Nawiązania do antyku w epokach późniejszych
Literackie nawiązania do starożytności z grubsza podzielić można na dwa rodzaje.
- Pierwszy polega na wykorzystaniu bohaterów i tematów mitologii i literatury antycznej. Mamy wówczas do czynienia z próbą nowego przedstawienia postaci czy ujęcia problemu, a to, jak artysta tego dokonuje, zależy od jego indywidualnego stylu.
- Drugi rodzaj nawiązań – to świadome odwołania do antycznych idei, starożytnej filozofii, sztuki, ówczesnego systemu wartości.
Przykłady nawiązań pierwszego typu z łatwością znajdziemy w każdej epoce. Nawiązania drugiego typu wiążą się z postulatem odnowy starożytnych ideałów, czyli z humanizmem renesansowym (który u nas reprezentują między innymi Klemens Janicki i Jan Kochanowski), klasycyzmem oświeceniowym (u nas reprezentowanym przez Ignacego Krasickiego i Stanisława Trembeckiego) oraz klasycyzmem dwudziestowiecznym, którego przedstawicielami są tacy poeci, jak Thomas Stearns Eliot, Ezra Pound, a w Polsce między innymi Leopold Staff, Zbigniew Herbert, Czesław Miłosz. Dla wszystkich tych nurtów wspólne jest założenie, że istnieje konieczność czerpania z antyku przykładów postaw etycznych, a przede wszystkim – wzorów sztuki poetyckiej. Prawdziwa kariera nawiązań do antyku zaczęła się od renesansu, będącego zresztą epoką całkowitej fascynacji starożytnością – zapewne trochę na zasadzie opozycji do średniowiecza, które odrzucało czasy starożytne jako pogańskie.
Średniowiecze
- Filozofia św. Augustyna, który z myśli Platona przyjął to, co dało się pogodzić z chrześcijaństwem.
- Filozofia św. Tomasza, który dokonał adaptacji filozofii arystotelesowskiej do myśli chrześcijańskiej.
Renesans
- Do poetyki klasycznej, tematyki mitologicznej, antycznego humanizmu, idei złotego środka – nawiązują właściwie wszyscy ważniejsi twórcy epoki:
- Jan Kochanowski w całej swojej twórczości, lecz na szczególną uwagę zasługują pierwsza polska tragedia – Odprawa posłów greckich, oparta na wątku zaczerpniętym z mitu o wojnie trojańskiej, mająca formę tragedii klasycznej, oraz Treny, które wprowadzają nieznaną tradycji tego gatunku formę cyklu trenologicznego;
- Klemens Janicki – w Elegii o sobie samym do potomności;
- Szymon Szymonowic – w Sielankach.
- Ze wzmianek pisarzy antycznych zostaje wywiedziony pod koniec XVI w. tzw. mit sarmacki – o pochodzeniu ludów zamieszkujących ziemie Rzeczypospolitej od starożytnego plemienia Sarmatów.
Barok
- Odejście od norm klasycznej epopei i próby stworzenia narodowego eposu rycerskiego na wzór przełożonego wówczas przez Piotra Kochanowskiego dzieła Torquata Tassa Goffred, abo Jeruzalem wyzwolona. Najwybitniejsza z tych prób, choć odbiegająca od wzoru, to Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego.
- Przetworzone motywy i wątki mitologiczne, gatunki wywodzące się z antyku: pióra Samuela Twardowskiego (zwanego Wergiliuszem polskim) sielanka Dafnis w drzewo bobkowe przemienieła się, panegiryki, cykl trenów Mariannie Twardowskiej, wdzięcznej dziecinie, jedynaczce swojej; Daniela Naborowskiego Treny na śmierć księcia Radziwiłła, epitafia.
- Ornamentyka językowa odwołująca się do antycznych motywów i postaci.
Oświecenie
- Poetyka klasyczna (gatunki!) wzorem dla klasycystów: Ignacego Krasickiego Hymn do miłości ojczyzny, Bajki i przypowieści, Satyry, poematy heroikomiczne – Myszeis i Monachomachia (parodie antycznych wzorów); Stanisława Trembeckiego Bajki niektóre Ezopa…, Oda na ruinę zakonu jezuitów, poemat Sofiówka (wykorzystujący wątek mitologiczny).
- Odwołanie do Odysei – motyw wędrówki jako organizujący utwór: Jonathana Swifta Podróże Guliwera do wielu odległych narodów świata; Ignacego Krasickiego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki.
Romantyzm
- Mit prometejski: Adama Mickiewicza Dziady cz. III; Juliusza Słowackiego Kordian; Cypriana Kamila Norwida Promethidion.
- Natchnienie antyczne i tematyka patriotyczna: prócz wymienionych utworów, Zygmunta Krasińskiego Irydion, Kornela Ujejskiego Maraton.
- Forma ody: Adama Mickiewicza Oda do młodości, i eposu: Adama Mickiewicza Pan Tadeusz.
Pozytywizm
- Moda na powieści o początkach chrześcijaństwa: Józefa Ignacego Kraszewskiego Rzym za Nerona, Henryka Sienkiewicza Quo vadis.
