaciel doktora Rieux. Jedna z ostatnich ofiar dżumy.
  • Joseph Grand – cichy i i sumienny urzędnik, dziwak piszący wciąż pierwsze zdanie przyszłej książki. Uosobienie franciszkańskiej troski o innych ludzi.
  • Raymond Rambert – dziennikarz, który przybył do Oranu tuż przed epidemią. Rozpaczliwie pragnie wydostać się z miasta (w Paryżu zostawił ukochaną), jednak gdy ma taką możliwość, rezygnuje, by pracować w oddziałach sanitarnych.
  • ojciec Paneloux – jezuita traktujący początkowo dżumę jako karę za grzechy. Po zobaczeniu cierpień bezbronnego dziecka uznaje chorobę za próbę. Chory na dżumę, odrzuca pomoc, chcąc uczynić Bogu ofiarę ze swych cierpień.
  • Cottard – stary rentier cieszący się z epidemii, bo odsunęła od niego groźbę aresztowania. Robi interesy w czasie dżumy, jej pokonanie budzi w nim panikę i powoduje obłęd.
  • Othon – oschły dla rodziny sędzia, którego synka doktor Rieux bezskutecznie próbuje ratować. Z własnej woli powraca do obozu, by pomagać innym; umiera na dżumę.

Dżuma jako powieść o…

  • wojnie,
  • różnych ludzkich postawach wobec zagrożenia,
  • miłości i ofiarności pomagającej pokonać zło,
  • potrzebie solidarności ludzi w sytuacji ekstremalnej,
  • stałej obecności zła w otaczającym nas świecie,
  • potrzebie heroizmu,
  • cierpieniu,
  • wierze, winie i karze.

Forma utworu

  • Pięć rozdziałów pokazujących chronologicznie przebieg wydarzeń (apogeum epidemii w trzecim rozdziale).
  • Klamra kompozycyjna – dżuma zaczyna się masowym padaniem chorych szczurów, kończy powrotem szczurów do ­Oranu.
  • Kronika – reportaż – dokładny obraz przebiegu epidemii, pokazanie różnych postaw ludzkich wobec opisywanych ­zdarzeń.
  • Parabola (przypowieść) – Dżuma jako powieść o charakterze przenośnym, ilustrującym wszelkie „rodzaje uwięzienia”: wojnę czy jakiekolwiek inne zło.
  • Narracja – trzecioosobowa, sprawiająca wrażenie obiektywnej. Narratorem jest doktor Rieux, ale dopuszcza do głosu także inne postacie (Tarrou ujawnia swe poglądy poprzez osobisty dziennik). Taka polifoniczność pozwala pokazać różne punkty widzenia.
  • Język powieści – dostosowany do jej charakteru: rzeczowe sprawozdanie, kronikarska obiektywność przeplatają się z fragmentami o dużym ładunku emocjonalnym (opisy ludzkich uczuć). Skłonność do refleksji filozoficznych czy socjologicznych. W komentarzach Tarrou dużo ironii.

Konteksty

  • Dziennik roku zarazy… Daniela Defoe,
  • Lord Jim czy inne powieści Josepha Conrada (etyka conradowska – sztywność norm moralnych i konieczność zdobycia się na męstwo),
  • Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego – doktor Rieux jest podobny do Tomasza Judyma (podobne pochodzenie i poglądy dotyczące powołania lekarza),
  • przypowieści – zwłaszcza dzieła XX w. (Proces Franza Kafki, Stary człowiek i morze Ernesta Hemingwaya),
  • biblijna historia Hioba poszukującego sensu cierpienia,
  • wiersz Zbigniewa Herberta Raport z oblężonego miasta.

Ferdydurke

Autor
Witold Gombrowicz (1904-1969)

  • pochodził z rodziny ziemiańskiej,
  • studiował prawo w Warszawie, filozofię i ekonomię w Paryżu,
  • w sierpniu 1939 roku wyjechał do Argentyny, do Europy wrócił w 1963 ( stypendium Fundacji Forda),
  • od 1964 roku mieszkał we Francji (zmarł w Vence koło Nicei).

