Akcent wyrazowy
Scharakteryzuj akcent w języku polskim.
Taką postać może mieć pytanie z zakresu fonetyki. Jak na nie odpowiedzieć?
- Mimo że pojęcie akcentu wydaje się oczywiste, należy zacząć od jego zdefiniowania. To nasz pierwszy krok – akcent – w odniesieniu do wyrazów – polega na wyróżnieniu pewnej sylaby, jej silniejszym wymówieniu. Taki proces zachodzi, gdy akcentujemy poszczególne wyrazy. Jest to akcent wyrazowy. Istnieje ponadto akcent zdaniowy, który polega na wyróżnieniu danego wyrazu w zdaniu.
- Drugi etap to ogólna charakterystyka akcentu wyrazowego. O tym występującym w polszczyźnie mówi się, że jest stały, a więc pada na określoną co do kolejności sylabę wyrazu. Większość polskich wyrazów ma akcent paroksytoniczny – tzn. że zarówno one, jak ich poszczególne formy w odmianie są akcentowane na sylabie przedostatniej.
Uwaga odstępstwa !
Wreszcie przyszedł czas na omówienie najważniejszych odstępstw od zasady akcentu padającego na przedostatnią sylabę wyrazu. Słowo “odstępstwa” jest tu właściwsze niż zwyczajowe “wyjątki”, gdyż odstępstwa można na ogół uzasadnić. Na tym właśnie polega polega trzeci etap odpowiedzi na pytanie o akcent.
Te odstępstwa– na szczęście – nie są liczne, a w dodatku dadzą się zebrać w wyraźne grupy. Musimy więc – przy tej części odpowiedzi – posługiwać się określeniami grup wyrazów, nie zaś poszczególnymi wyrazami, które natomiast przytoczymy jako przykłady.
- Chyba najbardziej charakterystycznymi odstępstwami są rzeczowniki pochodzenia obcego zakończone na -ika lub -yka, w których akcent pada na trzeciej sylabie od końca. Przykładowo więc: matemAtyka, gramAtyka, tEchnika, gimnAstyka, profilAktyka itd.
- Na trzeciej sylabie od końca akcentowane są również rzeczowniki obcego pochodzenia zakończone na -ik lub -yk, jednakże tylko w formach równych co do długości sylab dopełniaczowi. Po prostu dłuższych od mianownika liczby pojedynczej o jedną sylabę. Do tej – drugiej już grupy odstępstw od akcentowania na przedostatniej sylabie – należą takie wyrazy, jak chemik, fizyk, botanik, historyk, czy muzyk. Warto więc – w ramach ćwiczeń – w domu napisać odmianę rzeczownika matematyk i zaznaczyć akcent we wszystkich formach. We wszystkich oprócz mianownika formach liczby pojedynczej oraz we wszystkich oprócz narzędnika formach liczby mnogiej akcent powinien padać na sylabę trzecią od końca. Ten nietypowy dla polszczyzny, proparaksytoniczny akcent można uzasadnić łacińskim pochodzeniem tych wyrazów.
- Trzecią sylabę od końca akcentujemy również:
- w formach liczebników cztErysta, siEdemset, Osiemset i dziEwięćset,
- w czasownikowych formach czasu przeszłego pierwszej i drugiej osoby liczby mnogiej (np. bYliśmy, robIliśmy, czytAliśmy, pędzIliście, pracowAliście).
- Podobnie też można uzasadnić akcentowanie form trybu przypuszczającego, które w liczbie pojedynczej i w trzeciej osobie liczby mnogiej mają akcent na trzeciej sylabie od końca (przeczYtałbym, poSZłabyś, chciAłoby, uporządkowAliby), natomiast w pierwszej i drugiej osobie liczby mnogiej – aż na czwartej od końca (zrobIlibyśmy, wyszlibyśmy, wrócilibyście, posprzątAlibyście).
Zobacz:
Ad. 9 Scharakteryzuj akcent w języku polskim. Jakie są odstępstwa od stałego akcentu?
Ad. 9 Scharakteryzuj akcent w języku polskim. Jakie są odstępstwa od stałego akcentu?