Modernizm/Młoda Polska
- Idea apollińskości i dionizyjskości w filozofii Fryderyka Nietzschego – Narodziny tragedii.
- Odwołania do postaci i motywów mitologicznych oraz do antycznej literatury i filozofii:
- Kazimierza Przerwy-Tetmajera wiersze Prometeusz, Narodziny Afrodyty, Psyche, Szalony Faun, Ikar, Herakles;
- Jana Kasprowicza tom Ginącemu światu, poemat Wojtek Skiba, cykl wykładów O Prometeuszu i prometeizmie;
- Leopolda Staffa wiersze ze zbioru Uśmiechy godzin;
- Lucjana Rydla tom Poezje.
- Połączenie wątków mitologicznych z polskimi, wpływ tragedii greckiej:
- dramaty Stanisława Wyspiańskiego Noc listopadowa, Akropolis; oryginalne przetworzenie mitów: tegoż Powrót Odysa, Achilles, Protesilas i Laodamia.
- Mit o Demeter i Korze podstawą konstrukcji powieści i wykładnikiem jej sensu ideowego: Wacława Berenta Ozimina.
Wiek XX
- Nastawienie proantyczne skamandrytów (Skamander to rzeka, która opływała Troję) i „dionizyjskość” ich postawy twórczej:
- Juliana Tuwima zbiór Sokrates tańczący;
- Jarosława Iwaszkiewicza tom Dionizje;
- Kazimierza Wierzyńskiego zbiory Wiosna i wino oraz Wróble na dachu;
- rozrachunek z przeszłością w zbiorze Jana Lechonia Karmazynowy poemat, z otwierającym go wierszem Herostrates;
- kult fizycznej sprawności w tomie Kazimierza Wierzyńskiego Laur olimpijski;
- Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej zbiór Róże dla Safony.
- Odwołanie do Odysei – motyw wędrówki jako organizujący utwór:
- Jamesa Joyce’a Ulisses;
- Tadeusza Konwickiego Mała apokalipsa.
- Twórczość klasycystów, poetów odwołujących się do antycznych idei, wątków i klasycznej poetyki:
- wiersze Zbigniewa Herberta Do Apollina, Apollo i Marsjasz, Dlaczego klasycy, Do Marka Aurelego, Dedal i Ikar, Nike, która się waha, Stary Prometeusz, O Troi; Czesława Miłosza Portret grecki.
- Poezja wykorzystująca motywy mitologiczne:
- Leopolda Staffa Odys;
- Władysława Broniewskiego Nike;
- Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego poemat Niobe;
- Ernesta Brylla Wciąż o Ikarach głoszą;
- Tadeusza Różewicza Prawa i obowiązki.
- Poetyckie odwołania do antycznej filozofii:
- Czesława Miłosza Heraklit;
- Wisławy Szymborskiej W rzece Heraklita;
- Zbigniewa Herberta Do Marka Aurelego;
- Tadeusza Kubiaka Na temat srebra, poetów, wyobraźni i Platona.
Postawy i uczucia ludzkie opisywane w antyku, a wciąż aktualne:
- Miłość macierzyńska (uosabiają ją choćby boginie Reja, Demeter) i miłość siostrzana (Antygona i Ismena).
- Miłość kobiety i mężczyzny – np. miłość Parysa i Heleny.
- Patriotyzm i umiłowanie ojczyzny to motywy antyku, uwidocznione w eposach, w poezji Tyrtajosa, a także w patriotycznych odach Horacego.
- Ikar reprezentuje odwieczne pragnienia i marzenia człowieka, dążność do osiągnięcia ideału.
- Prometeusz symbolizuje poświęcenie się jednostki dla dobra ogółu.
- Odyseusz ukazuje sposób walki, jakim jest podstęp i przebiegłość człowieka – znajdzie wśród późniejszych bohaterów wielu naśladowców, np. Zagłobę z Trylogii Henryka Sienkiewicza.
- Penelopa to symbol wierności małżeńskiej.
- Zazdrość była cechą nie tylko ludzi, lecz i bogów – wystarczy przypomnieć mit o jabłku niezgody.
- Odwiecznym problemem była walka o władzę – np. między Eteoklesem i Polinejkesem (Antygona).
- Warto przypomnieć takie cechy, jak chciwość człowieka (mit o królu Midasie), okrucieństwo ludzi, lęk przed przyszłością czy uczucie przyjaźni, np. pomiędzy Achillesem a Patroklesem (Iliada).
Motywy i postacie najczęściej przywoływane przez późniejszych twórców:
- mit arkadyjski,
- mit ikaryjski,
- mit o jabłku niezgody, wojnie trojańskiej,
- dzieje Edypa i Antygony,
- mit prometejski,
- postać Homera, Sokratesa,
- filozofia Platona, stoików Epikura, Arystotelesa.
Zobacz:
Nawiązania do antyku we współczesnej poezji polskiej
Antyk jako źródło inspiracji twórców następnych epok. Omów na wybranych przykładach