Najważniejsze utwory:

  • powieści: Ferdydurke (1937), Trans-Atlantyk (1953 – Paryż), Pornografia (1960), Kosmos (1965),
  • opowiadania: Pamiętnik z okresu dojrzewania (1933), Bakakaj (1957),
  • dramaty: Ślub (1953), Iwona, księżniczka Burgunda (1958), Operetka (1966),
  • dzienniki z lat 1953-1969 (wydane w czterech tomach).

Dzieło
Ferdydurke
Powieść wydana w Warszawie w 1937 r.

Groteska w Ferdydurke

  • absurdalność świata przedstawionego, który nie poddaje się logicznej interpretacji, np. porwanie 30-letniego mężczyzny do szkoły i traktowanie jak ucznia, chłopi zachowujący się jak psy;
  • obecność dziwaczności, karykatury, deformacji, np. przerysowani bohaterowie: Pimko – Wielki Zdrabniacz, pozornie nowocześni Młodziakowie;
  • łączenie sprzeczności: piękna z brzydotą, tragizmu i komizmu, np. śmieszny pojedynek na miny, którego następstwem jest jednak samobójstwo Syfona;
  • parodiowanie konwencji literackich – bezsensowny tytuł czy kończące utwór „Koniec i bomba/ a kto czytał, ten trąba”, wiele aluzji ­literackich;
  • szczególne traktowanie języka: mieszanie różnych stylów, tworzenie neologizmów itp.

Konteksty

  • Boska komedia Dantego (wędrówka Józia),
  • Gargantua i Pantagruel Rabelais’go (przejawy groteski, język),
  • Kandyd Woltera (motyw wędrówki i powiastka filozoficzna jako gatunek),
  • Pan Tadeusz Mickiewicza (Zosia, dwór szlachecki),
  • W poszukiwaniu straconego czasu Prousta (początek Ferdydurke – parodią przebudzenia Marcela z pierwszego tomu dzieła Prousta),
  • poezja romantyczna (jako przedmiot parodii).

Epoka
Dwudziestolecie międzywojenne:

  • kreacjonizm w literaturze (Witkacy, Schulz, Gombrowicz) – tworzenie nowych światów zamiast realistycznego odtwarzania, obecność groteski,
  • pesymistyczny pogląd na cywilizację i kulturę (aż do katastrofizmu),
  • nawiązania: Freud, egzystencjaliści (człowiek jest samotny!).

Słowa klucze

  • „Pupa” (upupienie) – narzucona niedojrzałość.
  • „Łydka” – nowoczesność, swoboda obyczajowa, erotyzm.
  • „Gęba” – narzucona przez społeczeństwo maska, przypisany człowiekowi stereotyp.

Bohaterowie

  • Józio – trzydziestoletni mężczyzna, przeniesiony siłą do gimnazjum. Próbuje uciec przed narzucanymi mu formami, ma świadomość zniewolenia.
  • Pimko – profesor gimnazjum, jego ideałem jest „upupienie”. Porywa Józia do szkoły.
  • Syfon – uczeń gimnazjum, przedstawiciel niewinnych „chłopiąt”, popełnił samobójstwo po pojedynku na miny.
  • Miętus – uczeń gimnazjum, jeden z wyzwolonych „chłopaków”, walczący na miny z Syfonem. Ucieka z Józiem na wieś; we dworze Hurleckich pragnie zbratać się z parobkiem (Walkiem).
  • Młodziakowie – zdemaskowani przez Józia inteligenci udający nowoczesność, w rzeczywistości obłudni i drobnomieszczańscy. Rodzice nowoczesnej pensjonarki Zuty – uosobienia witalności i erotyzmu.
  • Hurleccy – wujostwo Józia, właściciele majątku w Bolimowie. Konserwatywna rodzina podkreślająca różnice między państwem a chamstwem.

Forma utworu
Chaos i porządek jednocześnie:

  • przypominające teksty romantyczne udziwnienie kompozycji, epizodyczność,
  • precyzyjny układ treści (trzy części – szkoła, stancja, dwór, połączone z symetrycznie umieszczonymi fragmentami o Filidorze i Filibercie).

Niejednorodność gatunkowa: powieść, pamiętnik, esej, powiastka filozoficzna, poemat dygresyjny…
Różni narratorzy – pierwszoosobowy (Józio i autor), trzecioosobowy.

Ferdydurke jako powieść o…

  • zniewoleniu człowieka przez Formę,
  • destrukcyjnym wpływie kultury na jednostkę (ciągłe poczucie niższości!),
  • niedojrzałości,
  • polskim społeczeństwie międzywojennym (satyra na konserwatywne ziemiaństwo i inteligencję, która pozuje na nowoczesność),
  • szkole, która utrzymuje w niedojrzałości („upupia”),
  • miłości będącej kolejnym społecznym schematem,
  • literaturze stanowiącej źródło powtarzanych setki razy form,
  • nieautentyczności tkwiącej w języku.

Za co punkty?

  • Za wiedzę o pojęciu Formy.
  • Za rozsądne używanie terminu „kreacjonizm”.
  • Za dostrzeżenie roli groteski.
  • Za skojarzenia z psychoanalizą i egzystencjalizmem.

 

Inny świat

Autor
Gustaw Herling-Grudziński (1919-2000)

  • przed wojną student polonistyki na UW,
  • w 1940 aresztowany przez NKWD przy próbie nielegalnego przekroczenia granicy i skazany na pięć lat łagru,
  • więzień Jercewa pod Archangielskiem,
  • zwolniony po demonstracyjnej głodówce w styczniu 1942 (amnestia dla Polaków),
  • żołnierz armii gen. Władysława Andersa (udział w bitwie pod Monte Cassino),
  • po wojnie: decyzja o emigracji (Londyn, Monachium, Neapol),
  • działalność dziennikarska – współpraca z radiem Wolna Europa i paryską Kulturą,
  • działalność pisarska: szkice, np. książkowy debiut – tom Żywi i umarli (1945), opowiadania, najbardziej znane to Wieża, Drugie przyjście. Dziennik pisany nocą – kolejne tomy obejmujące lata 1971–1988, eseje, np. Godzina cieni.

Epoka
Współczesność – okres powojenny:

  • czas rozrachunku z przeżyciami wojennymi i łagrowymi,
  • zimna wojna – niechęć do komunizmu,
  • zwrot ku prozie dokumentalnej.

Dzieło
Inny świat
Pierwsze wydanie (w języku angielskim) – 1951, Londyn
Wydanie w języku polskim – 1953, Londyn
Pierwsze oficjalne wydanie w Polsce – 1989

Bohaterowie

  • Michaił Kostylew – młody student Akademii Morskiej, zafas­cynowany literaturą francuską. Oskarżony o „chęć obalenia ustroju Związku Sowieckiego” i po okrutnym śledztwie skazany na 10 lat obozu. Karnie skierowany do brygady leśnej za zawyżanie norm uzyskiwanych przez innych więźniów. Opalał sobie rękę, by nie musieć pracować „na nich” (czyli na zbrodniczy system). Wpisany do transportu na Kołymę, oblał się w łaźni wiadrem wrzątku.
  • Gorcew – funkcjonariusz NKWD znany ze swego okrucieństwa; po aresztowaniu rozpoznany przez więźniów i zamęczony nieustanną pracą przy „lesopowale”.
  • „Zabójca Stalina” – wysoki urzędnik jednego z komisariatów ludowych; pijany strzelił do portretu Stalina. Zadenuncjowany przez kolegę, trafił do łagru, gdzie – obłąkany – naprawdę uwierzył, że zabił Stalina.
  • Pamfiłow – stary Kozak nad wszystko kochający swego syna Saszę, który, poddany ideologii komunistycznej, wyparł się ojca – uznał jego aresztowanie za „konieczność historyczną”. Dopiero gdy sam po nieudanej kampanii wojennej trafił do łagru, pogodził się z ojcem.
  • Rusto Karinen – fiński robotnik, który zimą 1940 roku próbował uciec z obozu. Okazało się, że w ciągu tygodnia doszedł do wioski odległej zaledwie 15 kilometrów od obozu (mieszkańcy przywieźli go do Jercewa).
  • Jewgienija Fiodorowna – pielęgniarka, związana z obozowym lekarzem Jegorowem; „zmartwychwstała” dzięki prawdziwej miłości do Jarosława R. Zmarła przy porodzie.
  • Michaił Stiepanowicz – aktor, skazany na łagier za zbyt szlachetne zagranie bojara. Uwierzył w swoją winę, przekonany o sprawiedliwości władzy sowieckiej.
  • Zelik Lejman – fryzjer, warszawski komunista. Uznany za donosiciela, został „lojalnym i pokornym więźniem sowieckim”. Swoje uczucia wyrażał tylko w czasie gry na skrzypcach.

Konteksty

  • Dziennik roku zarazy Daniela Defoe,
  • Boska komedia Dantego (losy bohatera jak poznawanie kolejnych kręgów piekła),
  • biblijna Przypowieść o synu marnotrawnym (wiążąca się z losami Pamfiłowa i jego syna),
  • Wspomnienia z domu umarłych (u Grudzińskiego: Zapiski z martwego domu) Fiodora Dostojewskiego,
  • literatura łagrowa: Archipelag GUŁag, Jeden dzień Iwana Denisowicza Aleksandra Sołżenicyna, Opowiadania kołymskie Warłama Szałamowa, Książka o Kołymie Anatola Krakowieckiego, Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego, Mój wiek Aleksandra Wata.

Forma utworu
Narrator – pierwszoosobowy, jest nim sam Grudziński.

Kompozycja:

  • klamrowa (więzienie w Witebsku, powojenne spotkanie z poznanym tam człowiekiem),
  • wplatanie mikronowel biograficznych.

Gatunek: synkretyczny (łączenie różnych form); „zeseizowana powieść autobiograficzna”.

Język i styl:

  • rzeczowy, spokojny, powściągliwy (dokładność opisu, wprowadzanie określeń łagrowych: zona, lesoruby, łagpunkt itp.),
  • obrazowy, poetycki, bogaty w środki stylistyczne: Od wrót obozu rozchodziły się we wszystkie strony czarne korowody więźniów (…) – i po paru minutach znikały na widnokręgu jak rozsypane linijki czcionek, zgarnięte jednym pociągnięciem dłoni z białej karty ­papieru.

 

Pożegnanie z Marią

Autor
Tadeusz Borowski (1922-1951)
Pisarz należący do tragicznego pokolenia Kolumbów; debiutował w 1942 r. tomem poezji Gdziekolwiek ziemia. Aresztowany w 1942, trafił na Pawiak, a później do hitlerowskich obozów: Oświęcimia i Dachau. Autor opowiadań obrazujących obozowe życie: Pożegnanie z Marią (1948) i Kamienny świat (1948). Po wojnie publicysta i pisarz zaangażowany w stalinizm, zmarł śmiercią samobójczą.

Epoka
Współczesność

  • Tragiczne doświadczenia II wojny światowej
  • Holokaust

Forma utworu

  • Narrator: człowiek obeznany z realiami obozu – vorarbeiter Tadek; zamierzona kreacja autorska, choć imię sugerowałoby autobiograficzność tekstu.
  • Narracja: behawiorystyczna – więźniowie przedstawiani od strony gestów i zachowań (redukcja psychiki).
  • Opis: bardzo szczegółowy, niekiedy brutalny.
  • Język: pozbawiony emocjonalności, liczne idiomy nazywające realia obozu (np. blokowy, kapo, kanada, muzułman, stary numer), swoiste obozowe esperanto – mieszanina różnych języków, pozwalająca porozumieć się ludziom różnych narodowoś­ci.

Bohaterowie

  • Ludzie zmuszeni przez realia wojny do kombinowania, kradzieży. W większości pozbawieni indywidualnych rysów więźniowie obozu – ludzie zlagrowani, bez wartości moralnych, starający się przeżyć za wszelką cenę (Żyd Beker, który zabił własnego syna za kradzież chleba, Iwan, Henri, Andriej).
  • Tadek – młody poeta pracujący w składzie budowlanym (Pożegnanie z Marią), później więzień Oświęcimia – vorarbeiter, człowiek znający i akceptujący zasady życia obozowego.
  • Maria – kobieta stworzona do miłości, a zarabiająca sprzedażą bimbru, w Pożegnaniu z Marią aresztowana i zabita w obozie koncentracyjnym. Adresatka listów pisanych przez Tadka w obozie.

Dzieło
Tom opowiadań Pożegnanie z Marią (1948)
Ważne utwory: Pożegnanie z Marią, Dzień na Harmenzach, U nas w Auschwitzu…, Proszę państwa do gazu, Ludzie, którzy szli

Pożegnanie z Marią jako utwór o…

  • wstrząsających realiach życia obozowego, obóz jako wytwór systemu totalitarnego,
  • planowej organizacji zagłady Żydów,
  • zdeterminowaniu człowieka przez historię i biologię, podatności ludzi na zło,
  • zagładzie wszelkich wartości moralnych, nietrwałości etyki i kultury w czasach nieludzkich, relatywizmie etycznym,
  • upadku kultury europejskiej (jego efektem są obozy).

Za co punkty?

  • Za orientację w języku obozowym.
  • Za odróżnienie narratora od autora.
  • Za użycie określenia „człowiek zlagrowany”.
  • Za zastosowanie pojęcia „behawioryzm”.

 

Zdążyć przed Panem Bogiem

Autor
Hanna Krall (ur. 1937)
Dziennikarka i pisarka, która straciła w czasie II wojny światowej wszystkich bliskich. Szczególnie często porusza problem zagłady Żydów, przedstawia losy zwykłych, prostych ludzi. Ważniejsze utwory: zbiory reportaży; Na wschód od Arbatu, Sześć odcieni bieli, ­powieść Hipnoza, Zdążyć przed Panem Bogiem, zbiór opowiadań Tam już nie ma żadnej rzeki (nominowany w 1999 do Nagrody Literackiej Nike).

Dzieło
Zdążyć przed Panem Bogiem (1977)

Forma utworu

  • Utwór niejednorodny: reportaż, wywiad, dokument beletryzowany, niekiedy też esej.
  • Dwoje narratorów: reporterka rozmawiająca z Markiem Edelmanem oraz on sam, powracający w swych opowieściach do minionych wydarzeń (retrospekcje).
  • Epizodyczność, brak uporządkowania wydarzeń – ich układ odpowiada chaotyczności wspomnień w ludzkiej pamięci.
  • Dwie płaszczyzny wydarzeń: realia warszawskiego getta (1942-1943) oraz walka o życie chorych w klinice kardiochirurgicznej (okres powojenny).

Epoka
Współczesność

  • Tragiczne doświadczenia II wojny światowej
  • Holokaust

Zdążyć przed Panem Bogiem jako utwór o…

  • zagładzie Żydów, realiach życia w warszawskim getcie,
  • powstaniu w getcie (1943) przedstawionym we wstrząsający sposób,
  • demitologizowaniu historii (np. przewartościowanie kwestii bohaterstwa),
  • ludzkim zachowaniu w sytuacjach ekstremalnych,
  • obronie ludzkich wartości, np. poczucia godności,
  • życiu jako największej wartości (dwie perspektywy: getto i klinika kardiochirurgiczna),
  • problemie ludzkiego pamiętania, różnicach między zapisem historycznym a zapisem pamięci.

Bohaterowie

  • Marek Edelman (ur. 1921) – jedyny żyjący członek sztabu powstańczego Żydowskiej Organizacji Bojowej. Po powstaniu w getcie wyprowadził swój oddział kanałami, potem walczył też w powstaniu warszawskim. W okresie powojennym został znanym kardiologiem i kardiochirurgiem, którego operacje niejednokrotnie ratowały ludzkie życie.

a) Getto:

  • Mordechaj Anielewicz – komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej, zastrzelił się w czasie powstania.
  • Adam Czerniaków – prezes gminy żydowskiej w getcie; wobec niemieckich żądań popełnił samobójstwo.
  • Jurek Wilner – poeta i działacz ŻOB-u; aresztowany i torturowany nie wydał nikogo, później walczył w powstaniu w getcie (popełnił samobójstwo w bunkrze przy ul. Miłej).
  • Michał Klepfisz – jeden z zapomnianych bohaterów; młody inżynier, który zasłonił swoim ciałem karabin maszynowy, by mógł przejść oddział powstańców.
  • Tenenbaumowa – przełożona pielęgniarek, starająca się zachować pozory normalności w koszmarze getta; otrzymany numerek na życie oddała córce, a sama popełniła samobójstwo.

b) Klinika kardiochirurgiczna:

  • Współpracownicy Edelmana: Profesor (Jan Moll) – dokonał wielu nowatorskich operacji, Elżbieta Chętkowska, Zofia Wrób­lówna, Aga Żuchowska.
  • Pacjenci uratowani dzięki nowym metodom leczenia: pani Bubnerowa, Rudny, Rzewuski.

Za co punkty?

  • Za użycie pojęć „reportaż”, „literatura faktu”.
  • Za oddzielenie obu płaszczyzn opowieści.
  • Za wiedzę o Powstaniu w Getcie Warszawskim.
  • Za interpretację tytułu.

 

Medaliony

Autor
Zofia Nałkowska (1884-1954) – pisarka, której debiut przypadł jeszcze na czasy Młodej Polski; autorka wielu zbiorów opowiadań i powieści, m.in. Granicy czy Romansu Teresy Hennert. Lata okupacji spędziła w Warszawie, później pracowała w Głównej Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (efektem tej pracy są właśnie Medaliony).

Dzieło
Medaliony (1946) – zbiór opowiadań: Profesor Spanner, Dno, Kobieta cmentarna, Przy torze kolejowym, Dwojra Zielona, Wiza, Człowiek jest mocny, Dorośli i dzieci w Oświęcimiu.

Epoka
Współczesność

  • Tragiczne doświadczenia II wojny światowej
  • Holokaust

Forma utworu
Dzieło z pogranicza gatunków – opowiadania, reportażu, nawet eseju:

  • wykorzystanie różnych form narracji: mowy pozornie zależnej, monologu, behawiorystycznego opisu,
  • dwie perspektywy narracyjne: narratora (intelektualizm) i postaci (subiektywność, osobiste przeżycia),
  • ograniczony do minimum komentarz odautorski („arcydzieło pisarskiej powściągliwości”),
  • język pozbawiony ozdobników stylistycznych, oszczędny, lakoniczny; w wypowiedziach postaci często język potoczny, prosty, czasem z błędami.

Bohaterowie
Naoczni świadkowie wydarzeń:

  • Kobieta cmentarna – kobieta bywająca często na cmentarzu przylegającym do muru getta wspomina ludzi skaczących z okien płonących domów,
  • Profesor Spanner – młody chłopak pracujący w instytucie profesora Spannera,
  • Przy torze kolejowym – świadek tragicznego losu Żydówki rannej w kolano podczas ucieczki z transportu.
    Ofiary przedstawiające swe tragiczne przeżycia:
  • Dno – więźniarka Pawiaka, później obozu w Ravensbrück, pracownica fabryki amunicji,
  • Dwojra Zielona – Żydówka długo się ukrywająca, potem także zamknięta w obozie,
  • Wiza – kolejna więźniarka obozu koncentracyjnego,
  • Człowiek jest mocny – Michał P., Żyd pracujący w Chełmnie przy grzebaniu pomordowanych (udało mu się uciec); tragicznym przeżyciem było dla niego zobaczenie zwłok żony i dzieci.

Medaliony jako utwór o:

  • tragedii ludzi uwikłanych w koszmar wojny,
  • planowej, zorganizowanej zagładzie Żydów (Człowiek jest mocny),
  • rzeczywistości obozowej (Wiza, Dno),
  • destrukcyjnym wpływie wojny na psychikę ludzką (Profesor Spanner, Dwojra Zielona),
  • reifikacji człowieka (Profesor Spanner),
  • problemie nietrwałości wartości moralnych, mieszaniu się dobra i zła (Przy torze kolejowym),
  • człowieku – to ostrzeżenie przed tym, do czego jest zdolny (motto całego zbioru, Dorośli i dzieci w Oświęcimiu).

Zobacz:

20 najważniejszych lektur do matury